Адамзат баласы дүниеге келген күннен бастап қай жерде болмасын өзіне жәрдем беретін, барлық нәрсені құдіретіне бағындырған бір күшті іздеуде
Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуы
жүктеу/скачать 480.31 Kb.
|
6. Буддизмнің Үндістаннан басқа жерлерде таралуыМахаяна Қытайда Чен-иен, Жапонияда Шингори деген атпен белгілі болды. Ол қазіргі таңға дейін келген бейнеде 9-11 ғасырлардың арасында Тибетте болатын. Ол уақытта буддизм миссионер монахтардың көмегімен Декен және Хинд түбегінің батысына тарап жатты. Шығыста Ашока кезеңінде Цейлонға барған болатын. Оның Бенгал шығанағынан қарсы бетке Бурмаға, Тайландқа кіруі б.э. алғашқы ғасырларында Махаяна бейнесімен енді. Кейін Цейлоннан келген Тхеравада Буддизмі осы жерлерге билігін жүргізді. тхеравада буддизмі хинаянаның 18 тармағынан қазіргі таңға дейін жеткен жалғыз ежелгі түрі. Цейлон мен Тайландтан тхеравада буддизмі, Камбоджа мен Лаосқа тарап жатқанда махаяна буддизмінің де Қытайдан Ветнамға кіруі XІІІ-XІV ғасырларда болды. Бұл мемлекеттерде және басқаларында буддизм тарихы, жағрафиялық, ұлттық және жергілікті шарттарға сай өзгергендігі сияқты екі маңызды буддист бағыттағылар сол жердегілермен араласып кеткендігін көреміз. Үндістанда буддизмнің тантрик немесе важраяна түрі хинду бхакти және тантрик культтеріне орнын қалдырды, монастырлар жойылды, ендігі солтүстік шығыстағы аз ғана топтан басқа, ХІІІ ғасырдан бері кездеспейді. Сонымен қатар Цейлонның 60 пайызы, Бурма, Тайланд, Лаос және Камбоджаның 90 пайызы әлі Буддизмді ұстанады. Цейлоннан пали тіліне негізделген буддизмге қатысты мәліметтер ХІХ ғасырда Еуропа мен Америкаға жетті. Осылайша бірінші болып Англия, Германия және Америка Құрама Штаттарында Будданың өмірі мен доктринасына қызығушылық арта түсті. Бұл мемлекеттерде қазіргі таңда шығыстан келген монахтар да өмір сүреді. Батыста монах емес буддистер артуда. Бұлардан сангхаға қабылданғандар да бар. Қазіргі таңда Үндістанда зиялылардың арасында индуизмге қанағаттанбай ежелгі мәдениетке қайтқандар болғаны сияқты, каста жүйесінен тыс адамдар арасында буддизмге кірген бөлек топ та бар. а. Қытай БуддизміҚытай, тибет және жапон буддизмінің әрбірінің өзіне тән ерекшеліктері және үнді буддизмінен өзгеше жақтары да бар. Мұнымен қатар арасында ең анық ортақ махаянист болу. І ғасырдан бастап орталығы Азия Жібек Жолы бойында Қытайға дейін барған буддизм, Хан ақсүйектерінен кейін (шамамен 220) бытыраңқы топтарға тән болып қалды. Сонымен қатар оның ІІ ғасырдың орта шамасында сарай айналасындағыларға ықпал еткендігі де тіркелген. Бұл мәселеде буддистердің алғашқы жәрдемшілері даоист ғұламалар болды. Буддист пікірлеріне аударма жасау үшін даоист тіркестер қолданылды. Осылайша екі дін арасындағы ұқсастықтар пайда болды. Хан ақсүйектерінің құлауы нәтижесінде солтүстік Қытайды басып алған қытай болмаған халықтарға 300 жылдық билігінің кезеңінде махаянашы монахтар саяси, әскери істерде кеңесші болды. Олар сиқырда да жоғары атаққа ие болды. Буддист уағызшылар, солардың ішінде ерекше атап айтар болсақ Фө Ту-тенг (ө-349) Солтүстік Қытайдың басым бөлігін өз сенімдеріне кіргізді. Сол уақытта атақты аударма мектебі Кумараживаның (344-413) басшылығымен астана Ханганда жұмыс жүргізіп жатқан. Осылайша Қытай ғұламалары тура жолға салынатын. Фа Хсиен атты атақты қытайлық саяхатшы 399 жылы Үндістанға барып, сол жердегі зиярат орындарын көру үшін Ханганнан жолға шықты. Алты жылдық сапардан кейін алты жылын Үндістанды аралауға, түрлі мектептердің қасиетті кітаптарын жинап оны көшіруге жұмсады. 414 жылы қайтып келе жатқанда буддист қасиетті кітаптарын аудара бастады және айрықша атақты саяхаттағы естеліктерін жаза бастады. ІV ғасырда ауқатты бай адамдар Сангханы қорғауына алып аударма жұмыстарының шығындарын қамтамасыз етіп, монастырьлар мен ғибадатханалар салдырды. Буддизмның бес моральдық принциптерін ұстанды. Оңтүстік Қытайда екі бағыт дамыды. Зейінді қадағалауды құмартқандарды тоқтатуға негізделген хинаянист дхяана мектебі соңғы ақиқат мәселелерімен айналысатын, махаяна сутраларына негізделген сангха мен зиялылардың арасындағы байланысты қамтамасыз ететін пранжа мектебі болды. Бұл кезеңде Тао Ан (312-385), Хуи Юуан (344-416) және Тао Шенг (360-434) сияқты жетілген тұлғалардың ықпалымен үлкен монастырьлар салынды, виная қағидалары аударылды және махаянаның бас қатыратын пікірлері тарады. Мұндай үлкен қытайлық ұстаздардың еңбектерінен Суи және Танг ақсүйектерінен басқа махаянист бағыттары ішінде дамыған пікірлерді үйреніп жатырмыз. Конфуцист және даоист классиктермен махаянист еңбектердегі пікір және иландырулар бірлескеннен соң ортаға бөлек бір қытайлық буддизм дәстүрі пайда болды. Міне бұл дәстүр ішінде Пиен Тай, Таза өлке (Жәннат), Хуа Иен және Чан мектептері дамыды. Бұлардан Тиен Тай, Танг ақсүйектері кезеңінде, Чих Кай (538-597) жағынан оңтүстік шығыс Қытайдағы Тиен Тай тауындағы атақты монастырьда ортаға салды. Чих, үнділік Нажаргунаға сүйенетін. Ол тұтастық пікіріне мән берді. Тұтас және бөлектері бірдей еді. Барлық әлем және барлық Буддалар, бір құм қиыршығында бар болатын. Сөзсіз Ақыл, әлемді оның кемелдігі ішінде қамтитын. Негізінде екеуі бір еді. Бірақ қызметте бөлек болатын. Бұл бағытта діннің практикалық келбеті зейінді бір жерге жинақтау және әрбір нәрсенің шынайы бейнесін ұғыну жолымен рухани қырағылық пен даналыққа байланыстырылған. Мектеп тек қана Қытайда емес, ІV ғасырда буддизмге есігін аздап ашқан Кореяның оңтүстігінде де кең тараған, ІХ ғасырдың алғашқы жартысында Жапонияға «Тендай» атымен енген. Таза өлке (Чинг Ту) мектебі, шамамен Қытайда ең ежелгі махаяна қауымы болып саналады. «Ақ лотус» атымен Хуи Юуан тарапынан құрылған деп білінген мектептің аты кейінгі ізбасарлардың бір тобы тарапынан қазіргі халіне келтірілген. Мектептің негізгі философиясы зейінді, адамға шексіз көмек, күш, адамгершілік бере алатын Будда мен бодисатваларға айналдырып олардың жәрдеміне қол жеткізу. Мектеп сүйенген сутрада ғашықтықтың (трансцендентал) Будда үшін амитабха (ежелден бергі жарық) тіркесі қолданылуда. Міне адам азаттыққа жету үшін оған осындай жәннатты беретін амитабха Буддаға (Жапонияда Амида) өзін атайды. Жәннатты беретін ежелден бергі Буддаға екі бодисатва (Будда болуға бір саты қалған аспандық (самауи) жаратылыстар), Куан-Иын және Та Ших Чих жәрдем етеді. Бұлардан Куан-Иын (жылауды еститін) атты Қытайда құлшылық жасайтын жерлер жасалып әйел мен балаларды қорғайтындығына сенілетін осы бодисатваға үлкен мән беріледі. Оны даоисттердің басты әйел құдайларынан ажырату мүмкін емес еді. Бұл Таза Өлке мектебін (Чинг Ту) ең жақсы тілге тиек еткен Шан-Тао (613-681) болды. Хуа Иен мектебі, алғашқы екі мектеп үнділік Нажаргунаға арқа сүйеп тұрғанда, жергілікті Қытай түсінігін көрсетуі тұрғысынан маңызды саналатын әрекет. Басқа буддистік мектептер (мәселен Чан) бар нәрсе де, жоқ нәрсе де қиял десе, бұл мектеп мақсатта әлемдік және барлық феноменал ортаға шыққандардың негізі болған әрдайым тұрақты бір зейін деп иландыруда. Осы мектептің алғашқы ұстазы Тусхунның (557-640) ең жақсы түсіндіргені Фатсанг болып саналады (643-712). Чан мектебі, Қытай сана-сезімінің негізгі жемісі. Чан санскритше дхянадан шыққан және бұл мектеп медитация (бір күйге ену) мектебі деген атпен танылған. Мектептің мақсаты екеу болуы мүмкін емес, бір болмыс жағдайында ой-өрісті дамыту арқылы ақиқатты бірден ұғыну. Чан жалғыз ақиқаттың философиялық немесе діни түсінік, бір күйге енуі немесе рәсім, дуалау жолымен ұғынылмайтын Будданың даналығы деп сендірді. Ол үйренілмейді, кітаптардан немесе ұстаздардан алынбайды. Чан түсінік пен логикалық ұғыну шегінде пайда болатын рухани сәулелену негіз деп ұстанды. Әрбір нәрсе Будданың ақылының бір көрінісі. Чанның тибеттік махамудрамен ұқсастықтары бар. Одан бұрын дхяна жаттығулары жайлы сөз қозғағандар болса да мектептің бастауы Бодхидхармаға (470-543) тіреледі. Ол 520 жылдары Қытайға келгендігі қабыл етілген үнді монахы болатын. Мектепке қызмет ететін ұстаздар арасында негізгі мәтінді жазған Хуи Ненгтен (ө-713) кейін медитация бөлмесі барлық чан монастырьларына енді. Мұнымен қатар монах емес барлық буддист ерлер мен әйелдер үйлерінде күйге енуді жасауға ынталандырылды. Чан мектебі Сунг ақсүйегінің жаңа конфуцизм әрекетіне ықпал еткені секілді, жапон зенімен осы өлкенің мәдениетінде ұмытылмас із қалдырды. Қытайда 420 жылдары, 1786 ғибадатхана және 24 000 ер және әйел монах бар еді. Буддизмнің уақыт өткен сайын дамыған күші, сарайға ықпал етуі, монах өмірінің конфуцист жанұя және моральдық-этикалық түсініктерін шайқалтқан доктриналар жағынан сын айтулардың көбеюіне жол ашып, кейіннен қатаң тыйым салды. Танг әулеті кезеңі (618-907) Буддизмнің Қытайда ең шегіне жеткен жылдар болса да император Као Тсумен қысым басталды. Мұнымен қатар жалпы бұл әулет буддизмге ықыласты еді. Бұл кезеңде Орта Азия және Үндістанмен байланыстар құрылып жатты. Қытайға біршама шетелдік әкелінді. Атақты қытайлық ғұлама және саяхатшы Хсуан Тсанг (Чуанг) (шамамен 596-664) Орта Азия жолымен Үндістанға бару үшін 629 жылы жолға шықты. 645 жылдары қайтып келді. Үндістанда 10 жыл бойы саяхат жасады және қайтқан кезінде әкелген басым бөлігі йогажара мектебіне тән еңбектерді, императордың қорғауында өмірінің соңына дейін аударумен айналысты. ІХ ғасырда қытай буддизмі шыңына жетті. Монастырь өмірінің қуанышы, абыройы, көріктілігі кейіннен бүліктің шығуына себеп болды. Император Ву Тсунг 845 жылы бұрын-соңды болмаған зұлымдықты бастады. 4000 ғибадатхана тәркіленді немесе бұзылды. 250 000 ер және әйел монахтар дүниелік өмірге қайтарылды. Буддист өнер туындылары мен кітаптары өртелді. Танг Харт кезеңінде 8-10 Буддист жанданды, бірақ Сунг Хар уақытында Таза өлке мен Чан мектептері қызметтерін жалғастыра алды. Монғол Юуан әулеті 1280-1368 жылдар арасында билік құрып тұрғанда Қытайда тибет немесе лама буддизмі алдыңғы қатардағы дін болатын. Махаянаның бір тармағы болған ламаизм, Монғолстанда ХVІ ғасырға дейін жоғары деңгейде, кейін саяси лидер ретінде 1920 жылға дейін билік құрды. Одан кейін Кеңес Одағының ішіндегі бір халықтық республикасы адамдарымен дінге қарсы науқан нәтижесінде монахтар басқа мамандықтарға бағытталып, монахтардың саны 100 000 нан 200 дейін азайтылды. Монастырьлар мемлекет қарауына өтті, буддизмнің ықпалы тез әлсірей бастады. Қытайда соңғы жеті ғасырда монастырьларда сопылық өмір сүріп жатқан монахтардан бөлек, буддизм ішінде буддист, даоист қызметкерлер бір-бірімен араласып халықтың салт-дәстүрімен араласып түп негізін жоғалтқан. Зиялылар халықтың діни түсініктеріне көп араласпаған, бірақ оларды діни аңыз жиынтығы ретінде төмен санаған. ХІХ ғасырдың соңы ХХ ғасырдың басында ерекше Тай Хсү (1890-1947) мен қытай буддизмі бір сана-сезім мен моральдық-этика тұрғысынан қайта жандануды бастан өткізді. Бірақ коммунизм және Мао Тсе Тсунгтың келуімен қайтадан қараңғы бұлт қаптады. жүктеу/скачать 480.31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|