Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Айча, суусурат.

О, Уллу Тейри! Кючден

Эс жыйды Жолат.

Бир киштик, бир ит

Кёрдюле: чокъуракъны

Сермеди жигит.

От чагъа эки кёзю,

Ит, юрюп, чапды.

Ол, жетип, тулпар атны

Бутундан къапды.

Ат, чочуп, урду да, ит

Сынсыды ачы.

Алп Жолат сакъчыладан

Къутулду, къачып.

Жетмеди бири да алп

Батырны, алай

Къундузну уятдыла,

Бир бирин талай.

Ашыкъдымы къыз?

Кёк кёлню жагъасына

Терк чыкъдымы къыз?

Не хурмет, не бет.

Сен аны жаным бла

Къаргъанырча эт,

Къундуздан къутулургъа

Жокъ ёзге амал.

Чачындан тутуп, алтын

Жюзюгюн да ал.

Хайда, энди сыртымдан

Тюш,– деди Озар,–

Къолуна тюшсенг, Къундуз

Ичинги бузар.

Къыз келди жууукъ.

Ауур эди къарамы,

Буз кибик, сууукъ.

Жаш салам берди къызгъа,

Ол а огъурсуз:

Бол, аман сырсыз!

Багъалы эсе жанынг,

Кесинге сакъ бол! –

Деп, забиял къылычын

Ойнатдымы ол?!

Аллай къыяма,

Тер сууу жаягъындан

Къан къатыш тама.

Алп Жолат хорлатмазгъа

Кюрешсе да, къыз,

Кёз ачдырмай, батырны

Этди амалсыз.

Къыз тутхан къылыч.

«Хорлаялмасам да мен,

Женгдирген а – тынч

Этерик тюйюлме!» – деп,

Сюелди къаты.

Жыгъылып къалды.

Чачындан тутду да алп,

Тебалмады къыз.

Акъ атны жаны бла

Къаргъанды Къундуз.

Чыкъмазын кёрдю.

Кёк гебенегин Жолат

Къундузгъа берди.

Айча, кюнча ариуну

Жаш кемсиз сюйдю.

Къалагъа ийди.

Кюбюрчекчиги бла

Къыз чыкъды кёлден,

Сакъ алды ат бойнуна

Къундузну элмен.

Тебрелле жерге…

Была жетерге,

Шырт деп чыкъды ташадан,

Ышара къужур.

Мениди бу жур! –

Деп, тёбе тенгли къара

Эмеген тепди.

Къоркъутама деп жашны,

Къууукълай, кёпдю.

Юр, уллу къычыр!

Элия бутакъды, кёр,

Энди къылычым.

– Эй, атышмы, къол жагъыу,

Эй, тутушму?! – дей,

Эмеген чапды жашха,

Кёкча кюкюрей.

Кёкмю жашнады?!

Сермеш башлады.

Деу къая ойду. Уруп,

Кюл этди ташны,

Хорларыкъ эди, атдан

Аталса жашны.

Къобарып, къара

Эмеген чапды, жашны

Имбашын марап.

Ол чапды базантургъа,

Итча къутуруп,

Алп Жолат эмегенни

Сынсытды, уруп.

Секире, чаба,

Гондайны онгун алды,

Табанлай, къаба.

Алп да, этмей гузаба,

Сермеди сабыр.

Юч башындан экисин

Къыйпады батыр.

Тынгысызды къыз.

Алп жаралы болгъанын

Эследи Къундуз.

Къыз атха минди.

Ол къара эмегеннге,

Нартча, тебинди.

Къылычы, шибля кибик,

Жашнады, урду.

Къаяла зангырдатхан

Желча, къутурду.

Сора эрлай кёзюне

Къылычын чанчды.

Къап-къара къара къанын

Ташлагъа чачды.

Къыз анга жиляй

Тургъанлай, аяз къакъды,

Жаягъын сылай.

Чыммакъ акъ къанкъаз къонду

Аны къатына.

Ол Сууласанны къызы

Эди – Сантина.

Жакълагъан эди,

Жанымы эмегенден

Сакълагъан эди, –

Деди. Кёз жашы бла

Накъут эритди,

Гюл чапыракъла эзип,

Жан дарман этди.

Жолатны жараларын

Байлады, жуууп.

Суу да ичирди, шах-шах

Бюртюкле уууп.

Алп Жолат сейирсинди

Кёзлерин ачып.

Жашыралмады ариу

Къундуз къууанчын.

Къоркъмай ажалдан,

Деу чыгъаргъан жанымы

Сыйырып алдынг.

Къундуз, сен да жанынгы

Салмадынг артха.

Къоркъмадынг, таукел кирдинг

Къан къазауатха.

Тюз сенича ариугъа

Ачмагъанма кёз.

Кёргенлей, сюйгенме мен,

Бек сюйгенме. Сёз

Табалсам, айтыр эдим

Жюрегимдегин.

Эшта, жаным, бу болур

Сюймеклик деген.

Ариуум, кёзлериме

Ышарып къара.

Ёмюрде да сау болмаз

Сен салгъан жара.

Мен балхам салмам анга,

Аурутуп турсун.

Дуньямы алышдырлыкъ

Ол жара болсун, –

Деп, къаты къучакълады

Алтынчач къызны.

Къыз алпны жюрегине

Жаягъын къысды.

Сюймеклигигиз

Насыплы этип, татлы,

Кёп жашагъыз сиз.

Энди, алп батыр, эркин

Эт да, мен юйге

Кетейим, – деди ариу

Сантина. – Сюйген

Хан улум менсиз сагъат

Туралса – иги.

Кемсизди аны манга

Шат сюймеклиги. –

Сора Сантина, къанкъаз

Къабына кирип,

Шош учуп кетди кёкге,

Кенг къанат керип.

Жаш а – Къанторгъа

Миндиле да, олсагъат

Атлагъа жоргъа

Салдырып, къойчу къошха

Кетдиле бирге.

Къарт бу сейирге.

Суу суратча ариуну

Тюшюрюп атдан,

Жаш алтын чокъуракъны

Хапарын айтды.

Чыгъалдынг кёкге!

Ким да сукъланыр, тейри,

Быллай эрликге!

Хау, сыйлыды чокъуракъ,

Хау, дарманды ол.

Алай, Жолат, кесинге

Энди бек сакъ бол:

Кюн таякъчыгъы кибик,

Бир ариуду, бир

Тамашады да бу къыз,

Дерт этер Зекир.

Алп батыр, уллу кёллю

Болма бу къызгъа,

Кёрселе, сукъланырла

Насыбыгъызгъа.

Бий да зар болур санга,

Бай да кёл ашар.

Къырс тенгинг, кёмюр кибик,

Кюйгенлей жашар.

Сынчылап турур.

Огъурсуз акърапча, ол

Жашырын урур.

Кюнча, айча ариуну

Сюймезле къызла.

Ма андан узакъдыла

Дайым жулдузла.

Киши жеринден чыгъып,

Шуёхларынга

Тюбегинчи, алп батыр,

Бек сакъ бол мынга. –

Жаш бла къызгъа.

Бек бюсюреди Жолат

Кюшлю къымызгъа.

Жек жумурасын батыр

Къайтарды къартха.

Къанторун да берди. Къарт

Къууанды атха.

Алп алтынжалгъа.

Къойнуна алып къызны,

Тебреди жолгъа.

Ким билсин, алай,

Не болса да, Баргъасха

Жетдиле ала.

Алп къызны бир къатыннга

Аманат этди.

Жек чокъуракъны Жолат

Зар ханнга элтди.

Чокъуракъны кёзюне

Тийирди да хан,

Ол бу дунья жарыгъын

Кёрдю жангыдан.

Сора жек чокъуракъны

Ол кери сызды.

Деп, жашха къызды. –

Жулдузчум айтханды: сен

Жулдузлу кёкден

Къыз алып келип, менден

Букъдургъанса деп!

Нек сундунг аны?! –

Деп, ачыуланды батыр,

Къайнады къаны. –

Олду сора сен манга

Этерик ыспас?!

Сен акъылынгы угъай,

Башынгы да тас

Этген къартса! – деп, уруп

Кюл этип ташны,

Тутдула жашны.

Къыз санга жетмез!

Бу ишинг ючюн санга

Игилик этмез!

Зинданнга атды.

Жолатны аты.

Къурч кюбе не такъыя

Киймеди Къундуз.

Къылычын алып, ханнга

Терк жетди жулдуз.

Ханны тах отоуунда

Тепсетди атын.

Элия къылычыны

Танытды «хатын».

Тюбетди, уруп.

Къалауур эгетлерин

Талкъ этди, къырып.

Сора, жип табалмай, къыз,

Эшмесин кесип,

Алп Жолатны зиндандан

Чыгъарды кеси.

Уялды къыздан.

Нюр жаннган къызны Жолат

Къойнуна къысды.

Жаш, уппа этди.

Насыплы эди.

Ж Е Т И Н Ч И Б А Ш Ы

Кёп айланды ас батыр.

Жарлыгъа къайырылып

Унамады баз батыр

Патчахха да, ханнга да,

Бийге, пелиуаннга да.

Деп, сермеди дебекгюр.

Уруп, атындан атды,

Къыл къамчи бла тартды.

Къум тюзледен ётгенди,

Бара кетип, Мисирде

Кёк Шахаргъа жетгенди.

Таш хуналары да – кёк.

Кёк эди къалалары,

Минаралары да – кёк.

Кёк эди кийимлери

Анда жашагъанланы,

Кём-кёк эди юйлери

Анда жашагъанланы.

Жалан жашау кюйлери

Къара эди аланы.

Бир гытыгъа киргенди.

Киргенди да, бир чалбаш

Къартха салам бергенди.

Сора соргъанды батыр,

Ангылат деп болушун.

Бюгече къызын Хушум

Алып кетгенди, - деди.
Алп батыр – алан къушу

Салим ханнга тюбеди.

Алан батыр, ас батыр,

Адетде салам берди

Бойран батыр, баз батыр.

Барды халкъны юсюнде.

Тиширыула, жыйылып,

Нек жиляйла юйюнгде?

Айтсанг эди болушун –

Нек чыгъады жаныгъыз?

Кимди ол, «Хушум, Хушум», -

Деп, алай къоркъгъаныгъыз?

Билмейме андан бир жукъ.

Халкъда атына Хушум

Дейле, кесин кёрген жокъ.

Насыплы эди халкъым,

Энди малгъа ушайды?

Хар кюнден Хушум бир къыз

Не бир улан ашайды…

Юч жаш керек жёнгерге.

Жокъду шагъырейлигим

Бу къум басхан жерлеге.

Жарсыма, сыйлы ханым,

Ким эсе да – тутарбыз, -

Деди алп батыр, - аны

Башын юзюп атарбыз.

Бойран батыр, баз батыр,

Юч жаш алып жёнгерге,

Чыгыр таугъа кетгенди.

Ючюнчю кюн ингирге

Чыгыр таугъа жетгенди.

Жашла от жакъгъандыла,

Шишлик къабып алайда,

Тынчайып жатхандыла.

Къайгъысыз, тангнга дери

Жукълагъандыла ала,

Уянып, кичилерин

Жокълагъандыла ала.

Ёрге, энишге чабып,

Хар тыгъырыкъгъа къарай,

Къамиш къалпагъын табып,

Айтхандыла, къалтырай:

Бизден къоркъуп, жокъ болмаз.

Хорлаялмаз киши да,

Бичакъ кесмез, окъ алмаз.

Бизни да бирем-бирем

Жер уясына элтир,

Ёпке шишде къуууруп,

Ол татлы къабын этер.

Къой, къайтайыкъ шахаргъа, -

Дедиле жёнгерлери.

Келмегенме мен бери.

Жер жюзюне мен – желеу, -

Унукъгъанлагъа жакъчы

Болуп тургъан эсем, деу

Окъуна турсун тапчыкъ!

Жаным ичимде къадар,

Тейри, ёлмем антыма.

Ким эсе да – жер къабар,

Не – сал этер атыма.

Не бет бла барлыкъсыз,

Не айтырыкъсыз ханнга?

Эл бедишин аллыкъсыз! –

Шекли болмагъыз анга.

Хорлам бал келгенни

Махтау керир къанатын,

Халкъы ючюн ёлгенни

Унутулмайды аты.

Сизден манга кереги –

Мында отха къарагъан,

Не да… не да теркирек

Кёз аллымдан къорагъан! –

Деди Батыр, тебинип,

Жашла бек уялдыла.

Терс болгъанларын билип,

Алпдан кечим алдыла.

Жур атып, келди къошха.

Жёнгери бла тауда

Ол кёп айланды бошха.

Тур! – делле ортанчыгъа, -

Биз аргъы таугъа ётюп

Келейик, - деп, ашыгъа.

Минип, кетдиле ары,

Эс бурурча затлагъа

Къарай, кюнбатыш жары.

Хант бишире тургъанлай,

Ортанчы, къошда къалып,

От ышыра тургъанлай:

Къычырды да тышындан,

Бек элгенди къошчу, деу

Келген сунуп. Башында

Ой, чач тюклери туруп,

Бёркю тюшдю аллына.

Ол сур къонакъ, къутуруп,

Ол сур къонакъ, алынып:

-Чап да, тюшюр атымдан,

Нек тураса аралып?! –

Деп къычырды ачыудан,

Къазан кибик, къаралып.

Жети жукълап, тюшюнде

Кёрмезлигин кёрдю жаш:

Мор хоранзны юсюнде

Къысхабоюн, уллубаш

Бир къартчыкъны кёрдю ол,

Сур къартчыкъны кёрдю ол.

Сакъалы уа – минг къарыш.

Кеси – бир къарыш эди,

Сырпыны уа – минг къарыш.

Макъа эди иери,

Къамчиси – къызыл гургун.

Жилян эди жюгени,

Билекликлери – узун.

Ёрге кётюрдю улан.

Чабып барып, къартчыкъны

Тёрге ётдюрдю улан.

-Ач болгъанма, къазанны

Отдан ал! – деди къартчыкъ. –

Ач болгъанма къазанны

Былай сал! – деди къартчыкъ. –

Насыбынг да бар эди! –

Деди, къарап кёзюне. –

Ансы мен табар эдим, -

Къабарыкъ зат кесиме.

Къайнай тургъан къазанны

Эки уртлап, жутду да,

Къачып баргъан къабанны,

Къысха жетип, тутду да,

Чырпы салмагъа салып,

Тартды да кетди аны.

Тамата жаш аманны

Кебинден къошха кирип,

Кёк муржаргъа къапланды.

Батыр, кийик ёлтюрюп,

Эрлай сойду, къакълады.

Деди шапагъа Батыр.

Эталмадым жукъ, - деди…

Къошда жукъ да жокъ эди.

Эрлай шишлик къууурду. –

Къарыу алырча, иги

Ашагъыз! – деп буюрду.

Ючюсю да шишликден,

Кёп хапар да айтдыла

Эрликден, кишиликден.

Алп къопду, иги солуп.

Экинчи кюн тамата

Жаш къалды, шапа болуп.

Чыкъды. – Хан къонакъма мен!

Атдан ал! – деди хораз

Атына минип келген.

Айтып-айталмаз кибик:

Къайдан чыкъды бу хата,

Къачып къутулмаз кибик?

Нек тураса аралып?! –

Деп къычырды, ачыудан,

Къазан кибик, къаралып.

Ёрге кётюрдю улан.

Чабып барып, къартчыкъны

Тёрге ётдюрдю улан.

- Хазырмыды азыгъынг?!

Къазан угъай, оймакъчыкъ

Ушайды да къазанынг.

Къуюп къойду аузуна.

Къагъып-согъуп уланны,

Кетип къалды ызына.

Жашла къошха келдиле.

Тауну, тюзню къыдырып,

Алай келген эдиле.

Деди шапагъа Батыр.

Аш эталмадым, - деди…

Къошда жукъ да жокъ эди.

Эрляй шишлик къууурду.

Экисин да бир иги,

Бир жараулу тойдурду.

Къалды да, шекли болуп,

Бу тийрени иеси,

Зада хоразгъа къонуп,

Келди биягъы къошха,

Келди ол жангы ашха.

Берди. – Хайда, чап да чыкъ

Аллыма! – деди хораз

Атына миннген къартчыкъ.

Алп батыр сейир этди

Бу тамаша къартчыкъгъа.

Къара ачыуу чыгъа.

-Тюшген кесинг эт, - деди.

-Ал да, къошха элт! – деди.

Тюш, солусун бу тауукъ.

Керексиз къычырма да,

Кел, къошума бол жууукъ.

Тюшдю хораз атындан.

Бир тояйым деп, къаршы

Чёкдю къазан къатына.

Былай сал, - деди, - этни!

Къоркъутур умут этди.

Жашха чапды «къыртчыгъа».

Батыр турмады тёзюп

Бу къылыкъсыз къартчыкъгъа.

Тутду да сакъалындан,

Тюйдю, терекге къысып.

Къартчыкъ мынга жалынды,

Улуду, кесин бузуп.

Ийип къоймады батыр,

Не жалынды эсе да.

«Алтынымдан бир къадыр

Жюгю – сени», - десе да.

Эки жаш да келдиле,

Чийлери чыкъгъанларын

Эт ийисден билдиле.

Келигиз, кёргюзтейим,

Чамчы жууугъугъузну

Сакъалын юйютейим.

Экиси да, уялып,

Жерге кирлик болдула.

Бир ауукъдан къууанып

Башламалламы ала:

Деп, тамата тирилди.

Бирси улан да кюлдю.

Тюерге къанлычыкъны,

Гузабагъа къалдыла,

Тапмай сакъаллычыкъны.

Терекге, кючю къарып,

Тюбю бла къобарып,

Къачып тура эди, жол

Айыра да турмай, ол.

Ызын ызлап кетдиле.

Кёп жюрюп, ингир бола,

Бир дорбуннга жетдиле.

Алп, мингжыллыкъ терекни

Жаркъаларын кёргенлей,

Билди, шарт билди: «Жекни

Дорбунуду да бу», - дей.

Зумрут ташчыгъын ачып,

Таукел кирди дорбуннга.

Желден туманлай къачып,

Седиреди къарангы.

Дорбунну бара кетип,

Жер тюбюне энди ол.

Мермер къалагъа жетип,

Анга сейирсинди ол.

Къала ичине кирип,

Юч да ариу къыз кёрдю.

Батыр аладан бирин

Артыкъ насыпсыз кёрдю.

Ариука? – деди улан. –

Аны къара къанына

Бояйым! – деди алан.

Къызладан бири ол къуш

Уланнга ангылатды;

Бу хан къызын Бир Къарыш

Бюгюн ашарын айтды.

Бирси кюн ашарыкъды.

«Бу ассыры арыкъды» -

Деп тура эди да, не

Болду эсе да анга,

Юсю-башы да къаннга

Боялып, келгенди ол:

«Хан къызын, - дегенди ол, -

Чыгъып къалгъынчы жаны,

Хазыр этип туругъуз!

Сюйюп ашарча, аны

Сютде жууундуругъуз!»

Бир кёргюзтчюгюз аны!

Шынтагыныча, жанын

Суууруп алайым мен!

Тутарыкъса жекчикни.

Сакъал тюгюн юзалманг –

Утарыкъса жекчикни.

Сакъал тюгюнден башха

Аны тыяр амал жокъ,

Аны ол къадау ташха

Байламасанг – ажал жокъ.

Чыгъарды да къылычын:

Ол бек базгъан сёлешди, -

Кишилигинги манга

Кёргюзт сен, - деп, - сермешде!

Эки этди эшикни.

Тартып, буруп, суууруп,

Бери чыгъарды жекни.

Билегине чулгъады

Аны узун сакъалын,

Батмакъгъа да булгъады

суууталмайын къанын.

Сора, сакъалын кесип,

Базыкъ тюгюн сайлады,

Ёз тюгю бла кесин

Къадау ташха байлады.

Тюгю сайын – бир жилян.

Абызырады улан.

Сакълап тургъан атына.

Къанатлы тарпан аты

Учуп жетди къатына.

Сора, тыйдырмай кесин,

Къыйпады жилянланы,

Аты малтап, жаш кесип,

Башладыла аланы.

Бир талай кюрешдиле,

Тепмез къазыкъла уруп,

Уу чалыла эшдиле.

Мингкъарышладан улан

Таш гюренине жилян

Чалманла этди, эшип,

Арыгъынчы кюрешип.

Сыртын от кюйдюргенлей.

Ол жиляды, улуду,

Къайнар суугъа киргенлей.

Къадау таш аны жутуп

Бара эди, макъыртып,

Жилян, макъаны тутуп,

Эмген кибик акъыртын…

Махтау алан жашына!

Жер тюбюнден хурланы

Алып чыкъды башына.

Тутдурду да къызчыгъын

Салим ханны къолуна,

Анга эслетмей чыгъып,

Кетип кълды жолуна.

Боранлары ёкюрюп,

Булут къашларын тюйюп,

Буз тегерейин кийип,

Сюеледи Минги тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Тёрт да жанындан алып,

Юслеринде мияла

Бузлары кюнде жанып,

Сюеледи Минги Тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Ёхтем миллет жашайды.

Къызы – жургъа, уланы –

Боз бёрюге ушайды.

Алп Асбекни бийлери…

Асбек, туруп, сёлешди.

Батыр жигитлерине

Сауут-саба юлешди.

Базбарны уа ол энчи

Эркелетди жашладан, -

Алтын саплы къамасын

Асбек белинден тешди.

Жюрют мени кёзюмден!

Къама керек батыргъа

Мени ариу сёзюмден.

Бюгюнден ары сени

Балам кибик кёрюрме.

Сен кючлю болуп чыкъдынг,

Барсил батыр, кесимден.

Сёзюнден элмендерни.

Уппа этди къамасын,

Уппа этгенча жерни.

Баш урду, тобукъланып,

Алан топурагъына…

Биледиле кётюре

Аланда чынтты эрни.

Базбарны намысына

Уллу къурманлыкъ этди, -

Аланны насыбына.

Бай терекни тюбюнде

Тепсейди алан халкъы,

Жигит батырла тартхан

Ирик базукла сына.

Кётюрдю бирлик ючюн,

Алан жерни сакълагъан

Жигитлик, эрлик ючюн.

Кётюрдю, кёзю-къашы

Жарып, алтын аякъ ол

Жанындан да бек сюйген

Ас-алан эллик ючюн.

Элмендер былай деди:

-Таймай, Гунт патчах бизни

Бек къыйнап тургъан эди.

Энтта чабар мураты

Барды аны Аланнга. –

Асбек Уллу Тейриден

Кюч, къарыу да тиледи.

Барсын Гунт къаласына?

Жигитлеримден къайсы

Тюбесин баласына? –

Деп, къарады Теккиге

Къая кибик элмендер, -

Къанатлы да къонмайды,

Къоркъмайын, таласына.

Мен! – деди, алгъа чыкъды.

-Мен! – деди Болат батыр. –

Мен! – деди, алгъа чыкъды.

-Мен! – деди, Базбар батыр. –

Мен! – деди, алгъа чыкъды.

-Мен! – деди Къаспар батыр, -

Мен! – деди, алгъа чыкъды.

Деп къууанды элмендер. –

Ол Гунтха тюбер кибик

Бизде табыллыкъды эр!

Къарт Текки, ёрге туруп,

Болатны атын айтды:

Аны этигиз хункер.

Къарт Теккиге элмендер. –

Жол юйрет бойран жашха,

Ансы ажашып кетер.

Кюн ызындан тохтаусуз,