Ахмеди ысқАҚов қазіргі қазақ тілі морфология
жүктеу/скачать 2.43 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- -ық (-ік)
- -сы (-сі) және -ымсы (-імсі)
- (-сы, -сі)
- -сын (-сін)
| -ал (-ел, -ыл, -іл, -л) қосымшасы да«жоғ-ал, оң-оЛ су-ал, сүй-ыл, үя-л, тар-ыл, тір-іл, тең-ел» тәрізді сака-малы етістіктерде ғана үшырасатын көне косымша.
-ық (-ік) жүрнағы — есімнен де, етістіктен Де^ туығіды етістік жасайтын көне жүрнақ. Мысалы: аиі-ыК бір-ік, жол-ық, зар-ық, зор-ық, дән-ік, дем-ік, кез-ік, көз-мол-ық, тот-ьщ, қсім-ық, құн-ық, өш-ік, ор(ы)-н-ық... дегендер есім негіздерінен, көн-ік (көн-дік), тын-ық... дегендер — етістік негіздерінен туған байырғы етістік-тер. -сы (-сі) және -ымсы (-імсі) жүрнақтары — көне болғанымен әлі де жні қолданылатын, өнімді формалар. Діысалы: батырсы, босаңсы, пысықсы, иіирақсы, көлгір-сі, қамқорсы, өгейсі, тоссіңсы, үлкенсі... тәрізді есім не-гізді етістіктермен катар, сол негіздердің тәуелденген түрлерінен: батырьшсы, үлкенімсі... сияқты етістіктер, сондай-ақ, -ған формалы есімшенің тәуелдеулі, тәуел-деусіз түрлерінен: білгенсі, білгенімсі, оқығансы, оқы-ғанымсы... секілді туынды етістіктер казіргі тілімізде аса жиі қолданылады. Осы жүрнақ (-сы, -сі) дауысты дыбысқа бітетін сөздерге жалғанғанда, -сын (-сін) фор-масына көшетін сияқты (мысалы: әке-сін, сіпа-сын, ата-сын, ана-сын т. т.), керісінше, сондай негіздерге тәуел-деніп косылғанда, тек -сы (-сі) формасы жүмсалатын тәрізді (әкемсі, апамсьі, атамсы т. т.). Сөйтіп, бүл жүр-нақ жалғанатын сөздерден бәлдену, дәсерлену, тыраш-тану сияқты немесе «әлденемедей бола қалу» тәрізді ренк білдіретін туынды етістіктер жасайды. -сын (-сін) журнағы — әуелгі -сы және -н форма-варынан күралған байырғы, өнімді қосымша. Бүл жур-иақ өзі жалғанған есімдерден, олардың нақтылы мазмү-нына карай, бәлсіну (бүлдану), мақтану (қоқилану) менменсіну (менсінбеу), өзін зор я жоғары түту немесе өзін аулақ үстау я сырт санау тәрізді қылықтарды көр-сетерліктей я сондай реңк білдірерліктей туынды гтістіктер жасайды. Мысалы: адамсың, адалсың, аңыл-дысың, баласың, батырсың, білгішсің, жатсың, жаман-сың, жақынсың, кәрісің, көпсің, қауіптісің, монтанысың, пысықсың, жазушысың, ғалымсың, ақынсың т. б. Бүл жүрнақ (-сын) жоғарыдағы -сы (-сі) қосымша-сымен байланысты. Оны сыртқы формаларынан да, ішкі Мазмүндарынан да байқауға болады (адамсып және адамсьшып, білгенсіп және білгенсініп). жүктеу/скачать 2.43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|