Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Аны жаны алайсыз

Къайтмаз эди ызына,

Чакъырмаса анасы,

Келмесе ауазына.
Базбар турду да, атын

Къучакълады бир къаты…

Атды алпны нёгери,

Атды эрни къанаты.

Ат, батырны бетине

Жумушакъ эринлерин

Жылы-жылы тийире,

Сёлешди: - Тюшге дери

Биз былайдан къачаргъа

Керекбиз: Анкъар деп къуш

Барды жер этегинде,

Къара къая эрнинде.

Аждагъанны чачаргъа

Терк жетер да, ол уруш

Башлар оруу-соруусуз,

Жаралыса, къарыусуз.

Акъ Туякъгъа минди да,

Аждагъаннга къарады,

Кючю анга иги да,

Аламат да къарыды.

Башлады да чыгъышдан,

Ат биягъы: - Жаралы

Батыр, къачайыкъ къушдан! –

Деди да, чаба келип,

Къанкъазлай учуп кетди.

Анкъарны къанат жели

От ташла тёнгеретди.

Аждагъанны чачдымы?!

Кийик мюйюзча, жохар

Бурнун анга чанчдымы?!

Барсил батыр ёлтюрюп,

Анкъар къушу ашады,

Баласына элтирик

Юлюшюн да бошады.

Сюеклери агъара,

Тауда къалды сарыуек,

Эди. Чууакъ эди кёк.

О Н Е К И Н Ч И Б А Ш Ы

Бай Гюли-Гюлмез.

Жаш жашап тургъанлыкъгъа,

Къарт бола билмез.

Жаш эсе да, хан Адик

Бек асылды. Нар

Чорбатлыды шахары,

Къаласы да бар.

Тёп-тёгереги - душман

Ёталмаз къумла.

Дайым насыплыдыла

Энди адамла.

Суулары - алай…

Желча, алайлай.

Быргъыдан чыкъгъан кибик

Сызгъырып, улуп,

Бир суху жетди да, кюн

Къарангы болуп,

Къоркъуудан толуп къалды,

Бушуудан толуп,

Сарыуекча жетди ол,

От хауа солуп.

Сора кёк бутакъ-бутакъ

Жашнады, чакъды.

Жарылып къара булут,

Жин патчах чыкъды.

Аллай палахха!

Тайдырып Адик ханны,

Олтурду тахха.

Къыралны башы.

Хау, мениди хар чёбю,

Чапрагъы, ташы. –

Хазнасын даулай:

Къычырды, - саулай!

От чагъа эки кёзю,

Сёлешди ачы.

Белине жете эди

Къап-къара чачы.

Аузундан чартлап чыкъгъан

Хар сёзю - кёмюр

От эди. Барып тийсе,

Эрийди темир.

Суу жилянча, териси

Жылтырай-жана.

Кишиге аурумады

Таш, темир жаны.

Кёллери - такъыр.

Уллула – харип, мискин,

Гитчеле - пакъыр…

Этгенлей турду.

Жашырын, бугъуп Бийтик

Тийреге барды.

Жин сакълап турду, аны

Чыгъарын марап.

Таш урлукъ урлап

Къутулалмады бир жан,

Таш Деуден къоркъуп.

Гунч этип къойду аны

Жин, дууа окъуп.

Гюрбени ачды.

Бир тулукъ урлукъ урлап,

Аланнга учду…

Аланда уа – сый!

Тынчлыкъсыз эди Асбек,

Къаспаргъа жарсый.

Бюгюн алп Къаспар бла

Алп Асбек бирге

Олтуралла. Машалла!

Базантур эрге!

Той этеринги,

Алп Асбек! Мен таш урлукъ

Атмай жеринге,

Кетерик тюйюлме – деп, -

Жаз башы чакъда!» -

Ол хыйны этди…Жайгъа

Таш арпа чыкъды.

Тюз садакъ окъла кибик

Эдиле ала.

Не хадагъа этсинле

Энди аланла?!

Тебренди къаты.

Кишнеди элмендирни

Аргъамакъ аты.

Сора таш аскер ёсюп

Башлады. Терен

Сагъышха кетди Асбек,

Билмей этерин.

Атлысы да бар, -

Энтта бир ыйыкъ ёссе,

Кёзлерин ачар…

Къуллукъчуларын, элмен

Жашларын да терк

Чакъыртды да къалагъа,

Сёлешди Асбек:

Тюз оноу этсек,

Хорларыкъбыз душманны,

Алп эрле эсек!

Аскерге? Къайдам… -

Дегенле да болдула, -

Ташмыды адам?

Керилип урса.

Хан да къул болуп къалыр,

Баш уруп турса, -

Деп айтды озгъур Базбар,

Базантур жигит, -

Сыйсызлыкъ сынагъандан,

Тюп болгъан иги!

Айтдыла къаты:

-Хорламабыз душманны,

Тапчанда жатып!

Къарт былай деди:

Жин патчах эди.

Жаш билгич да сёлешди,

Ол былай деди:

Билеги эди.

Ол алыкъа кёп палах

Сынатыр санга…

Энтта Аланнга.

-Къан къазауатха

Чыгъайыкъ мычымай биз! –

Деп, минди атха.

Сабанларындан

Саф-саф Магасха чабар

Заманларында,

Кёк кюкюрете, алан

Аскери жетди,

Къан не жан аямай, ол

Къазауат этди.

Ууалып къала,

Кёп алан атдан кетди,

Къаннга бояла.

Таш садакъ окъла, батыр

Жашлагъа тийип,

Аудурадыла. Атла,

Ичлери кюйюп,

Жыгъыладыла. Асбек

Не мадар этсин?!

Элия жетсин!

Сынсыта ачы,

Ууатадыла, состар

Башларын чача.

Тёрт батыр да, тёрт токъмакъ

Ойната, таукел

Сермешелле, жашлагъа

Этдирелле кёл.

Тюз арасына

Къутулгъанды. Ургъаны

Ууала, сына.

Тозураймы башлады

Таш аскер? Эй-хей!

Ёзенде, къолда, жолда

Саф-саф седирей?!

Къаядан ташла

Жаудуралла чал къартла,

Бузоучу жашла.

Душманнга. Оспар

Таш алангъасар бла

Тюбеди Базбар.

Жаралы эсе да алп,

Сур душманына

Хорлатмаз. Уруш этер,

Къоркъмай жанына.

Токъмагъы бла уруп,

Чонкъайтды атдан,

Сора алангъасарны

Къаядан атды.

Жетгенин билди.

Ол, чынтты жигитча, ат

Белинде ёлдю.

Бир къая ташны сермеп,

Душманнга сызды:

«Кюч берсин сизге Тейри!» -

Деп, кёзюн къысды.

Турмады аяп.

Тик къая болуп къалды,

Жау ётмез къая.

Тор аты бла бирге

Ол къая болду,

Халкъ азатлыгъы ючюн

Эрча жоюлду.

Кёк кюкюреди…

Сир къая жухха къоннган

Элия эди.

Чамланды тейри.

От таякълары бла

Кюйдюре, кери

Къыстады да душманны

Ёзенден, тардан,

Бир терен къолгъа къуйду

Таш жауну жардан.

Кёп палах этди;

Кёп батыр, жигит жашы

Мырттыгъа ётдю.

Огъурлу кючюнг

Душманны хорлар къарыу

Бергени ючюн!» -

Сюркеле, бугъа!

Тейриге атап, сойду

Жюз къызыл бугъа.

Тейрешиги ачылып,

Нюр жауду жерге,

Окъ кибик, учуп кетди

Элия ёрге.

Батырас элмен:

Гунч этерме мен!

Атланды жолгъа.

Жек кюзгючюгю аны

Келтирди къолгъа.

Келепен Сурхузакны

Сол буту тюшген

Къол ичи бла бара,

Алп чыкъды тёшге.

Сагъайды элмен.

Ол харра тюйюл эди,

Не да – эмеген.

Тёш, адамча, аягъы

Юсюне турду.

Алп къамчи урду.

Акъ къанкъаз кибик, тулпар

Ат къанат керди.

Тёш эки башлы айыу

Болгъанын кёрдю.

Жаш эталмай жукъ.

Тауча, деу эди айыу,

Эмегенча, жут.

Алп батыр, башын марап,

Токъмагъын сызды.

Айыуну ауур токъмакъ

Бир жухун бузду.

Къычырды, бугъа сюрюу

Ёкюргенча, ол,

Сыртына къая турукъ

Кётюргенча – ол.

Ким эсенг да! – деп,

Жан-жанын къармай, айыу

Таш алды, сермеп.

Ол таууш чыкъгъан жары

Быргъады ташны.

Барды тауча бир кючю

Базантур жашны.

Ызына атды.

Айыудан чартлап, ол таш

Тенгизге батды.

Аллымдан думп бол!

Къажауум Къара Жиннге

Былайтынды жол!

Кючюгю, къалай

Жол берирме мен?! – деди,

Таш-агъач талай.

Сау ыйыкъ сермешдиле

Суусапсыз, ашсыз.

Къалдыла кюнлюм, чегет

Агъачсыз, ташсыз.

Кёп заман кюрешдиле

Кюч, къарыу сынап,

Бир бирин уруп, тюйюп,

Сопакълап, талап.

Жетдирди отха.

-Энди бугъайыкъ, деди

Аргъамакъ атха.

Жел жетди, улуп.

Деу Ата Къуш айыуну

Шау этди, уруп.

Сора бийикден Быхчы

Къаягъа атды.

Бир дерге бир сюегин

Къоймай ууатды.

Ташлагъа жайып аны

Къуш кетди учуп.

Абызыраса да алп,

Къалмады жунчуп.

Солутуп атын,

Тебреди Барса-Келмез

Къумлагъа батыр.

Ат бла батыр?

Тау этегинде ала

Кёрдюле чатыр.

Чатырда уа бир сазбет,

Чырайлы улан…

Терк къайтды уудан.

Уятды сабыр.

Чырайлы улан бла

Танышды батыр.

Бу хужу жерде?

«Жанындан тойгъан хашкен

Не гъашикди», - деп,

Ойлагъан алай этди

Базантур элмен.

Хан улума мен.

Тынч жашай эдик, къайгъы,

Къыйынлыкъ да жокъ.

Акъыллы адам эди

Къарт атам Хажокъ.

Жомакъгъа ушай эди

Шат жашауубуз.

Энди уа сауубуздан

Кёпдю шауубуз, -

Деп, мудах болду улан,

Къарады тюзге, -

Бир тёбе тенгли губу

Дерт болду бизге.

Кюн сайын жети улан,

Аллай бир да къыз

Бермей, алп батыр, бизни

Жокъ амалыбыз.

Энди жокъду тогъубуз,

Ышаргъаныбыз.

Къоркъгъандан, ичибизде

Жокъду жаныбыз.

Къалмады жигитибиз,

Пелиуаныбыз.

Энди къызыбыз да жокъ,

Жокъ уланыбыз.

Тюнене уа жан тенгим

Губугъа къажау

Сюелгенди да, аны

Байлагъанды жау.

Не ёлюрме, не аны

Къутхарырма деп,

Губуну сакълайма. Алп

Базантур, мен дерт

Жетдирирме адамым,

Къыралым ючюн.

Ишхилди къая манга

Пелиуан кючюн

Хаух бергенди бюгече.

Алпма бюгюн мен.

Бош келгенсе былайгъа,

Кет, алан элмен.

Былайтынды. Къой!

Урушуп, тилеп да сен

Салдырмазса бой.

Мен, Къара Жинни излеп,

Къыдыргъанма жол.

Сен айтхан Губу анга

Къарындашды. Ол

Кёп палах этген Къара

Жинди Аланнга.

Губуну ёлтюрмей, мен

Жол тапмам анга, -

Деп, къаты айтды. – Сюйсенг,

Сюймесенг да сен,

Мен сермеширикме, - деп,

Чорт кесди элмен.

Сукъма башынгы

Дейме, ансы болушлукъ

Къарындашынга

Бек керекди, - деп алпха

Къол берди Сослан.

Алп къысды да къойнуна,

Уялды улан.

Нек эсе да Сосланны

Къызарды бети…

Жол букъу этди.

Эрлай миндиле.

Губудан базантурла

Къоркъмай эдиле.

Тёш кибик, тёбе кибик

Деу эди Губу,

Сарыуекча, бир тишли,

Итча, бир жубу.

Къан Губу жигитлени,

Жол букъулата,

Кюрешеди тутаргъа,

Ау эшип, ата.

Тишлери темир таууш,

Таш таууш эте,

Къыл тюклю аякълары –

Жюз бла жети.

Жигитле, алай

Губуну къалай

Онгларла? Батырасны,

Нарт Дебет этген

Къылычы да кесмейди,

Темирден ётген.

Сюнгюсю да кирмейди,

Алмайды бичакъ.

Узалалла сакъ.

Жаш атдан кетди.

«Жыртайым!» - деп, Къан Губу

Сосланнга жетди.

От ырхымлы^ жез огъун

Эрлай жандырып,

Губуну къойду батыр

Жаш къабындырып.

Къабынып къалды.

Къычырыгъындан къая,

Таш да ууалды.

Алп атдан тюшдю.

Жарасын байлайма деп,

Тюймесин тешди.

Ой, тешди эсе, кёрдю! –

Къыз эди улан.

Абызырады батыр,

Кёзлерин уугъан

Окъуна этди жигит.

Хау, ол къыз эди,

Ай бетли, жибек чачлы

Танг жулдуз эди.

Сылады да суу,

Элгенип аязды къыз,

Уялды ариу.

Деп айтды кючден. –

Сюйгенимди «жан тенгим»

Дегним а. Сен

Кеч манга. Ётюрюгюм

Олду. Къалгъаны

Айтханымчады, ийнан,

Жокъду жалгъаны.

Батыр, ашхылыгъынгы

Унутмаз халкъым!

Ал, сениди энди бу

Кюмюшжал жылкъым. –

Деп айтды да, кёргюзтдю

Жылкъысын Айса…

Къанатын жайса

Акъ ажир. Кийик жылкъы –

Толкъунлу долай.

Акъ ажир женгил эди

Жел кибик алай.

Хакъ ючюн угъай,

Гунч болсун деп артыкълыкъ,

Дертме мен жаугъа.

Кёп болсун жылкъынг. Жауунг

Сюрмесин аны.

Тузакъдан къутултайыкъ

Биз а Сосланны.

Батыр, кеч, - деди, -

Сау къалдыргъанынг ючюн

Нохтабау эди.

Сен этген игиликни

Жокъду мардасы.

Халкъымы азат этдинг!

Олду да насып!

Таш уясына

Чабышдырдыла тулпар

Атларын, сынап.

Бек ашыкъгъанлыгъына,

Батырас жолгъа,

Айсагъа намыс этип,

Ётмеди алгъа.

Жетдиле бирге.

Къыз унамады жашны

Кесин иерге.

Жалындан къара дорбун

Къарангыды бек.

Хар губу ауда эки-

Юч адам сюек

Тагъылыпды: томпала

Къарыусуз жана,

Тынгысызды Сосланнга

Гюлча Айсана.

Бир ауаз келди,

Къыз Сослан батырны сау

Болгъанын билди.

Сосланны губу аудан

Алдыла, тартып.

Хан къызы къучакълады

Сюйгенин къаты.

Къурч, болат чыбыкъладан

Эдиле аула.

Кёпдюле саула. –

Аланы да ауладан

Алайыкъ, - деди

Жаш Сослан. Айса алай

Насыплы эди.

Онеки да къыз

Тапдыла. Къырау къагъып,

Бир да амалсыз

Эдиле ала. Айса,

Тенг къызын танып,

Бойнундан къучакълады,

Бир да къууанып.

Барысы да дорбундан

Чыкъдыла кюннге.

Бир жарыкъ кюлген

Къанатлыланы кёрюп,

Этдиле сейир.

Кёгюрчюн эди кюлген,

Жилягъан а – бир

Къарт къаргъа эди, тюгю

Жулкъуннган къаргъа.

Жаш Сослан илишаннга

Салды, атаргъа.

Къоймады алан батыр

Урургъа аны:

Къаргъагъа базантурну

Ауруду жаны.

Деп, Сослан къаты

Болгъанлыгъына: - Угъай! –

Деп къойду батыр.

Айсагъа ышаннгылы

Къарындаш болуп,

Эрлай, атына минди

Пелиуан. Жолу

Жин патчах бла аны

Тюбетир. Батыр

Къан алыр да патчахдан,

Ызына къайтыр.

Суу табарса сен, -

Деп айтды къаргъа. – Алай

Ичме кезлеуден.

Терекден алма алсанг,

Этерикди къуу:

Ууду кёзлеуню сууу,

Алмасы да – уу.

Чапдырып кетди жигит

Аргъамакъ атын.

Кёк Тейри, Уллу Тейри,

Жойма муратын.

Кёп барды, зумрут

Ташчыгъы аны аллын

Жарытып. Умут

Жарытханча, жарытып,

Кюч берип барды…

Кюннге чыгъарды.

Болурла алда?

Аз къууанмады, серан

Кёзлерин алдай.

Тюзлюгю анга.

Базбарны жойгъан жинни

Алп бояр къаннга.

Жаш бостан кёрдю.

Къууанып, алан батыр

Салкъыннга кирди.

Чыпчыкъла жырлай, гюлле

Тамаша чагъа,

Тап-таза суу, шырылдап,

Шорхулдап агъа.

Алаша терекчикде

Алмала бишип.

Атындан тюшюп.

Алманы, къабама деп,

Аузуна элтди.

Алайлай бир къанатлы

Къычырыкъ этди.

Эсине тюшюп къаргъа,

Алманы атды.

Олсагъат салкъын бостан

Къум тюзге батды.

Башладымы къум аулакъ

Жалынсыз жана?..

Сау къалды жаны.

Ёзеннге чыкъды.

Алпды, базантур.Алай

Ол да талчыкъды.

Талчыкъгъан угъай, талгъан,

Къыйналгъан этди.

Не болса да, алп батыр

Къумланы ётдю.

Суу да – узакъда.

Дуу жанды агъач ичи,

Кюн тийген чакъда.

эшта, бу болур.

Къоруучум болур да Кёк,

Муратым толур! –

Деп, жигит къалын агъач

Ичине кирди.

Сора къантарып атын,

Суу да ичирди.

Отларгъа бошлап аны,

Ол кийик атды.

Учадан тоюп, батыр

Жукъугъа батды.

Кюн бла кече

Жукълады. Къайтды анга

Къарыуу-кючю.

Къадыргъа ушай

Эди. Энди уа тулпар

Учарыкъ къушлай,

Жеринде туралмай, жел

Этдирип, чаба,

Къуушалайды. Алп батыр,

Аз да гузаба

Этмей, атына минди

Иерин салып.

Хош эди, сабыр эди

Батырны халы.

Тейриге тилек этип,

Бошлады атын.

Чорбаты алтын

Таш шахар. Патчах къала –

Мияла кюзгю.

Бир асыу эди бу журт

Къарагъан кёзге.

Таш бла сырып,

Тюз ортасында кюмюш

Чачылтма къуруп,

Кёк агъач арасында

Шахарны халкъы

Бек ариу жашай эди,

Жин Патчах талкъы

Тюбюнде ийлемесе,

Жел кибик, жетип.

Энди уа тыкъсыйды халкъ,

Генезир жегип.

Бостанларында чыпчыкъ

Жырлагъан да жокъ.

Баш кётюргеннге – къамчи,

Сёлешгеннге – окъ.

Тахталарында гюлле

Чакъмай, къызыудан.

Патчахха, жесирча, бой

Салмасанг – зындан.

Желча, базантур

Къалагъа кирди да, жин

Алп жашха бир сур

Къарады. Накъут-налмас

Ташладанды тах.

Жаныды патчах.

Къычырды батыр:

-Нек келгеними санга

Къылычым айтыр!

Майданнга чыкъды,

Къынгырсап къылкъыяры,

Кёкча, от чакъды.

Жилтинле чачылдыла

Къылычны болат

Кишнеди да ат.

Ат десенг да, аллай зат

Жокъ эди жерде.

Да отлагъаны темир

Гелеуде эди.

Ол кеси да гумулжук

Маталлы эди.

Пил кибик, тюе кибик

Мазаллы эди.

Кюкюреп чапды.

Итча къутургъан аты

Таш, агъач къапды.

Тюбеди таукел.

Къан къазауатларындан

Кётюрюлдю жел.

Уллудан-уллу бола,

Жел къаты урду.

Мингжыллакъ акътерекни,

Чёпча аудурду.

Кёп салышдыла.

Бугъалача тутушуп,

Кюч сынашдыла.

Жин Патчах ахырында,

Къарыуу-кючю

Къалмайын, хыйны этди,

Къанындан ичип.

Санлары тюшюп

Къалдыла да, Жин аны

Быгъынын тешип,

Къурч шынжыр, болат шынжыр

Ётдюрдю ары.

Сора, къаягъа байлап,

Махтады къара

Жин, менича жокъду деп,

Бек залимме деп.

Жетдирирме дерт!

Бош махтанма! – деп, батыр

Къарады Жиннге.

Кюйдюрсем кюннге!

Аш да, суу да бермей, мен

Термилтсем, бир айт,

Не дерт жетдирликсе сен?! –

Деп кюлдю. Гырайт

Окъугъанча, Жин Патчах.

Сора къалагъа

Ол суху кирип кетди,

Тер сууу агъа.

Къачмады артха.

Къуйругъун суугъа сугъуп,

Суу сепди алпха.

Солууу бла аны

Жылытды кече…

Айча эгечи.

Къарындашыма», -

Ол учуп чыкъды Минги

Тауну башына.

Батырас салгъан жолдан

Кетмеди тайып.

Чыгъышха учду Айна,

Къолларын жайып.

Ол отдан къызыу, желден

Терк бара эди…

Ауара эди.

Шынжырны юземе деп,

Къан эди къолу…

Алп къалдымы патчахны

Тутмагъы болуп?

Баргъанлай турду.

Жетинчи кюн кёзюне

Бир жарыкъ урду.

Ол Гюли-Гюлмез шахар

Болгъанын билди.

Сора, акъ турна кибик,

Къыз энип келди.

Къайгъыгъа къалды:

-Нек келгенсе, Айна? Кет!

Къач! – деп къадалды. –

Жин патчах кёргюнчю, къач!

Къачмасанг – тутар!

Къарауаш этер сени,

Базарда сатар!

Тутдурмам анга.

Мен къалай болушайым,

Аны айт манга.

Жокъду къарыуунг.

Не да, ичирир кибик

Кюч берген сууунг.

Жокъду бир амал этер

Мадарынг, онгунг,

Сур Жинни жанын алыр

Къылычынг, огъунг.

Къой, андан эсе юйге

Кет да къал, - деди…

Алайда эди:

Къум аулакъ ётген

Бир къая кёрлюкдю, кёк

Гъаршына жетген.

Башында уа – бир жулдуз.

Узалып аны

Алалгъан, Къара Жинни

Чыгъарыр жанын.

Сенсе, Айна, жулдузну

Алаллыкъ. Алай

Жеталырмыса ары,

Жел, боран талай? –

Деп къуушалады алпны

Алтынжал аты.

-Къой! – деди батыр.

Турмады да даулаша,

Къыз учуп кетди.

Жетинчи кюн къаягъа

Бек жунчуп жетди.

Тагъылып тургъан жулдуз –

Мияла гаккы.

Ичинде уа – кёмюрден

Ишленнген гокка.

Сур Жинни къара жаны –

Жилянчыкъ – майна…

Жулдузну Айна.

Кёк кюкюреди.

Атылды да элия,

Жин титиреди.

Экинчи да кюкюреп,

Элия урду.

Кюл этип Къара Жинни,

Желге сууурду.

Болмады эсе,