Алдашева камар сагингалиевна
жүктеу/скачать 2.07 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ІІ бӛлім бойынша тҧжырым
| ағза, нәруыз, ұлпа, шанақ тəрізді нормаға түсе бастаған немесе дұрысгүл,
гүлшанақ, анаргүл сияқты өсімдікке қатысты біршама танымал атауларды атамағанның өзінде кеппешӛп, ӛсімдікжай, дернәсіл, тәлімбақ, түрӛзгеріс, сынауыр, жасунық, дернәсіл, кӛзбұршақ, зият, шендеуіш, тамшуыр, жіпшумақ, сауыр, іріктеме, үлескі типтес жаңа аталымдар жеке пəндерді оқыту барысында əдістемелік жаңа əдіс-тəсілдердің игерілуін қажет етеді. Соңғы аталған терминдердің жасалу жолдары, ішкі семантикалық пішіні, семантикалық компоненттерінің мағынасы біршама түсінікті болғанымен, олардың нақты коммуникативтіктік актіде қолданысқа шынайы түрде (автоматты түрде емес) түсуі жəне белсенді қолданылуы үшін айтарлықтай ізденістер қажет. Білім беру жүйесін жаңғырту жəне жетілдіру бағыттарының қатарында жас ұрпақты лингвомəдени құзыреттілігі жоғары, жетілген тілдік тұлға дəрежесінде қалыптастыру мақсаты маңызды орын алып келеді. Бұл мүдде үшін тек қазақ тілі сабақтарында ғана емес, мектептегі оқу бағдарламасына енгізілген басқа да пəндерден білім беру барысында қазақ тілінің ұлтты ұйыстырушы фактор екендігін басшылыққа ала отырып, сөз мəдениетіне тəрбиелеу өзектілікке айналуға тиіс. Бұл проблеманың көкейкестілігін тіл стратегиясына қатысты заңнамалық құжаттардағы нұсқаулар да анық белгілеп отыр. ІІ бӛлім бойынша тҧжырым Қазақстан Республикасының сыртқы жəне ішкі саясатын айқындау мəселесінде біздің еліміздің дамыған 30 елдің қатарына қосылу міндеті айқын көрсетілген. Бұл мақсатқа қол жеткізу үшін біздің елімізде үштұғырлы тіл саясатын жүргізу қолға алынды. Бұл бағыт бойынша кейде ағылшын тілін меңгерудің басымдылығы туралы кейбір түсініктер байқалғанымен, оның түп негізінде ең алдымен қазақ тілінің функционалдық қолданылу аясын дамыту жайы айқын көрінеді. Бұлай деуімізге дəйекті дəлел – ішкі саясаттың басты бағыттарында қазақ тілінің ұлт бірлігін нығайтатын маңызды фактор екендігінің аталуы. Осы себепті қазірге дейін қазақ тілін меңгертуге ынталандыру, үйренгісі келетіндерге сүйемел жасау, қазақ тілін білуге деген құлшынысты арттыру, сұраныстың жоғарылауына ықпал жасайтын іс- шараларды жүргізу жайттары өзектілігін жойған жоқ. Бұның сыртында қазіргі жаһандану заманында қазақ тілінің өміршеңдігін сақтап қалу мəселесі де көкейкесті болып отыр. Осыған байланысты қазақ тілін оқытудың тиісті стандарттарын жетілдіру жəне үздіксіз білім берудің үлгісін жасау қолға алынып келеді. 134 Жалпы алғанда, Қазақстан жерінде қазақ тілін қазақ тілді аудиторияларда да, өзге тілді дəрісханаларда да оқытудың стандарттары, бірүлгі бағдарламалары түзілген жəне қазақ тілін меңгерту бағытындағы үздіксіз білім берудің моделі жасалған. Бірақ жоғарыда айтқанымыздай, үштұғырлы тіл саясаты жағдайында қазақ тілінің бəсекеге қабілеттілігін арттыру мүддесінде қазақ тілін оқытудың технологиясы, əдістемесі жағынан ұдайы жетілдіріп отыру қажет. Бұл арада бірнеше маңызды факторлар айқындалады. Біріншіден, қоғам мүшелерінің қазақ тілі бойынша толық, жеткілікті білім алып, қазақ тілін белгілі бір коммуникативтік жағдаятта қолдана алатындай коммуникативтік құзыреттілігі қалыптасуы қажет. Коммуникативтік құзыреттілігі жеткілікті адам ресми-іскери, əлеуметтік-тұрмыстық жағдаяттарға белсенді қатыса алатын тілдік тұлға дəрежесіне көтеріле бастайды. Психолингвистикалық тұрғыдан қарағанда белгілі бір коммуникативтік актіде қазақ тілі арқылы қарым- қатынасқа түскен жəне осы қарым-қатынас арқылы қанағаттану сезімі пайда болған адамның лингвомəдени құзыреттілікке көтерілуге деген құлшынысы мен ынтасы пайда болады. Бұл ретте қазақ тілінің қазақ ұлтының ұлттық философиясымен, этностық ерекшеліктерімен байланысын зерделеу жəне «тіл – құндылық» тұжырымының аясында тілді меңгерту маңызды. Тілді үйретуде жəне меңгертуде тілдің əрбір бірлігін (əсіресе лексикалық бірлігін) формалды құрылым ретінде қарастыру мүлде жеткіліксіз, тілдің əрбір сөзі, əрбір бөлшегі – ұлт пен мəдениет тұтастығынан туындаған күрделі құбылыс. Тілді меңгертуде əрбір тілдік құрылымның (оның ішінде сөздің) халықты қоршаған табиғи болмыспен, табиғаттық-ғарыштық кеңістікпен байланысын ұдайы назарда ұстау қажет. Бұл əсіресе қазіргі кезеңде сөздік құрамның елеулі бөлігіне айналып отырған жаңа сөздерді меңгертуде барынша маңызды. Өйткені əлеуметтік лингвистикалық көрсеткіштерге қарағанда, Қазақстан қоғамындағы субъектілердің жас ерекшеліктеріне байланысты жаңа сөздерді қабылдауы, мойындауы əртүрлі деңгейде. Орта жəне аға буын өкілдеріне көптеген жаңа сөздер таныс емес болса, керісінше жас буын өкілдеріне (орта жəне жоғары оқу орындарында білім алушылар) қазақ тіліндегі жаңа сөздер біршама танымал. Өйткені білім берудің дидактикалық базасында жəне өз бетінше білім жетілдіруге, ой-өрісін кеңейтуге ықпал ететін салаларда – масс-медиа құралдарында, ғаламтор мен теледидарда қазақыландырылған жаңа сөздер жиі кездеседі. Осы арналарға көбірек мойын бұратын қазақ тілді жас ұрпақ өкілдері жаңа сөздерді шартты таңба ретінде ғана емес, сонымен қатар ұлттық болмыстың бір белгісі ретінде қабылдауы керек. Өйткені əрбір жеке тұлғада құндылық бағдарлары болуы керек, ал олардың қалыптасуының негізгі кезеңі жеткіншек шақ. Дəл осы кезеңде ақиқат болмыс туралы когнитивтік санада орныққан өзіндік түсінік болған жағдайда жеке адамның болашақ бейнесі қалыптасады. Сондықтан жаңа сөздерді меңгертуде ұлттық философияның ерекшеліктерін, тіл мен ұлттық болмыс арасындағы байланысты назарға ұстай отырып, білім беру қажеттігі туындайды. Бұл тілдің адамзат дамуындағы ең бағалы рухани құндылық екенін мойындата түседі. Егер жеке адам өзінің ана тілін жəне сұранысы үшін қажетті екінші тілді рухани құндылық деп 135 мойындаса, оның коммуникативтік құзыреттілігі мен лингвомəдени құзыреттілігі теңбе-тең дəрежедегі сипатқа ие болады. Тілдік сана жəне тілді сезіну; тілдік саналылық жəне лингвистикалық түйсіктің орнығуы сияқты мəселелер психолингвистикада өзекті мəселе болып отыр. Бұл ретте тілді оқыту үдерісінде білім алушылардың жас ерекшілігі мен психологиялық сипаттарын ескеру аса маңызды. Қалай болғанда да қай тілдің болмасын өміршеңдігін сақтап қалу үшін қоғамның тілді пайдаланушы əрбір мүшесі тілдің барлық ұлттық, мəдени, лингвистикалық капитал ретіндегі ерекшеліктерін сезіне отырып, өзінің когнициясында орнықтыру қажет. Жаңа сөздерді оқытуда мəселеге осылайша қарау жəне қазақ тілін меңгеруді осындай дəрежеге көтеру тіл саясатының жүзеге асырылуына үлес қосады. Қазақ тілін оқытуға арналған мектеп оқулықтарында жаңа сөздерді оқытуға біршама көңіл бөлінген, оны меңгертудің əдістемелік бағыттары біршама жасалған. Бұл ретте қазақ тілін оқытудың əдіснамасы мен əдістемесі бойынша іргелі еңбектер жасаған профессор Н. Оралбаева мен профессор Ф. Оразбаева жəне олардың мектебі өкілдерінің еңбектерінде баяндалған теориялық жəне практикалық тұжырымдар маңызды. Қазақ əдістемеші ғалымдары көрсеткен оқытудың дəстүрлі жəне арнайы ұстанымдарының жаңа сөздерді меңгертуде де өзіндік рөлі мен қызметі айрықша. Оқытудың ұстанымдары білім мазмұны мен құрылымының мақсатына сай оңтайлы нəтижеге қол жеткізуге жағдай жасайды. Бұл мəселе оқытудың жаңаша əдіс-тəсілдеріне келіп тіреледі. Оқытудың инновациялық технологиялары, жаңа əдіс-тəсілдердің озық үлгілері тапсырмалар мен жаттығулар кешенінің дұрыс ұйымдастырылуын талап етеді. Сондай-ақ жаңа сөздерді меңгертуді арнайы пəннің көлемінде ғана қалдыру жеткіліксіз. Лексикалық инновацияны меңгертуді басқа да пəндермен жүйелі, кешенді түрде жүзеге асырғанда ғана тілге саналылығы жоғары, тілді түйсінетін жəне тілдің сұраныс қажеттілігін сезінетін тілдік тұлға қалыптасады. Демек қазіргі қазақ тіліндегі жаңа сөздерді жалпы орта білім беру жүйесінде оқыту мəселесінің əдіснамалық негіздері «тіл – құндылық» тұжырымының аясынан өрбиді жəне психологиялық-педагогикалық алғышарттарды қамтиды. Бұл аталғандар бейіндік мектепте жаңа сөздерді меңгертудің өзектілігін айқындай отырып, тиімді əдіс-тəсілдерді, тапсырмалар мен жаттығулар кешенін ұсынуға түрткі болды жəне оның тиімділігі арнайы эксперимент жүзінде дəлелденді. |