Абай ілімін білудің, ТҮсінудің ЖӘНЕ

188
Аударма бұл ретте субституциялар және трансформациялар 
жүйесі ретінде жүзеге асырылады. Дәстүрлі теорияның мәнін 
В.Н. Комиссаров «аударма процесі аударатын тілдің балама бір-
ліктерінің қандай да бір түпнұсқа бірліктердің орнына дәйекті 
өндіріс процесі ретінде ұсынылуы мүмкін» деген анықтамада 
көрсеткен [27, 14]. Субституцияларды іздеу, әрине, бастапқы мә-
тін (a priori) түсінікті ретінде қабылданатын және ауыстыруды 
қажет ететін элементтерге бөлінетін қабылдаушы тіл мен мәде-
ниетке бағдарлануды қамтиды.
Біз өз жұмысымызда Н.Л. Галеева ұсынған және рухани 
құндылықтарды қабылдаушы мәдениетке аударуға бағыттал-
ған жаңа онтологияға сүйенеміз. Әдеби мәтіндерде сипатталған 
рухани құндылықтар олардың көркемдік дәрежесін анықтайды, 
соңғысының қалауы мен аудармасы түпнұсқа мәтінін тікелей 
игеру кезінде ғана мүмкін болады. Нәтижесінде аударма басым-
дықтарын аударма мәтінінен және қабылдаушы мәдениеттен 
түпнұсқа мәтінін, оның түсіну кеңістігі мен рухани кеңістігін 
игеруге қайта бағдарлау ұсынылады. Түпнұсқаның мәтіні аудар-
машы қызметінің тікелей объектісіне айналады, оның түсінігін-
де аудармашының әрі қарайғы аударма қызметін ұйымдастыра-
ды және анықтайды [26, 13].
Аударманың субсититутивті-трансформациялық онтоло-
гиясы когнитивті-қызметтік онтологиядан қызмет жасаушы 
мен қызметке қатыстылығымен ерекшеленеді. Субсититутив-
ті-трансформациялық онтологияда қызмет трансформация мен 
алмастыруды іздеу жүйесін оңтайландырудан көрініс табады, 
ал когнитивті-қызметтік онтологиясында аударма әртүрлі тіл-
дік құралдарды басқарумен шектелмей, өзі түпнұсқада берілген 
бағдарлама бойынша сөйлеу әрекеті болып табылады. Демек, 
ғылымның назары қолайлы субституциялар мен трансморф-
тарды іздеуден түпнұсқаның авторлық бағдарламасын зерттеу-
ге ауысады, ол бастапқы мәтінмен аудармашының әрі қарайғы 
қызметінің тәсілдерін анықтайды және түпнұсқа мәтініне маз-
мұнды бағдарлама бойынша мүмкіндігінше жақын аударма мә-
тінін құрастырады.
Н.Л. Галеева әзірлеген қызметтік онтология аясында көркем 
мәтінді аудару «материалды мәдени тұрғыдан өзгертуді», яғни 

189
түпнұсқа материалын жинақталған ойлау әрекеті ретінде объек- 
тивті емес түсіну формасына көп сатылы түрлендіруді, содан ке-
йін идеалды түсінушіні басқа тілдегі мәтін түрінде жаңа пәнге 
ауыстыруды қамтиды [26, 14].
Басқаша айтқанда, аударманы тілдік және ақпараттық ба-
ламалылыққа жету процесі ретінде зерттеген дәстүрлі, субсти-
туитивті-трансформациялықтан айырмашылығы, когнитивті-
қызметтік бағыт оны түпнұсқалық жеке білімді түсінуге және 
оны түсіну нәтижесін аударма мәтінінде көрсетуге бағытталған 
адамның когнитивті қызметінің ерекшелігі ретінде зерттейді.
Алайда аударма процесінде дәстүрлі лингвистикалық бағ-
дарланған онтология аясында жасалған барлық практикалық 
әзірлемелер қолданылуы керек деген күмән жоқ, өйткені аудар-
маның когнитивті-қызметтік онтологиясы бұрын болған және 
сөзсіз нәтиже берген теорияларға қайшы келмейді. Бұл өткен 
жылдардағы ғалымдар идеяларының толықтырылуы, табиғи 
дамуы болып табылады, сондықтан қазіргі заманғы, когнитивті 
және антропоцентрлік бағыттағы когнитивті-қызметтік теория 
Н.Б. Аристовтың, В.Н. Комиссаровтың немесе Я.И. Рецкердің тұ-
жырымдарынан бас тартпайды, бірақ мәселені басқа көзқарастар 
тұрғысынан, басқа концептуалдық деңгейде қарайды.
Бұрын кеңінен қолданылған кейбір терминдер жаңа пара-
дигмаға тән екендігі тәсілдердің сабақтастығы туралы айтады. 
Бұл, әрине, дәстүрлі аударма теориясының негізгі ұғымдары – 
баламалылық пен барабарлылық. Әрине, бұл ұғымдар аударма 
ғылымының дамуының қазіргі кезеңінде біршама жаңа түсінік 
алды, алайда олар бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтқан 
жоқ.
Дәстүрлі теорияны жақтаушылар барабарлықты аударма 
процесінің негізгі нәтижелерінің бірі деп санайды. Я.И. Рецкер 
жаңа тілдік негізде нысан мен мазмұнның бірлігін барабар ау-
дарма деп атайды [28, 64]. 
Дәстүрлі теория аударманы субституциялар мен трансфор-
манттар жүйесі ретінде қарастырады, ал аудармашының қызме-
ті соңғысын іздеуді оңтайландыруға бағытталған. Субситутив-
ті-трансформациялық теорияның негізгі ұғымы баламалылық 
ұғымы болып табылады.

190
Т1 мәтіні Т2 мәтініне екеуінің де НЖ (нысандық жағдай) 
жағдаймен сәйкес келуі салдарынан ұқсас болып келеді. Бұл 
сәйкестілік оларды семантикалық баламаларға айналдырады 
[29, 112]. 
Когнитивті-қызметтік теориясы шеңберіндегі көркем мәтін-
дерді аударудың барабарлығы түпнұсқада бұлт болған жағдай-
да, аудармашы мағыналық бұлтты таратпауы керек, оны дайын 
аудармадағы рецепиенттер үшін реттелген конфигурация түрін-
де көрсетпеуі керек. Ол аударманың рецепиенті түпнұсқаның 
рецепиенті сияқты мағыналық бұлтты көре алатындай жағдай 
жасауы керек. Бұның «орын алуы» үшін мағыналық бұлтты ау-
дармашы жақсы ойластырып, конфигурациялауы керек, бірақ 
оның кәсіби қызметінің іздері – ұсынылған талдау немесе оның 
қысқа нұсқасы – аудармадағы рефлексияның түсіндірілуіне емес, 
тиісті құралдарды таңдауға ауысуы керек дегендей түсінікке ие
[34, 53]. Сондай-ақ, мағыналардың өздері ғана емес, сонымен 
бірге оларды игеру тәсілдері, басқа мәдениеттерге тән түсіну 
тәсілдері де көрсетілуі керек. Абай шығармашылығы негізінде 
жоғарыда сипатталған концептілер, олардың өзара байланысы, 
концептуалдық өрісінің бірлігі аудармада әрдайым лайықты 
деңгейде шешім таппайды. 
Қазақ тіл білімінде алғашқылардың бірі болып когниция 
мәселесін, когнитивті тіл білімін өз монографиясына арқау ет-
кен ғалымдардың бірі Қ.Жаманбаева болатын. Қ.Жаманбаева 
сол кезде алғаш сөз болып жатқан тілдік танымға қатысты мәсе-
лелерді қарастыра келе, тіліміздегі «мұң» концептісін зерттеді. 
Соңғы кезде Н.Уәли, Ж.А. Манкеева т.т. тілшілердің шәкірттері 
когнитивті тіл білімінің әртүрлі мәселелерін кеңінен қарастыру-
да. Осы ізденістердің нәтижесінде тары, қамшы ұлттық мәдени 
концептілер мен өмір, тағдыр сияқты когнитивтік концептілер 
зерттелген. Орыс тіл білімінде Ю.С. Степанов, А.П. Бабушкин, 
Е.С. Кубрякова, В.И. Карасик, В.А. Маслова сияқты когнитивис-
тер қалыптастырған әртүрлі деңгейдегі мектептер жұмыс іс-
теуде. Ал қазақ тіл білімінде когнитивті лингвистиканың терең 
мәселелері Ж.А. Манкеева, Н.Уәли, А.Ислам, Э.Н. Оразалиева, 
Г.Е. Утебалиева, А.Б. Әмірбекова т.б. ғалымдардың еңбектерінде 
кеңінен қарастырылуда. Ал концептосфера туралы айтсақ, бұл 

191
терминді алғаш қолданған академик Д.С. Лихачев [35, 280-287] 
болатын. Концептосфера – бұл концептілер жиынтығы екені ту-
ралы ойды жас ғалымдар да айтады [36, 43-46].
Ғаламның когнитивті бейнесі және әртүрлі түрлері концеп-
тосфера бойынша ұғынылады, жалпы, тілдік ұғым туралы сана-
дағы ақпараттар концептілік жүйеде дұрысталады. Концептілік 
жүйенің қызметі – ұлттық нақыштағы күрделі ұғымдарды бір 
мазмұнға реттеп топтастыра отырып, жүйелеу. Жалпы, бұл мә-
селені қазақ тіл білімінде қарастыру енді ғана қолға алынған-
дықтан, концептілік жүйе, оны құраушы бөліктер мәселесі әлі 
де зерттелу үстінде екенін айта кету керек. А.Б. Әмірбекова кон-
цептілік жүйе мен когнитивті модельдің тығыз байланысынан 
концептінің құрамдас бөліктері туындайды деп санайды. «Біз-
дің пікірімізше, дүниенің концептілік бейнесін көрсететін негізі 
тірек – концептілік жүйе. Концептілік жүйе ішкі және сыртқы 
құрылымдардан тұрады. Ішкі құрылымы концептіні танытуға 
бағытталған құрылымдар: фрейм, сценарий, ойсурет, сызба; ал 
сыртқы құрылымы: сөз, фразеологизм, метафора, сөйлем, тір-
кес, метонимия т.б. Концептілік жүйе қалыптастыруда санада-
ғы ішкі құрылымдар белгілі бір когнитивті модельге салынып 
жинақталады. Когнитивті модель автор танымындағы символ, 
бейне, прототип, этикет, эталон, ассоциативтік, стереотиптік 
бірліктер мен инсайт таңбалар арқылы қалыптасады». 
Жиырмасыншы ғасырдың 50-90-жылдары Г.П. Щедровиц-
кийдің (1929-1994) басшылығымен Мәскеу Әдіснамалық Үйір-
месінің еңбектерінде аударма ғылымындағы қазіргі заманғы 
бағыттардың бірі – аударманың қызметтік онтологиясы сәтті 
негізделді.
Мәскеу әдіснамалық үйірмесінің мүшелері жасаған әдісна-
ма, ең алдымен, идеологиялық негіз ретінде алынған жеке же-
тістіктеріне емес, адамзаттың мәдени тәжірибесіне сүйенеді. 
Сонымен қатар, әртүрлі көзқарастар өздігінен емес, диалог ре-
тінде, мағыналар жүйесі ретінде қарастырылады. Н.Л. Галеева-
ның пікірінше, бұл белсенділік әдіснамасының сенімділігі және 
оның жоғары түсіндірме және танымдық күші болып табылады. 
Барлық әдіснамалық әзірлемелердің негізінде ойлау әрекетінің 
онтологиясы – қызметке байланыстырылған ойлау жатыр.

192
Г.П. Щедровицкий өзінің онтологиясын жасау барысында 
ойлау әрекетінің негізгі схемасын әзірледі. Кейіннен рефлексивті 
талқылау процесінде осы схема негізінде ойлау әрекетінің (ОӘ) 
толық және тұтас схемасы пайда болды, ол қазіргі уақытта қол-
данылып жүрген үлгіде жасалған болатын.
ОӘ-ның негізгі қағидаттық схемасында көлденеңінен бірі-
нен жоғары орналасқан үш салыстырмалы автономды белдеу 
бар: 1) әлеуметтік ұйымдастырылған және мәдени бекітілетін 
ұжымдық-топтық ойлау әрекетінің белдігі (ОӘ); 2) полифония-
лық және полипарадигматикалық ой белдеуі – ең алдымен сөз-
дік мәтіндерде көрінетін және бекітілетін коммуникация (О-К); 
3) вербальды емес схемаларда, формулаларда, графиктерде, кес-
телерде, карталарда, диаграммаларда және т.б. өрістетілетін таза 
ойлау белдігі (О) [30, 288]. 
Схеманы жеңілдету үшін Г.П. Щедровицкий симметрияның 
тік осін енгізуді және осылайша О-К монологиялық актісінің қа-
рапайым жағдайын бөліп көрсетуді ұсынады; содан кейін диаг-
раммада екі жақты диалог емес, тек хабарлама мәтінін бір жақты 
беру жазылады және осыған байланысты диалог қатысушыла-
рының функциялары бөлінеді: біреуі коммуникация процесінде 
ойлаушы ретінде әрекет етеді, ал екіншісі – тек түсінуші ретінде 
[30, 288]. 
Әрбір ОӘ белдеуі үшін схемада ОӘ полифониясын құрайтын 
тиісті жеке процестердің тасымалдаушылары мен ұстаушылары 
ретінде позиционерлердің өзіндік жиынтығы енгізіледі. Төменгі 
белдеуде бұл ойлап әрекет ететін позиционерлер болады. Ортаң-
ғы белдеуде сәйкесінше коммуникацияға түсетін позиционерлер 
енгізіледі: диаграммада сол жақта – вербалды мәтіндерде ойды 
білдіретін, ал оң жақта – мәтіндерді түсінетін және осы түсінік-
тің арқасында жағдайдың мәні мен қабылданған мәтіннің мәнін 
құратындар.
Г.П. Щедровицкийдің анықтамасы бойынша мән «эмпи-
рикалық материалда жазылған нәрсені абстракциялау немесе 
жалпылау арқылы алынған жеке мағыналар мен мәндер туралы 
нақты білімді құрудың құралы» болып табылады [31, 288]. Реце-
пиент үшін мұндай эмпирикалық материал мәтін болып табыла-
ды. Мәтіннің мәні негізінен затсыздандыру түсінігі процесінде 

193
қалыптасады. Бұл жағдайда мән «рецепиент құрайтын немесе 
қалпына келтіретін шындық пен коммуникация жағдайының 
түрлі элементтері арасындағы байланыстар мен коммуникация-
лар конфигурациясы» болып табылады [31, 9].
ОӘ жоғарғы белдеуінде ойлаушы позиционерлер орналас-
қан. ОӘ жоғарыда аталған үш белдеуі – О Ә, О-K және О – бас-
тапқы болжамға сәйкес көлденеңінен бөлініп, бір жағынан тү-
сіну процестеріне байланысты, ал екінші жағынан рефлексия 
процестеріне байланысты бір жүйелік тұтастыққа біріктіріледі 
және байланыстырылады. Рефлексия процестері барлық ОӘ, 
О-K және О процестерін қамтиды және оларға енеді; оларды ОӘ 
схемасында тік қозғалыстар мен ауысулармен ұсынуға болады 
және олар тік байланыстар түрінде бекітілген [30, 291]. 
Мәтінді түсіну кезінде ойлау әрекетінің схемаларын талдай 
отырып, мәтінді түсіндіру және мәтінді түсіну бірдей ұғымдар 
емес екенін атап өткен жөн. Түсіндіру түсіну процесімен тығыз 
байланысты. Түсіну дегеніміз – түйсіну, мағынаны түсіну, ал 
түсіндіру – түсіну тәсілі, яғни түсінуге қол жеткізілетін рәсім
[32, 65]. Мәтінді түсіндіру – бұл оның мазмұнын анықтау-
ға мүмкіндік беретін және түсінуге әкелетін рәсім [33, 171].
Н.Л. Галеева түсінілетін заттың көп қырын ашатын және
объектінің ең толық көрінісіне әкелетін түсіндіру мен түсіну 
нақты болады деп мәлімдейді [Галеева, 1994 а, 122-б.].
Мәтінді түсінудің нақтылығы және оны эксплицивті түсіну 
ретінде түсіндіру көптеген факторлармен анықталады, мысалы: 
1) рецепиенттің мәтіннің мағынасын оның жазықтық проекция-
сы ретінде ғана емес, түсінілетін әртүрлі қырларын көруге да-
йын болуы; және 2) рецепиенттің мәтінде көрінетін мағыналық 
қырлардың саны. 
Г.И. Богин мәтінді түсіну белгілі бір схема – ойлау әрекеті-
нің схемасы бойынша жүреді дейді [37, 4]. «Схемасыз», ұтымды 
жіктеусіз түсіну, Г.И. Богиннің айтуынша, дұрыс түсінбеу неме-
се жалпы түсініспеушілік болып табылады. Бұл нормативтілік 
сияқты әрекет белгісінен айырылған рәсім. Схеманы құру үшін 
рефлексияның қажеттілігі схемалардың «мүлдем жоқ» емес, бі-
рақ іс-әрекет барысында құрылған, статикалық емес, түбегейлі 
қарқынды екендігі туралы шындықты айқын етеді.

194
Көркем мәтінге қатысты түсінік үш кезеңде жүзеге асыры-
лады: бірінші кезең (төменгі кезең) – семантикалық түсіну (яғни 
лексикалық құралдарды түсіну); екінші кезең – когнитивті түсі-
ну (контекстті интериоризауиялау және мағынаны қалыптасты-
ру); үшінші кезең (жоғары деңгей) – затсыздандыру/мағыналық 
түсіну.
Затсыздандыру түсінігі тікелей атау құралдарынан бөлек, 
алайда соған қарамастан мәтіннің өзіндік құралдарымен таныс-
тырылатын мәтін мәндерін затсыздандыру бойынша қызметке 
негізделген. Затсыздандыру дегеніміз –мәтіннің мәндерін реце-
пиент мәндерінің құрамына аудару, сонымен қатар мәтінді тү-
сіндіру операциясы арқылы қол жеткізіледі [Богин, 1996, 9-б.]. 
Басқаша айтқанда, семантикалық түсінікте тілдің белгілерін 
жадта сақтау тәжірибесі, когнитивті түсінікте – танымдық тә-
жірибе, мағыналық түсінікте – жеке тұлғаның барлық тәжіри-
бесімен байланысты сезімдер мен толқулар тәжірибесі көрінеді. 
Іс-әрекет схемаларында түсінудің барлық түрлерінің белгілері 
орын алатыны маңызды: семантикалық та, когнитивті де және 
затсыздандыру да. Жалпы, схемалардың құрамы туралы мәсе-
лені зерттеу пәні ретінде түсінуге диалектикалық тәсілден тыс 
шешуге болмайды.
Г.И. Богин мағыналық тұрғыдан «белгіден түсінуге қарай 
қозғалу факультативті. Ескі білімді өзектендіру мәтіннің маз-
мұндылығын меңгеру процесіне қатысатын когнитивті түсінік-
те бұл жол міндетті болып табылады...» [37, 77].
Жоғарыда айтылғандай, түпнұсқа мәтінін когнитивті дең-
гейде түсіну барысында бүкіл лингвистикалық арсеналды қол-
дану қажет. Сонымен, Г.И. Богиннің түсіну түрлерінің типоло-
гиясы «Мәтін лингвистикалық зерттеу объектісі ретінде» (1981) 
еңбегінде сипатталған көрнекті лингвист И.Р. Гальперин ақпарат 
түрлерінің типологиясымен нақты байланысы бар екенін атап 
өтеміз. И.Р. Гальперин өз жұмысында ақпаратты, мәтіннің үш 
түрлі негізгі санатын ажыратады: «... а) мазмұнды-фактуалды 
(МФА); б) мазмұнды-концептуалды (МКА); в) мазмұнды-кіші 
мәтіндік (ММА)» [38, 27]. 
«Мазмұнды-фактуалды ақпарат айналамыздағы әлемде бо-
латын, нақты немесе елестетілген актілер, оқиғалар, болып жат-

195
қан, болған процестер туралы хабарламаларды қамтиды. МФА 
эксплицитті болып табылады, яғни, әрқашан вербалды түрде 
көрініс табады. МФА-дағы тіл бірліктері, әдетте, осы бірліктер-
ге әлеуметтік негізделген тәжірибемен бекітілген олардың тіке-
лей, пәндік-логикалық, сөздік мағыналарында қолданылады»
[38, 28]. Г.И. Богиннің теориясы шеңберінде мазмұнды – фак-
туалды ақпарат оны түсіну барысында ойлау әрекетінің семан-
тикалық схемасын талап етеді. 
«Мазмұнды-концептуалды ақпарат оқырманға құбылыстар 
арасындағы қарым-қатынасты, олардың халықтың әлеуметтік, 
экономикалық, саяси, мәдени өміріндегі маңыздылығын, оның 
ішінде жеке адамдар арасындағы қарым-қатынасты, олардың 
күрделі психологиялық және эстетикалық-танымдық өзара әре-
кеттесуін жеке автордың түсінуін хабарлайды. МКА барлық 
шығармалардан алынады және қоғамда болып жатқан және жа-
зушы өзі жасаған қиял әлемінде ұсынған қарым-қатынастарды, 
фактілерді, оқиғаларды, процестерді шығармашылық тұрғыдан 
қайта қарастыруды білдіреді» [38, 28]. Мазмұнды-концептуалды 
ақпарат негізінен көркем мәтіндердің санаты болып табылады. 
Ол әр уақытта жеткілікті дәрежеде айқын көрініс таппайды, сон-
дықтан оны декодтау үшін танымдық жұмыс қажет. Мазмұнды-
концептуалды ақпаратты түсіну барысында ойлау әрекетінің 
когнитивті схемасы қажет болады.
Айтылған жайлардың дені мәселенің зерттелу тарихы мен 
теориясы жайында болды. Оны Абай шығармашылығы негізінде 
білім және сенім концептілерін зерттеуге кіріспе десек болады. 

жүктеу/скачать 5.16 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: