Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Туынды етістіктің семантикалық қүрылымы.
| § 78. ТУЫНДЫ ЕТІСТІКТЕР
Туынды етістіктерге, әдетте, түбірлерден арнаулы жүрнактар арқылы жасалған етістіктер жатады. Туын-ды етістіктерді тиісті түбірге және жүрнакка белшектеу-гс болады, бірақ ол туынды тұлға есебінде қолданыла берсді. Мысалы: ой+ ла, той+ла, тер+ле, сүр+ ле, ем + де, көз+ де, тоңпаң + та, іс+те, сын+сі, мін + е, мол + ай, ес+ей. Туынды етістіктің семантикалық қүрылымы. Жұрнақ арқылы жасалатын (туатын) әрбір туынды етістіктін се-мантикасы, әдетте, оның құрамына енетін түбір (туын-ды сез) мен қосылатын жұрнақтың мағыналарынан құ-ралады. Мысалы, тұзда, үтікте, шегеле, емде, сына, міне деген сияқты туынды етістіктерді алсақ, бұларға тұз, үтік, шеге, ем, сын, мін деген зат есімдердің түпкі мағы-налары негіз болған да, оларға қосылған — да (-те, -ла, -де), -а (-е) жұрнақтары бұл зат есімдерді етістікке ' айналдырған. Мысалы: бүк-ірей, бүк-ши, ұрт-та, көз-де, жол-ық, сау + ың, шұбар+т, оң + ал, оң + ғар, жаңа + р, таза + р, тең+ е, жылтыр+а, ж оғары+ла, ілгері+ ле де-гендерде: бүк, ұрт, көз, жол (зат есімдер), сау, шұбар, оң, (сын есімдер) жоғары, ілгері (үстеулер) сездері тиісті жұрнактар арқылы етістікке айналып тұр. үрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердін. мағыналары, иегізінен алғанда, жоғарыда айтылғаидай, күрамындағы екі компоненттің (түбір мен жұрнақтың) мағыиаларынан құралса да, ол екеуінің қүрылымы бір-бірімен ажырамайтындай болып бірігеді де, туынды фор-ма бір бүтін тұлға (единица) есебінде тұтасады. Осы себептен кейбір туынды етістіктер (туынды есімдер де) бөлшектенбейтіидей болып, түбір сөз қалпына кешеді. Мысалы, мьщтсі, алда, бауызда, тула, мүзда, іиөлде, тоң-та, тоқыра, байызда, байла... тәрізді туынды етістіктер-дің түбірлерінің (мық, ал, бүғаз, ту, мұз, шөл, тоқ, байыз, бай) негізгі мағыналары әр қилы дәрежеде көмескілеғііп, кейбіреулеріиде тіпті мүлде жоғалып, түбір етістік калпына кешкен. Бірак тұзда, үтікте, шегеле... дегендерден, әрине, олай болмай, тек есімнің етістікке айиалғанын аңғарарлықтай (туз сал; үтікпен бас я те-гісге; шеге ңаң я шегемен бекіт) грамматикалық мағы-на ғана қабылданады. Ал, егер оларға (туынды етіс-тіктерге) негіз болған я болатын есім сез әуелде езі етістіктен туған форма болса, онда есім негізі мен туын-ды етістіктін, қатысы бір-біріне жақындай түседі. Мыса-лы, үйықта етістігінің ең әуелгі теркіні үйы деген түбір етістік болған, ол түбірге -қы жұрнағы косылып (үйы+ і:ы), туынды зат есім (үйңы) жасалған, осы үйқы деген кегізден жасалатын үйықта деген етістік үйқы, үйықта деген екі сездің мағыналарынан да гері әрі тете, әрі әл-декайда абстракты мәнді (семантиканы) білдіреді. Дегенмен, туынды етістіктін. семантикалық қүрылы-мыка оған негіз болатын есім сөздің мағынасы үлкен әсер етеді. Өйткені есім сездің кызметі неғүрлым саяз я шағын болса, етістіктің мағынасы да солғұрлым тайыз тар болады (бүрғы + ла; асфальт+тсі); керісінше, есім сөздін кызметі кең я ерісті болса, етістік те соншалыкты өрелі, кеп мағыналы болады (крлда, көзде). Бірак, осы айтылғандай, сездің тайыздығы мен кеңдігінің арасын я шегін белгілі бір елшеумен (айтайық, CM, mm, кт немесе мг, г, кг т. т.) немесе межемен айқындау қиын, өйткені һейбір туынды етістіктерді алсақ, олардағы есім сездің мағынасын тек етістікке айналғандығынан ғана аңғару-ға болады (ара+ ла, бетон+да) да, кейбір туынды етіс-тіктердегі есімнің мағынасы оның негізгі қызметімен мейлінше бірігіп, миласып кететінінен (адыт + да, у + ла, иіу+ ла, қу + ра) керуге болады. Ал бір алуан туынды етістіктердің мағыналарында зат пен әрекет (іс) жарыса жүріп, екеуі де керініп отырады (бож ы+ла, Щдырық + та, кілт+те, қатшы+ла, арңа+ ла, тізе+ле). Ендігі бір туынды етістіктердегі есім сездер делексика-ланып (бастапқы мағынасынан айырылып), туынды етістік езінін теркінінен (есімнен) біржолата қол үзіп (метафора есебінде қолданылып) кетеді деуге болады. Мысалы: (аң) аула, аңда, байла, баста, бауызда, көзде, Ңолда, түзда, саңта, сөйле, шөлде, шөлірке, таста, тула, ТьЩда секілді туынды етістіктердің мағыналарын бағдарласақ, я деформаланудың нәтижесінде (бүғазда, Свзде, бағла), я үзақ уакыттар бойы аса жиі қолдану щрижесінде (түзда, іиөлде, іиөлірке, сақтсі, туга) я елгі қызметтерінің кеңдігі, өрістілігі арқасында (бас-ү 228 229
та, көз+ де, цол + dct, тас+та, тың+да) немесе басқа да солар сияқты себептердің нәтижесінде өздерінің негізде-рінен алшақтап кеткені көрінеді. Мұны, аңысын аңдады, сөз сөйледі, тың тыңдады, той тойладьі, ой ойлсіды де-гендердегі толықтауыштар мен баяндауыштардың ара қатынастарынан да байқауға болады. Жұрнақ арқылы жасалатын туынды етістіктердің се мантикалық құрылымының осы айтылғандай аса күрде-лі және түрлі-түрлі болу ссбебі — олардкң бүрын я соң жасалуына. сирек я жиі колданылуына, түбір (есім) сөздің функциясының шағьін я өрістілігіне, жалғанатын жұрнақтың елгезектігіне, семантикасына және баска да солар сиякты жағдайларға байланысты болса керек. жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|