ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТІҢ МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ҚҮРЫЛЫМЫ

Түбірлерден немесе негіздерден (туынды сөздерден) жұрнақ арқылы жасалатын туынды сөздердің белгілі (бір жүйе бойынша қалыптасқан) морфологиялык құры-лымы болады. Әдетте, сол қүрылымның бір компонек-ті — жаңа форма жасауға негіз болатын дербес мағьг5 налы сез болса, екінші компоненті — сол бірінші компо-нентті белгілі бір сөз табына айналдыратын жұрнақ болады. Мысалы: тіс+те, арқан+ да, сабын + да, ақ+та, екеу+ ле, көлбең + де, ойбай+ла, саба+ла, кел + тір, оқы + т... сиякты туынды етістіктің әрқайсысы екі-екі компоненттен қүралған. Бірак. осы мысалдардағы туык-ды етістіктердің жұрнақтары біреу ғана (-ла, -ле...) да, осы жұрнақ жалғанып түрған негіздер — әлденешеу және олар басқа-баска. Солардың ішінен тіс, арқан, са-бын деген негіздерді алсак, олар — зат есімдер; ал. ақ — сын есім, екеу — сан есім, ойбай — одағай, көл-бең — бейнелеуіш сөз, саба, кел, оқи дегендер — етіс-тіктер. Бұдан туынды етістіктер тіліміздегі негізгі сеэ топтарының қайсысынан болса да жасала беретікі ай' қын керінеді. Осыған орай, туынды етістіктер, жасала-тын негіздеріне қарай, есімдерден жасалған етістіктер және етістіктерден жасалған етістіктер деген екі салаға бөлінеді және де, алғашкылар есім негізді етістіктеРі сопғылар етістік кегізді етістіктер деп аталады.

Есім негізді етістіктерге етістіктерден өзге сөз тапта-)ынан жасалатын етістіктер жатады, олар арнаулы жұр-нактар аркылы кебінесе зат есімнен. сын есімнен, үс-геулерден, еліктеуіш сездерден, әредік одағайлардан касалады. Осы сездердің етістік тудыратын жұрнактар-2Ьт ішінде, әрине, енімділері де, енімсіздері де бар

0. 
   -ла (-ле, -да, -де, -та, -те) жүрнағы. Бұл жұр-аак — етістік тудыратын жұрнақтардың ішіндегі функ-аия жағынан ең ©рісті, мағына жағынан да аса оралым-ды жэке өте өнімді қосымша. Оның кейбір бастьі-басгы
   

сипаттары төмендегідей:

0. 
   Бүл жүрнак арқылы дене мүшелері атауларынан ісөп етістік жасалады. Мысалы аяңта, ауызда, алақанда, бсіңайла (бәшейле), жудырықта, иекте, қолда, төбеле, көзде, уыста, тісте, тізеле. іиекеле, өкпеле, өкшеле, ұрт-та, езуле, қулақта, мойында, арқала, қабырғсіла, жан-баста, білекте, илынтақта, иықта, қолтықта, желкеле, та-наула т. т. Бірақ мүше атауларынан жасалатын етіс-тіктердін басым кепшілігі тікелей сол мүшелердщ тура мағыналарынан гері ауыспалы, жанама мағыналарын жиі білдіреді де, кебінесе омоним және көп мағыналы етістіктер қүрайды (баста, көзде, өкпеле, қолда, мойын-да, аяқта, өкшеле, төбеле, сірқала т. т.). Әрине, олардың ішінде өздерінің тура мағыналарын білдіретіндері бар (тісте, уыста, тізеле, жудырықта...), ондайда олар сол деке мүшелері арқылы істелетін амал-әрекеттерді білді-реді. Бірақ олар, сонымен қатар, ауыспалы мағыналар-ды да қамтып отырады.
   

0. 
   Бұл жүрнақ аркылы ецбек құралдары атаулары-нан және әрекетті жүзеге асыруға дәнекер боларлық түрмыс жабдықтары атауларынан кегітеген етістіктер Жасалады. Мысалы: арала, балтала, арқанда, ауьіздық-та, жүгенде, тізгінде, көгенде, ноіугала, шегеле, қазық-то, утікте, ңасықта, ожаула, тырмала, ашала, көсеуле, сабаулсі, қурыңта т. б.
   

23. 
    Іс-әрекетті жүзеге асыруға объект болатын зат, материал, бұйым атауларынан да бұл жұрнақ арқылы Қьіруар етістіктер туған. Мысалы жүнде, қауызда, май-Ла>тузда, сабында, тақтайла, шыныла, қағазда, қаңыл-шфла, алтында, күмісте, ишфрла, бетонда, асфальт-г° т. т.