Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Айнаны да мураты

Толмады эсе

Бир къарачы: Батырас

Биягъы атда.

Бакъдырыр артда.

Бюгюн а Гюлю-Гюлмез

Шахарда – къууанч.

Къул да, къарауаш да жокъ,

Токъду энди ач.

Айнаны, Батырасны

Бек сыйлы кёрюп,

Аланнга ашырдыла,

Кёп саугъа берип.

О Н Ю Ч Ю Н Ч Ю Б А Ш Ы

Кенде деп къарт жашайды.

Ол къаратонду да, юйюн

Жарытмады кюн, ай да.

Жюз жыл болады Кендеге,

Эсли, чомарт да къартды.

Аны жаны кибик кёрген

Бир байталы да барды.

Узакъ ёмюр сюрген къартха

Байтал уллу къууанчды.

Чапса, алай барады ат

Учхан къушну къуугъанча.

Жибек жалы жерге жете,

Байтал кемсиз ариуду.

Атха кесин жетдирмеген

Тауда жалан да бууду.

Буу Апсаты кесиди

Тауда, тюзде кийик малны

Къоруду, иесиди.

Кенде деп къарт жашайды.

Къанторду байталы. Байтал

Эрттен кюннге ушайды.

Ол тай табады жыл сайын,

Алай тай думп болады.

Уучу къартны мудах этип

Тургъан, бу не чолады?

Учады да жетеди,

Байтал тай тапханлай, тайын

Алады да кетеди.

«Манга булут уручудан

Къоркъурча не болгъанды?» -

Дегенди. Къолуна Кенде

Мюйюз садакъ алгъанды.

«Мен ызынгдан къарап къалмам!» -

Дегенди, - къарт эсем да.

Тайчыгъымы берип къоймам,

Угъай, тейри, ёлсем да!

Кёкден булут эннгенди.

Уучу Кенде не этерин

Иги биледи энди.

Гудучуну, садакъ бла

Ургъанды, къычыртханды,

«Кёрюшейик!» - дегенча, ол

Таш артындан чыкъгъанды.

Къара булут, къара къушлай,

Мычымай тас болгъанды.

Кёкден бир къуш тюгю бла

Бир къан тамчы тамгъанды.

Къашха тайчыкъ туугъанды,

Тайны къуйругъундан тутуп –

Бир аламат улан да.

Къолчугъунда жылтырагъан

Алтын къылышчыгъыды.

Хау, барды энди Кендени

Тайы да, жашчыгъы да.

Тайчыкъ ажир болгъанды.

Алтынкекел жашчыкъ да, терк

Ёсюп, къарыу алгъанды.

Учхан къушдан алгъанды тюк,

Тартып, темир юзгенди.

Къая ташны муру-чуру

Этер кючюн сезгенди.

Жели къая жоннганды.

Ол, къуш кибик, къанат керип,

Къая жухха къоннганды.

Жашчыкъ бла бирге туугъан

Къылыч да созулгъанды,

Темир тёшню да туурагъан

Болат къылыч болгъанды.

Жашха ат атагъанды къарт,

Тулпар туугъан тайгъа да:

Тулпар жашха – Ахил, тайгъа –

Жоргъа деп атагъанды…

Бёркюн алчи кийгенди.

Къынгыр бийни къыйыкъ жашы

Махтаныргъа сюйгенди.

Эрикгенден ол, баш алай,

Бир ёксюзню тюйгенди.

Ахил аны: - Тюйген иги

Эсе, бир кёрчю сен да! –

Дегенди да, сырсыз жашны,

Уруп, эрнин жаргъанды.

Ол жаш, бугъача ёкюре,

Анасына баргъанды.

Ачы табалагъанды:

Деп, къаргъаргъа къалгъанды. –

Алай жигит, алай батыр

Эсенг, харра атсанг а!

Булут алып кетген алты

Къарындашынгы тапсанг а!

Байтал улу, бир жол чыкъсын,

Сени жардан атарча!

Жаш агъаргъанды, къарча.

Кючден атханды танг да.

Байтал сени анангды.

Алты къардаш боласыз деп

Мен билмейме… Да энди

Жолгъа чыгъаса сен, баям,

Ашхы жолгъа! – дегенди

Кенде. Ол къуш тюгюн жашха:

- Ма, ал! – деп узатханды.

Алай аны аяз алып

Къачханды, узайгъанды.

Алып, жолгъа чыкъгъанды

Ахил. Аны кёрген харра

Дорбунуна букъгъанды.

Кюндюз, кюзгюча жылтырап,

Кече уа, жау чыракъча,

Жаннганды тюк, Бай Терекден

Аяз юзген чапракъча.

Кече да, кюн да къуш тюгю

Учхан жары, тохтамай,

Барып тургъанды алп жигит,

Барып тургъанды талмай.

Атлыкъ да, нёгерлик да

Этгенди. Алп а, жау чапса –

Базантурлукъ, эрлик да.

Агъач ичи бла бара,

Ол юч башлы пилге да

Бой бермегенди. Алп улан

Сюнгю ура билгенди.

Аман къолда къаяча бир

Деуге да жолукъгъанды:

Ахил аны жыкъгъанды.

Ол деу ёчге салгъан налмас

Билезигин алгъанды…

Хуржунуна салгъанды.

Кеси да таяннганды.

Ол жукъудан бир ай чакълы

Жукълап, алай къаннганды.

Шыхырт тауушму сагъайтды,

Жоргъа къуушалагъанды?

Абрек жыйын, чола жыйын

Аны къуршалагъанды.

Жукълап тургъан жашха, бирден

Чапхандыла, уялмай,

Къолун-бутун байлап, ханнга

Элтгендиле, уятмай.

Багъыр ханнга сатханды.

Ариу сёз къаяда эшик

Ачар, биледи хан да.

Къолун-бутун тешгенди хан,

Жаш айтмагъанды жукъ да.

Хан къууанчлыды: аламат

Аскер башчы боллукъду!

Кёреме – эржюрексе,

Хау, багъатурса. Сен бизге

Хауа кибик керексе.

Базза деп бир обур Шамдан

Къузгъун болуп келе да,

Къара тюшюн ол тюн этип,

Къара азап береди.

Тюшюндеги къызыл харра

Отдан бла ууданды.

Сарыуеги – боран желден,

Эмегени – сууданды.

Эл жокъ болуп къалады.

Аны кесалмайды къылыч,

Тыялмайды къала да.

Эмегенин ийсе, тенгиз

Толкъун кибик жетеди,

Агъач да, таш да къоймай, ол

Жалап, талап кетеди.

Къызыл Харра уа ингирде

Ёртен болуп келеди.

Анга къажау тургъан батыр,

Азап чегип ёледи.

Келепенден къутхар да,

Сенидиле тажым, тахым,

Мермер ташлы шахар да, -

Деп жалыннганды хан Багъыр, -

Дунья къаран къалады!

Сауут-сабам къайдады?!

Багъыр белги бергенди.

Уруш кереклерин алып,

Юйге бир жаш киргенди.

Кирген жашха соргъанды.

- Атынг а, алп жигит…

-Тохта,

Атын къучакълагъанды.

Шибля да чартлагъанды.

Кёк къарангы болгъанды.

Боран Сарыуеги - кемсиз

Уллу толан болгъанды.

Элге жетип, орам-орам,

Халжар, гыты да къоймай,

Жутуп бара эди ол деу,

Кёзю, къарны да тоймай.

Ачы-ачы ургъанды.

Биргесине туугъан къылыч

Къызгъанды, созулгъанды.

Къачханды ёзюрю да.

Аскеринден, абрегинден

Эр болмады бири да.

Сарыуекге къажау тургъан

Кеси бла Жоргъады.

Къая турукъ кибикди алп,

Къоркъгъан, андан къоркъады!

Ол Ахилге чапханды.

Алай ол алп жашны угъай,

Айры тилин къапханды.

Кёзге илинмейди Ахил –

Аты къызыу учады.

Алп силдесе уа, къылычы

Ийне жилтин чачады.

Онгдан, солдан батыр улан

Сарыуекни туурайды.

Бу сермешге булутладан,

Къоркъуп, къарайды ай да.

Аллын къалай тыярса?

Алай тебеди Сарыуек,

Алай да, бошду барс а.

Жоргъа жашха: - Сен кесинги,

Мени да бош зорлама, -

Деди, - сен тюш да сыртымдан,

Аны кесим хорларма!..

Ол учханла, къушламы?

Бири – кишнеп, бири улуп,

Кёкде тутушдуламы?

Жоргъа боран Сарыуекни

Жалкъасындан къапды да,

Кючюкча сынсыды душман –

Анга да жан татлыды.

- Сыбызгъымда турлукъса!-

Дегенди. – Кир сыбызгъыма,

Айтсам, боран бурлукъса!

Ием Ахилди энди!

Халы кибик, сууурулуп,

Сыбызгъыгъа киргенди.

Элни ханы. Ёзюр да

Сейир этгенди, быллай иш

Ол кёрмегенди бир да.

Тутуп, бойсундургъанса.

Харра бла Эмегенни

Хорлармыса сен ансы?-

Дегенди, умутлу къарап,

Жашха. Ахил айтханды:

Жанлы болса – айхай да!

Базгъын Ахил, Тейри да

Таукеллени сюеди, ол

Кёлсюзледен кериди.

Тенгиз толкъунча чайкъала,

Суу Эмеген жетер да,

Талап башлар. Ахил батыр,

Хайт демесенг, кёк, жер да

Къатышырла да биягъы,

Жиляй-улуй къалырбыз.

Эмегенни да бир хорла,

Алтын къала къаларбыз!

Келе тургъан, ой, неди?!

Суху миннгенди атына

Алп. Этерин биледи.

Деуню кёрюп, къачханды хан,

Къачханды ёзюрю да.

Аскеринден, абрегинден

Эр болмады бири да.

Узун эсе да къылычы,

Кемсиз жютю эсе да,

Жукъ болмайды Эмегеннге, -

Батыр бош, суу кеседи.

Сыбызгъысын сокъгъанды алп,

Тойда-сыйда сокъгъанча,

Учуп чыкъгъанды Сарыуек,

Жаны учхан окъдача.

Пара-чара эт, тут да! –

Деп буюргъанды алп. – Бизни

Бир кесекчик булжут да!

Эмегеннге чапханды,

Кёлнюча чайкъалта, аны

Бутларындан къапханды.

Суу Эмеген, ачыуланып,

Сарыуекни ургъанды,

Къуйругъундан тутуп, аны

Мюйюзлерин бургъанды.

Тюзге да шош эннгенди.

Ой, От Харра, Ёртен Харра

Келе турады энди.

Ёртен Отну да, къутургъан

Сууну да ким тыйгъанды?!

Сарыуекни жыйгъанды.

Суу, от да жаратылгъанлы

Жаулалла, душманлалла.

Харра бла деу эмеген

Кёк ууалырча, аллай

Тюйюш башладыла. Къая,

Чапракъча къалтырайды.

Ахил батыр а туурадан,

Сейир этип, къарайды.

Аслан бла къапланча,

Бир бирлерин ашадыла

Тауусулуп къалгъынчы.

Суу Эмеген, Ёртен Харра…

Къайдалла экиси да?

Суу ашады отну, алай

Къуруп къалды кеси да.

Жарып турлукъду энди…

Ахил ол къуш тюгю элтген

Жары жортуп кетгенди.

Жети таудан аууп, жети

Суудан ётгенди алп батыр.

Ол бюгече да, от этип,

Терек ышыгъында къалыр.

Ол къуш тюгю элтген таба

Барып турлукъду биягъы.

Ахил айлыкъ жол къоратып,

Жетгенмиди бир къаягъа?

Кёргенмиди тёппесинде,

Къая жухуча, къаланы?

Кёргенди, хау. Алай къала

Кимниди? Билмейди аны.
Алтын чапракъча, къуш тюгю

Кюйюп тюшгенди забагъа.

Къайдан биллик эди Ахил

Тюберигин Къазабагъа.

Жарым адам, жарым да къуш.

Къызыл кёзюн ача-жаба,

Сюйсе - адам, сюйсе уа - къуш

Болуп къалады Къазаба.-

Деген эди анга Кенде,

Ахил жолгъа тебрегенде.

Мындан къутулалмабыз сау.

Алай къардашларыбызны

Жыйыларын сеземе, хау.

Ала бизни къонакъ кибик,

Душман кибикми кёрюрле?

Юйренмейдиле бёрюле! –

Деди Ахил. – Къайгъырма бош,

Хар зат да, Жоргъа, тап болур.

Ол ким эсе да – жоюлур!

Алты атлы чыкъды баудан.

Тогъаймюйюз жугъутурну

Сюрюп келеди таудан.

Кезиу-кезиу садакъ атып,

Уралмалла жугъутурну.

Ахил а: - Къутулмазса! – деп,

Аны бойнун марап, урду.

Къарлашладан бири. – Ёзге,

Къалай базып келгенсе сен

Бери - бизни жерибизге?!

Ол аз да этмеди къайгъы.-

Алты къардашымы излеп,

Андан келгенме былайгъа.

Юйюрейик ийматынгы,

Кетмез айып да салайыкъ.

Сыйырайыкъ да атынга.

Кесинг ушайса, мен - угъай!

Ачыуланып: - Кёрюшейик! -

Деди ол жаш.

- Айхай-айхай!
- Бир тын! – деди бири жашха, -

Боллукъду кёл ашагъанынг.

Кёресе да бу жигитни

Кесибизге ушагъанын.

Кёзлерибиз, къашларыбыз,

Бурма чачларыбыз да – бир.

Миннген атларыбыз, тутхан

Къылычларыбыз да – бир.

Тюшген къаяча уланла

Кезиу-кезиу къардашларын

Къаты-къаты къучакълалла.

Алтысына да болушун

Айтды: - Алайды, хау, - деди.

Тургъан – душманлары эди.

Аны кесича уланла

Жилянлагъа ушадыла,

Жарлы халкъны этин ашап,

Къанын ичип жашадыла.

Къазабаны жаныдыла.

Болса да, машалла: ала

Бир бирлерин таныдыла.

Деди Ахил, - Къазабаны

Жерден гунч этмей жарамаз,

Угъай, сау къоймайыкъ аны!

Алай келишдиле да, от

Этип, уча шишледиле.

Тулпар жашла Къазабадан

Аз-буз къоркъгъанча эдиле.

Къурум тамгъача, къаралды.

Къара булут эне келип,

Къушбаш адам болуп къалды.

Ол Къазаба эди: - Бу жаш

Сизни бла къазанлашып

Нек олтурады?! Бусагъат

Тайдырыгъыз аны башын.

Ахил батырды. Биз анга

Хата этмебиз. Ол угъай,

Кесингсе бояллыкъ къаннга! –

Деп, бир кибик сюелдиле. –

Урлап келгенсе сен бизни.

Тюбетейик да жазанга,

Жетдирейик дертибизни!

Къылычларын сууурдула,

Жан-жанындан алып аны.

Ёлтюрмей къоймазла тулпар

Жашла оспар Къазабаны.

Ой, от окъламы жаудурду?

Ачыуланып, аккун тауну

Юслеринеми аудурду?

Угъай! Жашла апчымазла.

Хорлам керекди алагъа.

Къылкъыярын сермеп, оспар

Чапды тулпар уланлагъа.

Сермешдиле батыр жашла,

Аякъ тюплеринден узакъ

Чартлай гебен тенгли ташла.

Къагъышдыла-согъушдула,

Бири да этмей гузаба.

Къазабаны арытдыла

Жашла, кезиу-кезиу чаба.

Сюелдиле бютюн къаты.

Учуп кетмезми Къазаба?

Угъай: сыннганды къанаты!

Шибля ургъанча, Къазаба

Къара кесеу болуп къалды.

Харам ырысхыдан толу

Къала, къошунча, ууалды.

Жетди этген эрликлери

Батырланы кёллерине.

Атландыла эллерине.

Боран жетгенча, Асхаргъа

Жетди жети атлы.

Байтал, тулпарларын сезип,

Чапдымы къанатлы

Учханча? Тулпарларына

Айтып-айтмазча ол

Тансыкъ эди. Шукур – артха

Алып келгенде жол,

Эки жашын да. Хау, ала –

Ахил бла Жоргъа…
Жети да жаш, жети да ат,

Сыйынмайын жолгъа,

Элге, журтха тансыкъ къарай,

Келе тургъанларын

Кёрдю да, къууанды байтал,

Танып тулпарларын.

Кенде уа, арбазгъа чыгъып,

Сакълай эди жашын,

Эки кёзю жолда къалып,

Хайран эди башы…

Къартны гытысына

Къайтды. Батыр Ахил атдан

Тюшюп, атасына

Былай деди: - Кёп сакълатдым,

Урушма улунга.

Жангыз жашынг жети болуп

Къайтханды къолунга.

Была – сени уланларынг,

Мени къардашларым!

Нартлача жашларым! –

Кезиу-кезиу жети жигит

Къучакълады къартны.

Зарланнгандан, къынгыр бийин

Къаты бурду къарны.

Жети къазан асды Кенде,

Жетиди да жашына.

Ол аллай къурманлыкъ этди

Патчахча къардашы.

Жети улан жети кюннге

Къала къаладыла.

Элде къартха, къарыусузгъа

Сюйюп къарадыла…

Хапар келди Асбек къызын

Эрге береди деп,

Къызын тилеп келгенлени

Сынап кёреди деп.

Ахил атын, сылап-сыйпап,

Чыкъды къыйын жолгъа.
Садакъ окъдан эсе къызыу

Бара эди Жоргъа.

Къардашларын юйде къоюп,

Кетип барады ол.

Солутмайды тулпар атын,

Узакъ эсе да жол.

Жашил да шахары.

Жер жюзюню жигитлери

Келгендиле ары.

Асбек ёзюрлери бла

Чыкъды уланлагъа.

Пелиуанлагъа. –

Алай къыйын сынауду ол,

Жашырмайма аны:

Мен от урлукъ келтиргеннге

Берликме Айнаны! –

Минип атларына,

Тебредиле жетер ючюн

Муратларына.

Ахил да тебреди жолгъа.

Таукелди багъатур.

Сууда - чабакъ болур Ахил,

Тауда уа - жугъутур!

Кёкде ол, къуш болуп, учар,

Жерге кирир, жилян

Болуп, уллу элмендирни

Разы этер улан.

Ол от урлукъ алып келир,

Дунья кёрюр аны.

Аны да мураты толур,

Алыр да Айнаны.

Токъсан тогъуз жары

Кетип барадыла, соруп-

Сурап насыпларын.

Токъсан тогъуз батыр улан,

Бу жер жюзюн аулап,

Жетдими От Къусхан Таугъа

Насып кюнюн даулап?

Ташха къоннган къушха

Ушайды. Жигитлигинне

Киши да гурушха

Этмез. Алай таукелди ол,

Алай базгъынды, хау!

Аны насыбындан тыйымаз, -

Не от, не суу, не тау!

Тенгли къызгъан ташла

Жауа, чыгъып тебредиле

Жаннган Таугъа жашла.

Жанып келген ташла тийип,

Кюйюп тебредиле.

Озгъур жашла андан ары

Баралмай эдиле.

Ахил барады, ыз

Къоя. Тёбен къалгъан аты

Кишнейди амалсыз.

Ахыр кючюн салып, алай

Барады алп бойран.

Сарыуеги, боран

Этип чыкъды. Базантурну

Юсюн къакъды къырау.

Ол Татайны къаласына

Кирсе, къалырмы сау?

Къайнар къаласына

Салам берип, былай деди

От атасына:

Келгенме аллынга.

Асбек жалан да от урлукъ

Тилейди къалыннга. –

Ёртенкекел Татай

Алтын-кюмюш тахтасындан

Ачыуланды былай:

Татайма! Сен а сау

Къалып, дагъыда от урлукъ

Тилейсе! Жау, къажау

Адам эсенг а сен манга?

Ненги билеме мен!

Хау, бир аман акъыл этип

Келгенсе, батыр, сен!

Кертиди айтханым…

Деди Татай хыны.

Сёзге къошулмай, Тепена

Къарап тура эди:

- Керти айтады, Татай, жаш,

Къыйнама, къой, - деди.

Кюзде таула этегинде

Къайынча, Тепена

Сейир ариу эди, субай,

Эрттенча, нюр жана.

Къайнай эди, бёрке.

Къара эди, къурум эди

Аны тютюн бёркю.

Татай андан кёп Ахилни

Къыйнап кюрешмеди.

Базантургъа шо от урлукъ

Берген а ишмиди?

Отоууна элтди.

Ахил бир тамаша гюлню

Кёрюп, сейир этди.

Ол гюлханий алтын отдан

Эди, терек чакълы.

Аны алтын бюртюклери –

Шыхыр урлукъчукъла.

Къалынынга жетер.

Аман къолгъа тюшсе урлукъ,

Жерни ол кюл этер.

Отлу окъла да берейим,

Батыр бойран, керек

Боллукъдула ала санга.

Бар энди, эржюрек!

Татай бла Тепенагъа

Разылыгъын айтып,

Жайракъ минип Сарыуекге,

Келди Ахил къайтып.

Боран Сарыуеги, -

Аны ючюн мени да, алп,

Уллуду тилегим.

Этмез эдим, угъай!

Къыйнама да былай.

Къалай жиберейим?

Батыр, сёз берейим.

Боран Сарыуекге.

Учуп кетди кёкге…

Сексен сегиз улан,

Уялмай, къонушха къуру

Къайтды доммай уудан.

Жукълап тургъан алпны шынжыр

Бла байладыла.

Деп кёп ойладыла.

Деди бири, - суугъа?

Этерча, жарсыугъа,

Онг жокъду. Ахилни алып

Къачарча жашладан

Тулпар аты чола заман

Марайды ташадан.

Къарап тура эди.

«Къалай болушайым алпха?»

Деп, ауара эди.

Кюзгючюкню, ачыуланып,

Урду да ууатды.

Къарындашы Батырасха

Барып, былай айтды:

Сабанг, тулпар атынг.

Къайтып келирме ингирге,

Къашха эчки атып.

Атын жерлеп берди батыр

Сюйген эгечине.

Айна: - Манга къайгъырма, - деп

Минди Илячиннге…

Къызыл тау от чачып,

Генезирле тебредиле,

Ашыкъ-бушукъ къачып.

Кёкден жаннган ташла жауа,

Жоргъа алпха чабып-

Жортуп жетди да, шынжырны

Эки этди, къабып.

Ахил, тулпарына минип,

Сюрдю къаргъашларын…

Эди къардашларын.

Кырдык, терек да – кюл.

Сексен сегиз душманына

Кеси чапды Ахил…

Желден эсе къызыу

Келеди жардамгъа Айна –

Элмендерни къызы…

Керди да къанатын,

Айна аны юсю бла

Терк секиртди атын.

Болуп къалды Айна…

Къаты алды Айна.

Ахил ючден бирин къырып,

Кеси да жаралы

Болуп тургъанлайын жетди,

Сауут-саба алып.

Шибля ургъанча, къылычы

Зынгырдады ачы.

Къалгъан-къулгъанлары кючден

Къутулдула къачып.

Ахил да, атындан кетип,

Тийгинчи ташлагъа,

Бой бермеди, къылыч урду

Оспар къаргъашлагъа.

Алпны жараларын

Жууду да, байлады. Дары-

Дарман жарагъанын

Ахил кёп турмай сынады:

Къайтды анга кючю:

Къайгъыргъанынг ючюн.

Атынг а неди? – Къантемир.

- Махтау Къантемирге! –

Деп узатды Ахил къолун, -

Досунгма ёмюрге!

Айт, къайрыды, батыр улан,

Сени эрлик жолунг?

Болушургъа хазырды, алп,

Къылыч тутхан къолум!

Деди Айна анга.

Мудах болуп, батыр: - Къалай

Барлыкъма Аланнга?

Татай берген урлугъуму