Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Хажиланы Танзиляны «Малкьарлыланы бла кьарачайлыланы халкь поэзия чыгьармачылыкъ-лары» (1988 ж.) деген китабын окъугьанымдан сора, нарт айтыуларыбызгъа кёре эпикалы поэма жазаргъа къаст этеме.

Бир сёзсюз, ал бурун нарт таурухларыбыз, нартла жарытылгъандан башлап, бир къаууму - атлылары - кёкге учханларына, бирси къаууму уа - жаяулары - тюп дуниягъа ётгенлерине дери, юзюлмей айтыла эдиле.

Ол жыл окьуна «Нартия» деп атагъан поэмамы тейриледен башлайма. Нарт таурухларыбызда тейриле кёп айтыладыла, алай аланы юслерйнден энчи айтыу а жокъду, не да сакъланмагъанды. Аны себепли тейрилерибизни жашауларындан толуракъ жазаргьа кереклисин тюзге санагьанма.

Бу «Нартия» даген эпикалы поэмамы «Тейриле сермеши» деген кесегиди.

I. КЁК ТЕЙРИ

Уллу Тейри, Кёк Тейри,

кючлю Тейри, бек Тейри -

тейрилени тейриси,

Орта алам иеси!

Болатдан да къатыды

тёрт саныны кереги.

Кюмюш - угъай, алтынды

Кёк Тейрини жюреги.

хыйсапсыз къарыулула.

Кенгжауурун жашлары

эслиле, асыулула.

Алтын, кюмюш да чачлы

келинлери, къызлары.

Жашайдыла къууанчлы

Тейрикни жулдузлары.

Ашлары - балдан татлы,

ичген суулары - шербет.

Къудуретли, къууатлы

Хан Тейри чомартды бек.

Уллу Тейри, Хан Тейри,

жулдузча учхан Тейри!

Маржан къаласы - бийик.

Олду тейриле бийи!

Нюр жанып турады ол.

Къаласы ариуду бек,

тахда олтурады ол.

Отду алтынжал аты.

Атны эки къанаты

желден согъулгъанча, ол

барады айырмай жол...

бостанда - накъут-налмас

мюйюзлю кийик малла,

алтынтуякъ маралла,

алтын терекле да бар.

Тюплеринде уа жаухар

гюлчюкле къызыл чагъа,

акъ да чагъа гюлчюкле.

Инжи гёбелекчикле

къанатчыкъларын къагъа,

учадыла бостанда.

Алтын тауукъла анда

алтын тюй чёплейдиле,

тюрлю-тюрлю чыпчыкъла,

сейир къанатлычыкъла

жарыкъ чууюлдейдиле.
Гоккалары-гюллери

аламат ийис этип,

сейир гёбелеклери

къыртишни кюйюз этип.

Бостанда - жашил тала,

талада - жаухар къала.

Къала аллында кюмюш

суу чачхан чачылтмала.

Кёлде алтын чабакъла,

кюмюш чабакъла да бар,

тамаша чокъуракъла,

нар чокъуракъла да бар.

кёл сууунда чайкъала.

Къарачы, тейри къызла

тюйюлмюдюле ала?!-

Наукъут-налмас терекде

къызыл бишген алмала...

Къыш болмайды Тейрикде,

жашнап турады тала.

II. АХЫР УРУШ
Уллу Тейри, Кёк Тейри,

кючлю Тейри, бек Тейри –

тейрилени тейриси,

Орта алам иеси.

Болатдан да къатыды

тёрт саныны кереги.

Кюмюш угъай – алтынды

Кёк тейрини жюреги.

Къаппа-Къарангыды. Ол

бир залимди да, эси-

акъылы бурушду. Сол

патчахлыкъ уллуду бек,

аулап чыгъалмаз кибик.

огъурсузду хыйсапсыз

ол жюз башлы Къарангы.

Ким къарыу этер анга?

Анга от да суу да – не?!

Тейрини бийлигине

кёз къаратып ауалсыз,

ахырсыз да Къарангы,

дерт сагъышы амалсыз

этип, къыйнайды ангы.

элгендире сыфаты,

атына къамчи уруп,

учады окъдан къаты.

Жел бура ауузлары,

буз этеди къарамы.

Чаба-жорта Къарангы

хылыф жетгенди ары –

Ёмюр-Ёмюрлюк Сууукъ

иелик этген жерге.

ол а къардашын жууукъ.

Сууукъ селешгенди сур.-

Онг патчахлыкъдан кенг тур,

иш къалгъынчы аманнга!

бир акъыллы болайыкъ,

жан-жанындан жунчутуп,

алп Тейрини хорлайыкъ.

Ол сауда бизге махтау,

ыспас, уллулукъ да жокъ.

Биз этмесек аны шау

эркин жашамабыз, токъ, -

дегенди да Къарангы

мыйыкъларын бургъанды. -

Дертинг жокъмуду анга?

халкъынгы ол къыргъанды!

гёжефсинип, хорсунуп,

аскерим бла бирге

журтунгу тюп этерге

тебиреп тура эдим,

айтмасанг - къыра эдим!

Къалай этер эдим мен

аллай итликни санга?! –

дегенликге Къарангы,

мурулдай уруш жырын,

марап туруп, жашырын

чапхан ол эди анга.
- Тюз айтаса, биз аны

гунч этейик биригип,

ишсиз-кючсюз эригип,

бош оздурмай заманны.

Экибиз да бир болуп,

бюгюлмез темир болуп,

чабайыкъ Тейристаннга! -

деп Къарангы айтханнга

Сууукъ разы болгъанды. –

Нек кечебиз биз анга,

тажыбызмы жалгъанды?!

Не да, сейир-тамаша,

тахыбызмы алаша

кёрюнеди кёзюне?

Шо хар айтхан сёзюне

минг окъ болур жууабым.

Къанар кибик суусабым,

жюрек къанын ичерме,

къаласына кёчерме,

олтурурма тахына.

Кёз къаратсанг тажына,

аны санга берирме,

кесин жоргъа керирме!
Темир болуп, таш болуп

сюелгенди ол къаты.

Сау Аламгъа баш болуп

къалыргъады мураты! -

Къаны къызса да анга,

жукъ айтмады Къарангы.

Тёздю, ичинден кюле.

Не этеригин биле

эди жетселе тахха,

алай бермеди тасха.

Санлары – жаркъа бузла.

Желле – гыбыт къобузла –

тепсеп этеди зауукъ.

Бекди, мазаллыды ол,

къылыкъсыз халлыды ол,

турушунлай – буз къая!

Билмейди кече, аяй.

къыш желлеча тозурап.

Жан-жанына сур къарап,

къычырады бир ачы.

Миннген аты уа – боран.

сызгъырады, улуйду.

Буз ташланы къобара,

кёрюк кибик солуйду.

Сууукъ бла Къарангы

патчахдыла, хандыла.

Нюр Тейрикни чыраннга

бурургъа айтхандыла.

чакъыртханды Хан Тейри,

от санлы да жашларын

чакъыртханды Хан Тейри.

Хар бири да жетгенди

намыс этип, баш уруп.

Тейри тахда олтуруп,

быллай хапар этгенди:

Сууукъ бла Къарангы –

эки мазаллы гула

Тейригибизни къаннга

бояргъа деп келелле,

ояргъа деп келелле.

талкъ этербиз биягъы!

Бир душманны аягъы

басмаз шам жерибизге!

токъсан тогъуз къардашы,

Уллу Тейри, Хан тейри

токъсан тогъуз да жашы

бла душман аллына

чыкъгъанды. Таукелди ол.

Сууукъ, Къарангы да, жол

тутуп: - Ур! Ура!! Ура!!! -

деп къычырыкъдан къыра,

келелле аскерлери

титирете аламны.

тыялырмы аланы?

жетдиле да ырхылап,

алам дуньясын жангы

уруш башлады талап.

Тюзлюк къачлы тейриле,

алтын чачлы тейриле,

жаулагъа суху жетип,

жети жюз жетмиш жети

жыл сермешдиле. Алпла,

тюйюлмюдюле ала!

Тогъуз жюз токъсан тогъуз

жыл ётюп, мингинчиде

Тейрини жаннган огъу

Къарангыны ичинде

къалды, ачы кюйдюре,

минг да башын тюйдюре.

Сууукъ бла Къарангы

къачып къутулалдыла,

элсиз, журтсуз къалдыла.

Узакъ алам мюйюшю –

энди жангы журтлары.

Ууалып умутлары,

билмейин тохтай-тына,

турадыла тюйюшюп.
Хан Тейри уа журтуна

хорламлы болуп къайтды.

Тахдан ол былай айтды:

- Ёмюр-Ёмюрлюк Сууукъ

бла Къаппа-Къарангы

къагъанатха, къагъаннга

эталмазла энди жукъ.

Бир минг жыл уруш этдик,

энди он минг жыл къууанч

этейик, оюн-жубанч

насыпдан жарый Тейрик!

III.ТЕЙРЛЕ ТЁРЕСИ

тейрилени бийиди:

накъут-налмас къаласы,

кёз тутмазча, бийикди.

Тейри учхан атлыды,

деу жюреги - алтынды,

Дунья юч да къатлыды,

юч къаты да аныды.

жашау зауукъду анда.

Алай Уллу Тейри нек

мудахды арт заманда?

ушатмайды жюреги?

Кёк Тейри тейрилени

чакъыргъанды тёреге.

жаухар тоханасында

сыйлы къарындашлары,

келинлери, жашлары,

келип, баш ургъандыла,

гюрен олтургьандыла.

онг жанына ётгенди,

Айелик - ай тейриси,

сол жанына ётгенди.

Сора асыулу тейри,

Кючлю, къарыулу тейри,

мыйыкъларын да буруп,

сёлешгенди олтуруп:

Ашап, ёмюрлерибиз

бош озадыла. Хоча

тейриле тюйюлбюз биз.

Акъыл эсе - жетеди,

кюч-къарыу эсе - чексиз!

Тейри оноу этеди,

иги тынгылагъыз сиз:

борч этеме башынга!

Суу тейриси, Суу жарат,

борч этеме башынга.

Кюн тейрией, Кюн жарат,

Ол жер юсюн жылытсын.

Кюн тейриси, Кюн жарат,

Ол жер юсюн жарытсын.

ол сени борчунг болсун.

Мен а Кёк жаратайым,

ол мени борчум болсун.

Адам да жаратайым,

ол а жерге жарашсын.

Апсаты, сен мал жарат,

ол адамгъа жарасын.

Жаратханда да алай

жарат жерге аланы,

мында жаратханынглай

халал хайыуанланы.

Сен жаныуарла жарат,

жарат къанатлыла да,

къурт-къумурсха да жарат,

керекдиле ала да.

Суу Анасы, сууланы

Толтур халал чабакьдан.

Маралланы, бууланы

кёп эт тауда, аулакъда.

Алай, Тейрикде кибик,

мюйюзлери алтындан

болсала, жерде кийик

къоймаз адам. Акъылдан

алтынны сайлап алыр,

башы палахха къалыр.

Ким чыкъса да сёзюмден,-

къарындашым, эгечим,

къызым, жашымды, - деп мен

берлик тюйюлме кечим.

Къаты айтама сизге,

тейриле, ишигизге

уллу кёллю болсагъыз

унарыкъ тюйюлме мен,

божал эте къалсагъыз,

къыстарыкъма Тейрикден…

баш урдула бийчеле.

Къызлары, уланлары

жарсытмазла ханларын.

Болат санлы тейриле,

деу, мазаллы тейриле,

бир кибик - чырайлыла,

жарыкъ мангылайлыла

жерлеринден турдула,

Тейриге баш урдула.

Баш уруп Бийлерине,

кетдиле юйлерине.

Къанатлы атларына

минип, муратларына

къаст этдиле жетерге,

Бий айтханны этерге.

IV. ДУНЬЯНЫ ЖАРАТЫЛЫУУ
Уллу Тейри, Кёк Тейри,

кюч-къарыуу кёп тейри,

адам жаратама деп,

аямады амалын,

кёп оюм этип, тергеп

тапды тюзюн, тамалын.

юлюш этип жанындан

Ол, Даулетге ушатып,

ауур гинжи этгенди,

Ол, Даучеге ушатып,

ариу гинжи этгенди.

Жылыуундан юбей - ол,

солууундан юбей, ол

жан салгъанды алагъа,

ол гинжи адамлагъа.

Къыз - ариу, жаш - чырайлы.

Къыз - сарычач, къаракъаш,

Жаш - жарыкъ мангылайлы.

кёк болдурду, болдурду.

Кёкню Асыулу Тейри

жулдузладан толтурду.

Жер жаратды, жаратды.

Жер Анасы Дауча уа

Жерге урлукъла атды.

Адам ашын мадарып,

табып турурча этди,

Апсаты да малларын

тауда, аулакъда кютдю.

Жерни жарытсын деди.

Къайнар а Кюн жаратды:

Жерни жылытсын деди.

ичерге суула берди.

Долууанла тейриси –

деу, къарыуулу Суумасан,

тенгизле да тейриси –

кючю уллу Сууласан,

черекле да тейриси –

жаухар чачлы Бузурхан,

кёк кёлле да тейриси –

кюмюш чачлы Кемисхан,

Жау-Жангур да, биригип,

кёл, тенгиз болдурдула:

жер батыуун, чунгурун

сууладан толтурдула.

тейри уланларына,

къызына да къууанды,

къууанды суу барына.

Кёкбаш - булут тейриси.

Ол кёп ишледи Айда:

Ай жарыгъындан, сизип,

кёкге булутла жайды.

Жокъ эди да - Кюн болду.

Жокъ эди да - Жер болду.

Жокъ эди да - Ай болду.

Жокъ эди да - Суу болду,

мал болду, адам бодду,

хар не да тамам болду.

V. КЮН ТЕЙРИСИ – КЪАЙНАР

алтын тахда олтургъан.

Къайнарды кюн тейриси,

бийикден къарап тургъан.

Кюн тейриси Къайнарды,

тутурукъча къайнайды.

Бужакъсыз, учсуз узакъ

жерден бери къарайды.

Жерни жарытады ол,

Жерни жылытады ол,

жашнатады жерни ол,

жашатады жерни ол.

Ингирде, арып келип,

киреди къаласына.

Къыш сауладан ёнгелеп,

ёксюзле дуньясына,

жылыуун береди деп,

хапар айта нартладан,

эшитгенме къартладан.
Кюн тейриси Къайнары,

ачыуланса - къыйнайды.

Жерни кюйдюреди ол,

къыздырады мардасыз,

боран кётюреди ол,

Жер а? Жер а - мадарсыз.

онгуп, уллу черекле

къуруп-къуруп, аз болуп,

тауушлары тас болуп,

чапыракъ къууурулуп,

мал, адам да къырылып,

болушмай тилеклери,

кётюрмей жюреклери,

тейрилери унутуп,

залим Кюйсюз улутуп,

юзюлюп кетедиле

дер чекге жетедиле.

барды аллай тёреси:

боркъулдайды, къайнайды,

жан иесин къыйнайды.

жер кёрюнмей тургъанда.

Кюн ачыуланнганды бек

Жер тейрини ишине,

иймей тохтагъанды, деп

жылыууму юсюне.

Ол алтын сакъалымы

сыйын этмезден эсе, -

дегенди, - къарыууму,

къайнагъан сарыууму

толу сынасын кеси!

тургъандыла кёзлери.

Ол, темир бла уруп,

От, кёмюр бла уруп,

алтын-кюмюшге дери

жер юсюне кьуйгъанды,

жер юсюне тёкгенди.

Оялгъанын - ойгъанды,

жоялгъанын - жойгъанды.

Къурутуп череклени,

кюйдюрюп тереклени,

кёлю алай чёкгенди.

VI. ЗАМАНАДА
Кёк Тейри къууатлыды,

ол аламны ханыды.

Дунья юч да къатлыды,

юч къаты да аныды.

Олду Жерни болдургъан,

олду Кёкню болдургъан,

олду Кюнню болдургъан,

олду Сууну болдургъан.

Къумланы, аулакъланы,

тенгизде чабакъланы,

тауланы, череклени,

учхан къанатлыланы

кырдыкны, тереклени,

жыртхыч жаныуарланы,

кийиклени, малланы,-

жер юсюнде жанланы

жаратханды Кёк Тейри,

Уллу Тейри, Бек Тейри…

къалтырауукъ болгъанды,

Жер жюзю ол заманда

тебе-тебе тургъанды.

Тенгизле да чайкьантлы

эдиле заманада.

Уллу, кюйсюз къанатлы

кибик, толкъунла адам

къоймай тенгиз жагъада,

талап кете эдиле,

жалап кете эдиле.
Кёк Тейриге жети жыл

жал баргъандыла ала,

Хан Тейриге жети жыл

баш ургъандыла ала:

Жерни жаратханса сен,

къалтыратма деп аны,

сууну жаратханса сен,

бек чайкъалтма деп аны.

Тилеклерин эшитип,

таула болдургъанды да,

ол къая чюйле этип,

жер-жерге ургъанды да,

жерни къаты тепгени,

тенгиз сууну кёпгени,

къайнагъаны, ургъаны,

къылыкъсыз къутургъаны

тохтагъанды дейдиле.

VII. КЪЫНАСАКЪАЛ КЪЫЗЫЛ ФУК

ёмюрге бегитилип:

«Дерт къалай жетдирейик!» -

деп сагъыш этгендиле.

Сора тишлери бла

бут этлеринден жыртып,

билеклеринден юзюп,

ийлегендиле, тылы

ийлегенча, этлерин.
Этмеге къоюп ийис,

жангыдан басхандыла,

ийлегендиле, уулу

тамырла, хансла къошуп,

къайнагъан темир къошуп,

дуу жаннган кёмюр къошуп,

состарны тешип ётген

шытыларындан къошуп.

ким да элгенир кибик,

эмеген бла маймул

сыфатлы гинжи этип,

тынчыма къойгъандыла.
Жюз бла бир жыл озуп,

жюз бла экинчиде

Къарангы бла Сууукъ

ёз жанларындан юзюп,

гинжиге салгъандыла.
Жан киргенди да анга,

секирип тургъанды ол.

Къычыргъанды, тепдире

тауланы, къаяланы,

кемиргенди, сюеклей,

ташланы, темирлени.

деп атайма!» - деп Сууукъ

сур къарангыгъа ёхтем

къарагъанды. «Мен а Фук

деп атайма. Хау, Къызыл

Фук болсун аны аты!»

къан-къыран болгъандыла.

Талашхандыла ала

бёрюлеча биягъы.

Сора жюз бла бир жыл

сермешип, ахырында

жарашхандыла ала,

келишгендиле былай:

жаратды эсек муну,

атына Къынасакъал

деп, Къызыл деп, Фук деп нек

атаялмайбйз?! Аты

Къынасакъал Къызыл Фук

болсун бюгюнден ары!
Энди Къынасакъалгъа

ат керекди. Аламны

бир жылгъа аулап чыкъгъан

аллай ат керекди, хау!»

биягъы этлеринден,

сюеклеринден юзюп,

ууатып алгъандыла.

Сора бир тёбе этип,

эмина кюлде ийлеп,

къуш ётюн, жилян ууун

от бла къатышдырып,

ат этгендиле ала,

учаякъ ат, учхан ат.

Фук миннгенди секирип,

от солуй тургъан атха.
«Чап! - дегендиле Фукга,

тюзетип тейрик таба. –

Сен Тейристаннга тынчлыкъ

берме энди. Тюп этип

къой!» - дегендиле ала.
«Тейриле бирем, жангыз

жюрюучюдюле да, сен

жашырын жетип, ёлтюр! –

деп да буюргъандыла. –

Дерт жетдир бизни ючюн,

хау, азат да эт бизни!

Хайда, энди, сирелип

турма!» - дегенлеринлей,

думп болуп къалгъанды. Ол

жулдуздан да терк эди.

жел этип учханды Фук.

Анга баз боллукъ тейри

жокъ суннганда Аламда.

Ол жулдуз кибик учуп

Тейрикге жетгенди да,

сур быргъы тартханча, ол

къычыргъанды, демлешге

чакъыра тейрилени.

От Татай, шынгкъарт Татай

терк чыкъгъанды къаладан.

Башланнганды алайда

дерт сермеш, эрлик сермеш.
Не кючлю эсе да Фук,

не залим эсе да, От

Татайгъа эталмады

тюк тенгли хата, заран.

От Татай Къызыл Фукну

къой башныча юйютюп

къоярыкъ эди, къачып

кетмесе, башын алып.

Тас болуп къалгъанды ол,

думп болгъанды Аламда.

чекдирликди адамгъа.

VIII. КЮЙСЮЗ ТЕЙРИ
Кюйсюз тейриси кюйсюз

иш этерден болгъанды,

Кюйсюз тейри башына

аман акъыл алгъанды,

Кёк Тейрини ишине

уллу заран салгъанды.

Кёк Тейриге келгенди,

Тут тейри да, жут тейри

хыйны-халмаш билгенди.

Бийни алдагъанды ол:

дарманнга керекди деп,

ётюнден алгъанды ол

тогъуз тамычы, тилеп.

къаласына жетгенди.

Къаласына жетгенлей,

хыйны-халмаш этгенди.

Уу тырнакъларын къырып,

къанында къатышдырып,

чагъып, чайкъап, къыздырып,

элежумар къаздырып

от солугъан атына,

жетгенди муратына.

алып, жел, боран этип,

кёзлеринде билине

аны харам ниети,

учуп жетгенди жерге,

къара ишин этерге...

бек эриши ол эди.

Тюк басхан аркъасында

пил тишлери он эди.

Тёш тенгли эди башы,

мазаллы эди, бийик.

Баш гюренине къашы

чыгъана буруу кибик.

Тот къашыны тюбюнде

токъсан тогъуз кёзю бар,

токъсан тогъуз кёзюнде

токъсан тогъуз бизи бар.

Хар бизине жетишер

къуш сыйыныр, къондурса.

Бизи къая да тешер,

бек ачыуланып урса.

дорбун кибик, аузу бар.

Къычырса эмен сыннган

къылыкъсыз ауазы бар.

Жаякълары – темирден.

Къарыу этген иши бар.

Къысыр къая кемирген

тогъуз къаты тиши бар.

тёртюсю бар дагъы да.

Губу териси кибик

быдыры, аягъы да.

Алыныр кибик кёрген,

от солугъан бурну бар,

токъсан да къазан кирген

быдыры бар, къарны бар.

Къымыжа да башында

Жети айры тажы бар,

хар мюйюз да учунда

накъут-налмас ташы бар.

Мыйыкълары - къымылдай,

марап тургъан жилянла,

сызгъыра да, сысылдай,

ачы ургъан жилянла.

Бир хыйсапсыз уллуду.

Ючюшер да билеги...

Кюйсюз бек къарыулуду.

Ташны жауча эритген,

от жаннган бармакълары.

Къая жаркъадан ётген

къурч, болат тырнакълары.

Урады да къаяны,

урады да ояды.

Ууады да ол аны,

мукъут этип къояды.

эшек къулагъы да бар.

Учадан тойса, теке

сакъалы да тозурап,

ырахат солуйду нар

тапчанында хурулдап.

Кёк Тейрини этгенин:

сыртына-сыртына жюз

от къамичи жеттенин.

Кёлюн алай сындырып:
- Бил, - дегенин, - жеринги!

Жанынг саулай, сыдырып

алдырырма теринги!

Жанларыбыздан юлюш

этип, алай тиргизген

Сыйлы Отубузну, иш

этип, урлагьанса сен!

Чууананга элтирик

эдинг сен Отну, урлап.

Бизге бийлик этерик

эдинг кьарыуулап, зорлап!

Къарындашымса да сен,

кечерге керекме мен.

Энтта бир хата этсенг,

къурутурма Тейрикден!

Алай дерс а берейим,

бек къаты эсе да ол:

сен эдинг бек чырайлы,

энди азирейли бол!

Бюгюнден ары атынг

Кюйсюз, Къутсуз Къарады.

Кёз къаматхан сыфатынг,

кёрчю, онгуп барады…
Къалай унутур аны?!

Угъай, угъай! Унутмаз!

Къайнагъан къара къанын

энди жукъ да сууутмаз!

IX. ХАРБАР
Кюйсюзню миннген аты -

Харбар - барады къаты.

Бек ушайды биттирге,

териди да къанаты.

Жели къая жонады,

учуп таугъа къонады.

Къамичиси - уу жилян,

жюгени уа - суу жилян.

Мангылайында - мюйюз.

Сарыуек тиши да бар.

Ачыууланып чапса, тюз

окъча барады Харбар.

Къулакълары да, эшек

къулакъла кибик - узун.

Ачы къычырады бек,

къояды къая бузуп.

Аны жалы, къуйругъу

къылдан тюйюл – жиляндан.

Бек осалды къылыгъы,

ким да элгенир андан.

Териси - гургун тери,

таш макъадан иери.

От чагъадыла аны

жылтырагъан кёзлери.

Бурнундан ургъан тылпыу –

ожакъдан чыкъгъан тютюн.

Аягъы жетген таш – къуу

болады. Агъач - кюлтюм.

X. САРЫУЕК

Кюйсюз жетгенди жерге.

Жетгенди да, къаяла

арасында къоннганды.

Минги тауну мияла

бузу анда онгнганды.

Къоннганды да, узалып,

таш юзгенди къаядан.

Сора, дуппургъа салып,

юфгюргенди анга ол,

тюкюргенди анга ол,

кёмюр кибик къаралып.

Таш, ёгюз кибик, тебип,

таш, гыбыт кибик, кёбюп

тебрегенди ууундан,

Кюйсюзню солууундан.

Сора, сариуек болуп,

къая ташдан бек болуп,

къуйрукъ булгъай, жалына

сюркелгенди аллына.

Тёбе тенгли тёбеси,

бир эриши, ийисли.

Юч башы, юч тёппеси

юч къат ууакъ мюйюзлю.

Таракъ сыртлы, къуйрукълу,

бир сылыкъ, узун, базыкъ.

Анга тюбеген - жазыкъ.

Ол - белинден тёбени,

огъарысы уа - тулукъ.

Ол ийисли тёбени

юч бойну да - юч къурукъ.

Башлары - кёхтюй башла,

Жаркъма-жаркъма - териси.

Кёзлери - жаннган ташла...

Кюйсюзлюкню тейриси

бюсюрегенди анга –

Таракъсырт аждагъаннга.

Юч аузундан юч да от

урходук кьатыш ура.

Тырнакълары бла ол

къая ташланы жыра.

Аны да къанатлары,

биттирнича, териден...

Тохтагъынчы ол арып,

баш ургъанды тейриге.

Кюйсюз этгенди буйрукъ

юч башлы аждагъаннга:

- Эй, залим таракъкъуйрукъ,

къаты айтама санга:

адам - сени душманынг,

бюгюнден башлап аны,

бир арсарсыз жет да, тут,

жер юсюнден терк къурут!

XI. ЭМЕГЕН
Экинчи да, узалып,

таш алгъанды къаядан.

Сора, дуппургъа салып,

юфгюргенди анга ол,

тюкюргенди анга ол,

кёмюр кибик, къаралып.

Таш, ёгюз кибик, тебип,

таш, гыбыт кибик, кёбюп,

тебрегенди ууундан,

кюйсюзню солууундан.

сюелгенди аллында,

эмеген деген болуп

сирелгенди аллында.

Дуппур чакълы эди ол,

тюклю, чачлы эди ол.

Хау, уллу дуппур эди,

кеси да гуппур эди.

Тогъуз башлы эди ол,

тогъуз кьашлы эди ол,

кёзю да тогъуз эди,

сёзю да тогъуз эда.

бир къылыкъсыз, огъурсуз,

Сыртында - уллу бокъур,

Кюйсюз кеси да къоркъур

жапысыз эмегенден,

бу эмеген дегенден.

къулакъларына жете,

аждагъай тырнакълары

ташдан, агъачдан ёте.

Шыты эринлеринден

бери кьарап - тишлери,

къынгыр билеклеринде

жукъа, къызгъыл тюклери.

Инчиклерине дери

бутлары да - тюклюле...

къууанды Кюйсюз тейри

мураты толгъанына,

иши къуралгъанына…

XII. ДЕУ
Ючюнчю да, узалып,

таш юзгенди къаядан.

Сора, дуппургъа салып,

тюкюргенди анга ол,

юфгюргенди анга ол,

кёмюр кибик, къаралып.

Таш, ёгюз кибик, тебип,

таш, гыбыт кибик, кёбюп

тебрегенди ууундан,

Кюйсюзню солууундан,
Ючюнчю тюкюрюкден

ачылдыла кёзлери...

Базыкъ белине дери

жукъ да жокъ чачдан, тюкден,

Турду да, таудан бийик

болду. Кючюне базды:

бармагъы бла тийип,

бош алай, къая бузду.

деуге бек бюсюреди.

Юсюне кирпи тери

къаплагъан кибик эди.

Тёбени - айыу бутла.

Башына къона, тытыр

кибик, чыммакъ булутла.

Деу да Кюйсюз тейриге

баш урду тобукъланып.

Кюйсюз кирпитериге

кеси иш да сукъланып,

былай деди ёкюрюп,

желкесинден кётюрюп:

- Адам сени душманынг.

Бюгюнден башлап аны

бир арсарсыз жет да, тут,

жер башындан терк кьурут!

Буйрукъ берип алагъа,

бирер кьамичи урду.

Гула аждагъанлагъа

ючаякъ атын бурду.

Деу, ёкюрюп, аулакъгъа

кьачды, жел, боран этип.

Эмеген да таулагьа

къачды, къан-къыран этип.

Сарыуег а, сарыуек,

окъ болуп, чыкъды кёкге.

Ол, къызыуу бла кёк

тенгизге кирип кетди.

болду этген ишине.

Жер тепдире ауазы,

аты сёлешди, кишней:

думп болайыкъ, ием, терк!

Билесе да этерин:

тутса, къыйнарыкъды бек.

Сора, табанлап, тауну

мыдан ары учурду,

тылпыуу бла сууну,

Терк сууну артха бурду.

бир келсинчи къалама!

Чартлаталмаз ол, уруп,

къолумдагъы къамамы! –

деди Кюйсюз. Кёзлери,

кёмюр отлай, жандыла.

кюкюреген сёзлери

тауну, ташны жардыла.

таудан таугьа секирди.

Палах этип адамгьа

сингип кетди аламгъа…

XIII. АДАМ БАЛАСЫНЫ

ЖЕР ЮСНДЕН

КЪУРУРГЪА ЖЕТГЕНИ

Деу, Кюйсюзден элгенип,

тау аллы тюзге кетди.

Деу ол ёзен эллани

къонушларына жетди.

Тюбегенин аудуруп,

чачып бара эди ол,

къара палах жаудуруп,

къачып бара эди ол.

Темир чурукъла кийип,

къая атлагъан кибик,

кёк къалтырай, зангырдай,

бара эди ынгырдай.
Айгъа окъуна жете

эди аны даууру.

Аягъы басхан жерде

къала кенг, терен уру.

Деу, дуппургьа абнып,

жыгьылгьанды да, жерге,

бадыргъача батылып,

кючден тургьанды ёрге.

къарагъанды талагъа.

Ол кийик сюрюу эслеп,

терк чапханды алагъа.

Жетген-жетгенин жутуп

бара эди ичине...

сёлешгенди жунчутуп:

- Апсатыны малларын

къыр, депми айтхан эдим?!

Адамланы къанларын

ич деп гуппур сыртынга,

боюн хурмустугунга

мен къамчи тартхан эдим!..

Узакь болмай былайдан,

барды бир уллу шахар,

халкьы ассыры байдан -

мермер майданлы шахар.

Алтын, кюмюш чорбатлы,

пилли, тюели, атлы,

мияла жоллу шахар.
Адамлары - насыплы,

этер кибик тамаша.

Эй, жийиргенчли сылыкъ,

бар да, аланы аша!

къыз берликсиз ашаргъа, -

де. - Аланы бошаргъа -

он улан да!» - де да бар.

Къууанчларын жиляугъа

бурсанг, сау къояр атым.

Уллу Тейриге «саугьа»

этергеди муратым!

Ачы-ачы къычырды,

Токъмагьы бла уруп,

Деуню узакъ учурду…

деу дегенден аз да жокъ.

Жаш тёлю айбат, жарыкъ,

Къартла, сабийле да - токъ.

шахаргъа жетгенда Деу,

боран кётюрюп, адам

ашаргъа жетгенди Деу.

Юйле, къалала оюп,

Тутхан-тутханын жоюп,

жетгенди хан къалагъа,

адам къанындан тоюп.

алып, былай дегенди,

жер тебе ауазындан,

ханнга буйрукъ бергенди:

- Хар кюнюме он да къыз,

он да жаш берликсе, сен!

Шахарынгы алайсыз

Тюп болуп кёрлюксе сен!

Деуню кёзларине. Хан

эрттен сайын берликди

он къыз бла он улан

залим Деуге ашаргъа,

сюеди да жашаргьа.

къарангы кече кибик...

ташла – кёз жашдан жибип.

жокъ эди хапарлары,

башха элге, шахаргьа

тиймеди хаталары.

Жокъ эди, дауур болуп,

чапхан, ауур сёлешген,

сыртлары жауур болуп,

жалчылыкъда кюрешген.

Ала кёрген: той, оюн.

Къутурмадыла тоюп.

Ашай биле эдиле,

жашай биле эдиле.

Ала сабан сюрдюле,

къалала къаладыла.

Къартны сыйлы кёрдюле,

сабийге къарадыла.

болупму кьалды шахар?

Къазыкъгъа - уллу бичакъ,

бичакъгъа - чыкъен деп бар!

Алай алыкъа жерде

къылыч да, гебох да жокъ.

Алай алыкъа жерде

садакъ да жокь, окъ да жокь.

Зарлыкъ да жокь жюрекде,

харамлыкъ да жокъ башда.

Ёрюзмек анда - кёкде,

нарт Сосуругъ а - ташда.

болмагьанча элгенди,

ётюп таудан, тенгизден

биягьы къайтып келди,

Кюйсюз аны жаратхан

къаялагъа, тарлагъа,

кечелени жарытхан

кёк бузлагъа, кьарлагьа.

ол къайнагъан сарыуун?

Тауладан къала къалай,

сынап кёрдю къарыуун.

Состар ташланы, уууп,

Кюлюн жерге сууурду,

Табаны бла уруп,

тауну, топлай учурду.

таудан таугьа секирди.

Къоя жаркъаны, бузну

кибик, алай кемирди.

Сора, хорлап ачлыгъы,

къарын кьайгъыгьа кирди,

Ол тау башына чыгъып,

андан от жарыкь кёрдю.

суугъа, агъачха кирип,

кючден сыйына таргъа,

жетди адам ашаргъа...

Къачалгъан къачды, букъду,

Жоюлду къачалмагъан.

Кёлге кирген тунчукъду,

къоркъгъандан чыгъалмады...

Къарт, сабий деп айырмай,

тутханыи ашап барды?

Халжар, юй, деп айырмай,

ойду, бузду, тууарды.

мал къоймады къошлада...

Ол юч башлы Эмеген

сеги-сегиз къозлады.

Беш башлы, жети башлы,

онбир башлы эдиле,

от кёзлю кьызла, жашла

къына къашлы эдиле.

чабакълагъа хан эди.

Къуш тырнакълары - жезден,

башы - багъырдан эди.

Тенгиз тюбюнде аны

сата ташдан къаласы.

Барды сарыуек ханны

жети жюз да баласы.

анга къарауаш болуп.

Чокъуракъла, табакъла

кибик, жаухардан толуп.

Жапылары-къоркъутур

кибик суу жаныуарла.

Тишли, тырнакълы къужур

балыкъ къойла, тууарла.

Тенгиз кьайнап, къутуруп

башлар эди, аждагъай,

тенгиз тюбнде туруп,

чыкъса юзмез жагъагъа.

Тенгиз жагъада адам

къымылдамай башлады.

Эл къоймады жагьада,

Юйлени да ашады.

Къачалгъан къула тюзге

Къачды. Алай анда да

Тынчлыкъ жокъ эди. Ёзен

Деуле талай - анда да.

Таугъа, таргъа къачалгъан

Деуледен кетди кенгнге.

Алай тютюн чыгъаргъан

аш болду эмегеннге.

Тауусулургъа жетди.

Себеп болмай Тейрикден,

Кюйсюз аман термилтди…

жал баргъандыла ала,

биягъы Хан Тейриге

баш ургъандыла ала:

- Бизни жаратханса сен,

Тейри, къоругъан да эт!

Кёкге, Жерге ханса сен,

Тейри, бир амал юйрет!

XIV. КЮЙСЮЗ ТЕЙРИНИ

ТЕЙРИКДЕН КЪЫСТАЛГЪАНЫ

Уллу Тейри, Кёк Тейри,

кюч къарыуу кёп Тейри,

юзюп тёрт да санындан,

юлюш этип жанындан,

жаратхан жанларыны –

азат адамларыны

эшитип жиляуларын,

тилеклерин, дауларын,

билмейин былай дерге,

секирип турду ёрге.

Элияны чакъырып,

келечи этди жерге.

- Билип кел, маржа, - деди, -

адамларымдан хапар.

Тынгысызды жюрегим,

кёп сакълатма. Хайда, бар!
Жулдуз учхан кибик, терк

энди Элия жерге.

Деу, Эмеген, Сарыуек

этген зорлукъну кёрген

ачы кюкюкюреди кёк.

Къаяла зангырдата,

кишнеди отжал аты.

Кёрген-кёргенин урду.

Шахарладан, элледен

сюрюп чыгъарды, къырды,

Сора ызына кьайтып,

баш урду тейри ханнга,

кёзю кёргенни айтып,

бек жарсыды ол анга.

Уллу Тейри ачыуудан

жер тапмады кесине.

Кюйсюз тюшюп эсние,

шат жюреги ачыды.

Кючлю, Асыуулу Тейри

тейрилени бийиди,

алмаз къала - юйюдю.

Тейри жулдуз атлыды,

тейрилени ханыды.

Дунья юч да къатлыды,

юч къаты да аныды.

ышаргъанды, кюлгенди;

тейрилерине айтып,

той этерге детенди.

Юч жюз да сыйлы тейри,

келип баш ургъандыла,

Юч жюз да къутлу тейри

гюрен олтургьандыла.

Онг жанына Кюн Тейри,

келип олтургъанды да,

сол жанына Ай Тейри

келип, олтургьанды да,

Кёк Тейри тейрилеге

сёлешгенди тёрюнден,

кём-кёк кёк гебенеги

аяз эте, тёгюле.

чакъыргьанма къалама, -

деди, - Жер бла Кюннге

бек кьууандым. Аламат

иш этгенсиз экигиз,

бек ыразы этдигиз.

Ай Тейриси, санга да

артыкъ ыспасым мени.

Ай да сыйлы саугъады, -

жарытады кечени.

тейри къарындашларым,

эсли, кючлю, къарыулу

кенгжауурун жашдарым,

алтын, кюмюш да чачлы

келинлерим, кьызларым,

жюрегими къууанчлы,

жап-жарыкъ жулдузлары.

жокъду, жанларым, дауум,

сизге болсун махтауум!

Дауче бла Даулет, сиз

иги къууандырдыгъыз,

айтып айталмазча бек

къыйын иш тындырдылъыз.

Сора Кюйсюзге къарап,

сёлещди Тейри хыны:

- Сен а, сен неге жарап

ёхтемсе, бир айт аны?!

Барыбыз да келишип

этген ишни бузаргъа

базгъанса сан, эришип.

Генезирге, не заргъа

арабызда жокъду жер!

Шибля, Кюйсюз Къараны

кёз аллыбыздан кетер,

Экинчи кечмем деген

сёзюм ётмеди анга.

Деу, Сарыуек, Эмеген

жаратханса, ётюмден

тилеп алып дарманнга!

бош келдинг тёребизге.

Сени кибик терсбоюн

керек тюйюлдю бизге! -

деди Татай да. Ол бек

ачыуланды Кюйсюзге.

Кюйсюзню, хыны тюртюп,

чыгъардыла арадан,

ючден-тёртден секиртип,

къыстадыла къаладан.

Энди Кюйсюз Тейрини

аз тюйюлдю душманы.

Энди жюрек тёрюне

бири да кьоймаз аны.

Къарындашынача, къол

бермаз энди бири да.

Бу къууанчха дери да

кёп хата этгенди ол.

Энди Кёк Тейри аны

ахын алгъанлай турур,

ёлюп кетмезлик жанын

отха атханлай турур.

Тейрикден кери турса,

чыкъмаз жанына - иги.

Кёк Тейри, жетип, урса

сау кьалмаз бир сюеги...

къонакъларын ашырды,

суулагъа, череклеге

синген сарыуклеге,

шахарлагъа, эллеге

чапхан эмегенлеге,

деулете да этерин

ол кёлюнде жашырды.

«Адамларымы къорур

мадар этейим», - деди. -

Аждагьайланы къырыр

къадар этейим, - деди, -

жаратайым да Сыйлы

Отда къатхан нартла мен,

къурутайым ол сылыкъ

аждагъайланы жерден!»

Алай айтып Хан Тейри,

жулдузча учхан тейри

тоханасындан чыкьды,

чууанагъа ашыкъды…