Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Алып къачханды Дерк.

Ой, энди Айнаны анга

Берликди элмендер.

Быгъынына жара

Салгъанма мен. Андан алгъа

Жетербиз биз ары.

Айна, Ахил да олсагъат

Жолгъа тебредиле.

Ала кече, не кюн жолдан

Чырмалмай эдиле.

Алп Ахил байтал улуду,

Барды акъылы, эси да,

Къарыуу, кючю да барды.

Тай бла эгиз туугъанды

Былтыр, бир сейир къылыч да –

Къолунда. Тейри шагъатды!
Экиси да, жомакъдача,

Терк ёсгендиле, апчымай.

Энди алп батыр болгъанды

Жаш Ахил. Къантор тайчыгъ' а,

Жер тыймаз ажир болгъанды.

Ол сейир къылышчыгъы да

Созулгъанды, суу къамишча.

Ол зынгырдагъан этеди,

Силдесе. Жютюлюгю уа:

Тюк эки болуп къалады,

Аузуна салсанг. Ташны да,

Бишлакъны кибик туурайды.

Акъ тауда боран борамай,

Бюгюн, дорбундача, шошду.

Ол тёппесинде, кюзгюча,

Дуу жаннган а буз къалады.

«Ол сейир къала кимниди?» -

Деп сорсанг: «Балдражюзнюдю!»

«Балдражюз а кимди?» Ол а –

Бир залим къарт. Таш, агъач да

Тарс деп жарылып къалалла

Буз солууундан. Ол, деуча,

Мазаллыды, къарт эсе да.

Къыш къыртчинча, бек кюйсюздю,

Огъурсузду, къыш боранча.

Суу учхурча сакъалы уа

Тобукъларына жетеди.

Акъ айыу тону да барды

Юсюнде, окъа бёркю да.

Къолунда бийик таягъ' а

Накъутданды, налмасданды.

Алтынданды, кюмюшденди

Олтургъан бийлик тахы уа.

Ол, къаяча, бек къалады.

Тогъайбаш жугъутургъа да,

Тап, къушха да тынч тюйюлдю

Къалагъа чыкъгъан. Да, къоркъмай,

Ким чыгъа турады дейсе

Къаягъа да, къалагъа да?
Балдражюз, кюйсюз ангкъытча,

Огъурсузду, бек кюйсюздю.

Тюз кесича юч жашы да

Барды. Таматасы Утду.

Къарлада, жылкъы кютгенча,

Акъ Боран Желни кютеди.

Бугъейден бери чыгъармай,

Юч башлы атха къарайды,

Ол жазда, жайда да. Къыш а

Эмилигине минеди.

Ол жайракъ минеди, сора

Чапдырады, алп жигитча,

Ат оюн да этдиреди.

Ючюнчю жашы уа – Хутду.

Къаладан ол жаз чыгъады.

Кёгюрчюн жумуртхалача,

Буз ташла этип турады,

Чечмеле этген уучуча.

Буз ташла этеди, талмай,

Жаз башыбыздан къуярча.
Акъ тауда боран борамай,

Бюгюн, агъачдача, шошду.

Ут, бу шошлукъну жаратмай,

Къардашы Жутха баргъанды.

Ол ачыуланып баргъанды:
- Сур быргъым, къайда эсе да,

Жокъду! – деп къыжырагъанды. –

Эшта, букъдургъан этгенсе,

Терк чыгъар, халек тюйгюнчю!

Быргъынгы! Неле жаншайса?! –

Деп ачыуланнганды Жут да. –

Тюз эшекча тюйюлгюнчю,

Кёзюмден къуру! Бол, хайда!
- Сёз къарырча кимсе сен?! - деп

Ут, ажирча, кишнегенди.

Айтчы бир?! – деп ёкюргенди

Жут да, багъылгъан бугъача.
Биягъы эки къардаш да

Тутушалла, душманлача.

Къапланлача талашалла,

Жыртышалла, асланлача.

Ёрюшге киши да чапмай,

Харралача силдешелле.

Арыгъан, талгъан да этмей,

Къочхарлача къагъышалла.

Туураладындан, жукъ айтмай.

Ут чыран буздан жаркъамы

Айырып, Жутха чапханды?

Буз къангамы къобаргъанды

Жут а? Хау, ол буз къылычды!

Жутму онглуракъды? Эшта.

Ут хорлатырыкъ тюйюлдю.

Экиси да, къаргъашлача,

Жан аямай согъушалла.

Къаядан кетип, къолдамы

Салышалла энди? Энди

Агъачдамы силдешелле,

Къардашларыбыз деп къарамай?

* * *
Алп Ахил да, Къантемир да

(Къантемир ариу Айнады

Эсингде болсун), нартлача,

Къол ичи бла баралла,

Ат солутмай, аш ашамай.

Ашыкъгъан этелле. Жокъду

Бош, къалкъыр заманлары да.
Алайлай, къая аугъанча,

Бир ачы таууш келгенди.

Алп Ахил атын тыйгъанды,

Тохтатханды Къантемир да.

Тебренеди? Не да кёлмю

Ычхыннганды? – деп соргъанды

Къантемир. Бойран Ахил а:

Деп, анга жауап бергенди.

Къардашла уа тюйюшелле,

Къардашлабыз деп къарамай.

Ут боран бурады, Жут а,

Жут а буз этип къояды

Солууу бла нени да.
Аланы, Ахил суннганча,

Харрала, эмегенле да

Болмагъанларын кёргенди

Къантемир батыр. Ахил да

Сейирге къалгъанды. Эшта,

Быллай деулеге тюбербиз

Деп, эслеп эслеринде да

Жокъ эди, баям. Ут, Жут да

Тохтагъандыла: - Кимлесиз?! –

Деп соргъанды Ут, - къайдансыз?!

Жут а: - Нек келгенсиз, сормай,

Сиз бери?! – деп хорсуннганды.

Къантемир бойран! Тюйюшмей

Танышсакъ иги болурму? –

Деп соргъанды алп Ахил да.

Эригебиз да, - дегенди

Жут, - къарындашла эсек да.

Ут а улугъанды: - Энди

Биз сизни тюе турлукъбуз,

Жесирле этип! – Да, сора

Нек турасыз чапмай?! Хайда,

Кюч сынашайыкъ! – дегенди

Къантемир, буюкъмай, къоркъмай.
Ут Къантемирге чапханды,

Жут а – Ахилге. Нарат да,

Наз да чыдамазча, аллай

Къар боран кётюрюлгенди

Сермешлеринден. Былайды

Деп айтырча, жукъ кёрюнмей,

Къар боран жутуп къойгъанды

Ахилни, Къантемирни да.

Жут а жан-жанын сермейди.

Къылычы буздан эсе да,

Жан кезликча, бек жютюдю.

Сур сермеш да тохтагъанды.

Къар букъу чёкгенди, сора

Ут да кёрюннгенди, Жут да.

Къантемир да, алп Ахил да

Ат беллеринделле энтта.

Арыгъан а, апчыгъан а

Бек этгендиле. Болса да,

Таш ууарча базгъынлыгъ' а,

Таймай, нёгерлик этеди

Ахилге, Къантемирге да.
Сыртындан тюшюп, къобалмай,

Жут, къызбайча, ойсурайды.

Ут а? Ут оспар къайдады?!

Ол тюйюлмюдю, къабанча,

Къычырыкъ этген? Хау, олду!
Балдражюз ачыуланнганды

Уланларына. Ол быллай

Бедишни кечерми дейсе

Ахилге, Къантемирге да?

Дерча, бир боран жетгенди.

Тау кийик да тёзалмазча,

Бир ачы сууукъ къысханды.

Жокъду кючюбюз, - дегенди

Къантемир батыр. Ахил а:

- Бой салып къалай къоярбыз

Сур Балдражюзге? Угъай! – деп,

Ол кесин жаугъа атханды, -

Эрча ёлейик, ёлсек да!
Кюч-къарыу а тенг тюйюлдю,

Тенг тюйюл сауут-саба да.

Сур сууукъ да, минг ийнеча,

Минг шинжича, чанчылады.

Бу къыямагъа тёзалмай,

Къантемир бузлап барады.

«Бир амал къалай этмезсе?!» -

Деп, Ахил амал излейди.

Буз къапха кирип барады

Ол да. Ол да жунчугъанды.

Ахилни бир зат къапханды.

Татайдан ауаз келгенди

Сора. Ол былай дегенди:

- Эй, бир от урлукъ къалгъанды

Жан хуржунунгда! Чыгъар да,

Жерге ат, бузлап къалгъынчы!

Алп Ахил, ауаз айтханча,

Урлукъну жерге атханды,

Ол кючден атханды, сора

Быллай сейирни кёргенди:

От-ёртен, къантор ажирча

Тепсегенди, шиш тургъанды,

От-ёртен, тенгиз толкъунча,

Сур Балдражюзге чапханды.
От бла Сууукъ, аямай,

Ой, аслан бла къапланча,

Талашхандыла. Болса да,

Бир бирин хорлаялгъан а

Этмей, сау бир кюн озгъанды.
Энди от къызыл бугъады,

Акъ бугъады Балдражюз а.

Жер къазалла, тюртюшелле,

Ёкюрелле, къыш боранча,

Бир бирин хорлаялгъан а

Этмей, энтта кюн озгъанды.

Арыгъандыла. Къаяча,

Балдражюз тажал эсе да,

Ёртеннге кючю къарымай,

Чыраннга къачып чыкъгъанды,

От а ёчюлгенди. Кюл да

Къалмай, жукъланнганды от да.

Къантемир да, алп Ахил да

Сау къалгъанды. Да бошду

Энди жол алгъа, артха да.

- Кесибиз да жунчугъанбыз,

Арыгъандыла атла да –

Солуюкъ, ауузланнган да

Этейик, къарыу алырча.
Алп, алай айтып, бёрюча,

Агъачха кирип кетгенди,

От этгенди. Кёп да турмай,

Агъачдан къачып чыкъгъанды

Бир ариу журчукъ. Ол энди,

Окъча бараллыкъ тюйюлдю,

Учаллыкъ тюйюлдю, желча.

Алп анга жара салгъанды.

Абына да, сюрюне да,

Айнагъа кючден жетгенди.
- Айна, мен сени билеме,

Сен Асбек ханны къызыса.

Батырас деп къардашынг да

Барды. Мен аны таныйма.

Бюгюнню кёп сакълагъанма,

Энди Ахилге ёлтюртме,

Сора жек билезигин да

Ал андан, санга берликди.

Билезик манга керекди,

Хан къызы, болуш, тилейме.

Сен хыйны жетген бир жанса.

Ахилден а аз да къоркъма,

Энди тиерик тюйюлдю

Алп Ахил сейир этгенди

Бу тамашагъа: - Адамча

Сёлешеди жур улакъ да!

Ахил, - деп алай айтханды

Къантемир батыр. – Досумча,

Сен болушургъа керексе

Бу насыпсызгъа. – Угъаймы

Дейме, Къантемир. Сюйюп да

Болушур эдим, - дегенди. –

Къолумдан келирми ансы?

«Чыкъ!» десенг, кёкге чыгъарма,

«Кир!» десенг, отха кирирме!

- Кирмейсе отха, суугъа да, -

Деп кюлгенди ол, - жалан да

Билезигинги берликсе.

Деп, Ахил сейир этгенди.

Хыйнысы кетсин, сууапды.

Ишмиди берген, - дегенди. –

Энди билезик сениди,

Не сюйсенг да эт, эркинсе.

Жек билезикге сукъгъанды.

Алайлай, къая аугъанча,

Кёк кюкюрегенди. Сора,

Кюн кёзю къамарча, аллай

Къыз болгъанды да къалгъанды

Акъ журчукъ, тейри шагъатды!
Тенгизде, кёкде, жерде да

Жокъду быллай къыз. Маралча,

Бир субайды. Кёзлери уа

Кёкдюле, къарап тоймазча.

Акъбоюнду, акъбилекди.

Кюн тюрслю алтын чачы уа

Табанларына жетеди.

Кюн бла айны къызыды

Дерча, аламат ариуду

Жур къыз. Ол былай дегенди:

Аеликди. Жыл болады

Мен инжилгенли: «Жулдузча,

Бир ариу болуп барады

Къызчыгъынг», - деп, аз анамы

Сукъланнганды? Тилеген да

Кёп жигит этгенди. Бир жол

Бир обур къайдан эсе да

Белгисиз жерден келгенди.

Кесимден сора киши да

Жокъ эди юйде. Ол: - Хайда,

Терк тебре, ананг билгинчи,

Къачаргъа керекбиз, ансы

Жашымдан къуру къаласа!» -

Деп, мени ашыкъдыргъанды.
- Юйюмден къачып кетерча,

Мен тели тюйюлме, сора

Жашынга барлыгъымы уа

Ким айтханды? Къой, тилеме,

Мен анга барлыкъ тюйюлме», -

Дегеним бла, къузгъунча,

Къычырыкъ, хахай этди да,

Къуюгъа кетип баргъанча

Кёрюндюм. Билезигим да

Чартлады. Ах, эс жыйсам а,

Жур улакъ болуп турама

Агъачда, къолда. Бир деу да

Юсюме келе: «Ол, эшта,

Обурну сылыкъ жашыды!» -

Деп оюм этдим. Мычымай,

Къачалгъанымы къачдым да,

Къутулдум андан. Алайды

Хапарым.

Ёз сыфатынга киргенсе.

Башынга эркинсе энди,

Насыбынг тутсун! – дегенди

Алп Ахил.
- Экибизге да

Онг берсин Тейри. Биз, энтта

Тюбешип, къууанырыкъбыз.

Ол къууанч сизде боллукъду,

Къантемир, - дегенди. Сора

Бир булут энип келгенди

Кём-кёк кёк кёкден:
- Атынг а

Неди, ариу? - деп соргъанды

Къантемир.
- Атым Айгюлдю.

Батыргъа салам айтырса, -

Деп, Айгюл учуп кетгенди,

Булутха къонуп. Къанкъазча,

Чыммакъ-акъ эди булут а.

Къол булгъай, учуп кетгенди

Хур Айгюл.
- Бери къарачы! –

Деп, Ахил сейир этгенди. –

Бу ашлау къайдан чыкъгъанды?

Къантемир, бери бурулчу! –

Бошдула. Сейир этерча

Аллай кёгетле, ашла да

Кёпдюле. Ирик уча да

Барды. Барды акъ къымыз да.
Олтуруп, эки батыр да

Ашагъандыла, тойгъунчу.

Сора Къантемир, бёрюча,

Атына чартлап миннгенди.

Базантур, бойран Ахил да

Атына къоннганды, къушча.

Дорбундача, шошду энтта.

Ол тёппесинде кюзгюча,

Дуу жаннган а Буз къалады.

Къалада дауур, тюйюшдю.

- Чийбелле! – деп къутурады

Балдражюз. – Къарыусузласыз,

Къоркъакъласыз, къоянлача! –

Деп, жашларындан алады

Ачыуун: къамчи тартды

Кенг сыртларына, аямай.

Сопакълайдыла ала да.

Ут шо онгундан сермейди,

Солундан сермейди Жут а,

Хут а сейирге къарайды,

Дауургъа, даугъа къошулмай.

Къантемир да, алп Ахил да

Энди ёзенни баралла.

Ашыгъады Къантемир да,

Алп Ахил да ашыгъады.
Алайлай, юркген жылкъыча,

Ёзенни къалтыратханды

Буз жауун. Ол Хутду! Хутду!

Ачыуу кёкге сыйынмай,

Алпланы къуууп келеди.
Кёк кюкюрегенди, сора

Жер тепгенди. Хут жетгинчи,

Бир бугъар жер табылмазмы

Ахилге, Къантемирге да?

Узакъда, кенгде, билеуча,

Бир сыйдам къая кёргенди

Къантемир. «Ышакъ болур», - деп,

Чабышхандыла аямай

Экиси да. Хут а:
- Энди

Къутулмазсыз! Дерт этгенме

Жояргъа!- деп къычыргъанды.-

Ут бла Жутну тюйгенсиз.

Къартды демей, атамы да

Басынчакълагъансыз! Сора

Мен къалай кечип къоярма?!
Алайлай, харбуз жаугъанча,

Аллай буз ургъанды. Энди

Къантемир сау къутулурму?

Сау къалырмы алп Ахил да?

Къаяда эки батыр да.

Жерми чачыла турады? –

Деп, Ахил батыр соргъанды.
- Ут бла Жутну кёргенсе,

Бу уа – Хутду! Ахил, энди

Не мадар? – дегенди ол да.
- Мен къыстау садакъ атарма,

Сен а окъланы чыгъар да,

Терк узат. Отлу окълалла

Окъларым! – деп, марагъанды

Сур Хутну. Ахил, ашыкъмай,

Тап марап, алай атханды.

Бек ачыуланнганды. Энди

Ол кеси марап атады

Жашланы. Батыр Ахил да,

Элияча, от чачады,

Буз эрип, жауун болурча…

Хорлатханды Хут оспар да.

Къантемир бла Ахил а

Биягъы жортуп баралла,

Ашыгъып баралла хаман,

Жол узакъды да алыкъа.

Алп Ахил тейри къулуду,

Алп Ахил байтал улуду.

Къарыуу, кючю да барды,

Барды акъылы, эси да.

Чапдыра да, жортдура да,

Жол аны узакъ элтгенди.

Жюреги уа тынгысызды,

Нек эсе да къыйналады…
Асхаргъа, боран жетгенча,

Бир уллу палах келгенди.

Ол палах а – Барсды. Пилча,

Мазаллыды, къарыулуду.

Тёрт саны барсны эсе да,

Башлары ангкъыт башлалла.

Къарт Кенде кеси кёргенди

Барс ууаныкны элтген кюн.

Ол алты башлы жыртхычды,

Алтысы да от къусады.

Эл башы таудан, киштикча,

Секиреди да тюшеди

Асхаргъа. Адамды, малды

Деп айырмай, терк жыртады

Тутханын… Алты къардаш да,

Уялып, жерге къарайды

Бир мадар, амал эталмай.
Къуусала, алай къачады

Барс, ол думп болуп къалады.

Атсала, Барсны жеталмай,

Окълары суууп тюшелле.

Бермейди тынчлыкъ. Тохтамай,

Асхаргъа чабып турады.

Азайгъанды мал, адам да.

Алтыбаш мындан къорамай,

Шам Асхар хужу къалады.

Деп, алты бойран батыр да

Тебрегенди, танг да атмай,

Барс уугъа. Аны ёлтюрмей,

Къайтырыкъ тюйюлдю энди

Асхаргъа жангыз бири да.

Алп жыйын. Алай барсны уа

Кёрмейди къарап бири да,

Сезмейди жыйы, ийис да.

Уясын излеп баралла

Батырла, мараучулача.

Барс уясындан чыкъгъынчы

Жетселе, аны къопмазча

Этерикдиле, - алплалла!
Узакъдан къарап, ожакъча,

Бир жалын дорбун кёргенди

Таматалары. Таууш да

Эшитгенди ол, ийис да

Бурнуна ургъанды. Эшта,

Барс анда жукълап турады.

Аламат ётгюр жашлалла.

Барс ташдан эсе да, энди

Сау къутулаллыкъ тюйюлдю.

Дорбунну аллын алгъанды

Алп жыйын: «Эй-хей! Эй-хей!» - деп

Къычыргъанды алтысы да.

«Эй-хе-хей! Эй-хей! Эй-хей!» - деп

Къатлагъандыла таула да,

Бир бирин эриклегенча.

Дорбундан. Ожакъ тютюнча,

Ол къайнап-къайнап чыкъгъанды.

Сора тау къалтырагъанды

Сур къычырыкъдан, къая уа

Турч гёгенча, жарылгъанды.

«Неди къычыргъан?!» - десенг а,

Айтайым – ол Барсды, Барсды!

От къуса, чача, чыкъгъанды

Алтыбаш. Алты батыр а,

Тепмей, къоркъмай сюеледи.

Алайда ёлюп къалса да

Теберик тюйюлдю бош да!
Бир кибик алты жигит да

От Барсха садакъ атханды.

Бир кибик алты гебох да

Кенг кёкюрегин тешгенди.

Алтыбаш а жер тырнайды,

От къусады Алтыбаш а!

Къурч тырнакълары ташха да,

Бишлакъгъа кибик киреди.

Энди окъ, гебох да жокъду.

Къардашла, буюкъмай, къоркъмай,

Тизилип тургъанларыча,

Сур чапхандыла: «Ёлюрбюз

Не хорларбыз, нарт жашлача!» -

Деп, къылычларын, шибляча,

Ойнатхандыла, аямай…

Келмейди алты къардаш да.

Байталы да тынгысызды,

Жилягъанча, къуушалайды.

Жетинчи кюн къарт, тёзалмай,

Байталгъа иер салгъанды.

Къуш да, жел да жеталмазча,

Ат алай къызыу чапханды.

Сора, кёп да, аз да бармай,

Дорбуннга алып келгенди

Кендени. Ол не кёргенди?
Ол кёрген алты ёлюкдю,

Байталны алты жашыды:

Атлары да, кеслери да

Кюл-кёмюр болуп жаталла.

Арлакъда къара тёбе уа

Неди? Ол а барс мыллыкды.

Къарт атдан тюшгенди, сора

Къолларын кенгнге жайгъанды:

- Жал барып тилейме, Тейри,

Жанларын къайтар. Алыкъа

Кёрмеймисе – сабийлелле.

Ах, аналары байтал да

Амалсыз къуушалагъанды.

Жилягъанды ол, адамча,

Жилямугъундан состар да

Къоргъашинча эригенди.

Алайда асырагъанды.

Биргелерине салгъанды-

Асырагъанды атларын да.

Сора къарт, алтысына да

Таш кешенеле ишлерча,

Беш уста алып келгенди.
* * *
Алп Ахил тейри къулуду,

Алп Ахил байтал улуду.

Барды акъылы, эси да,

Къарыуу, кючю да барды.

Къантемир антлы тенгиди,

Ол, кесича, алп уланды.

Нёгери ючюн жанын да

Аярыкъ тюйюлдю энди.

Эл къыйырына жетгенди.

Къантемир былай айтханды

Сора: - Ахил, тенгим, тамбла

Тюбеширбиз экибиз да.

Айырылыргъа керекбиз

Бюгюн а. Алай керекди.

Курмуда жауа турады,

Атымы анга жибитмей

Жокъду мадарым! – Да сора

Тамбла тюбеширбиз, хайда! –

Деп айтханды алп Ахил да, –

Магасха узакъ болмаз да

Былайдан? – Узакъ тюйюлдю! –

Деп, атха къамчи ургъанды

Къантемир. Бойран Ахил да

Магасха – кентге кетгенди.
Экинчи кюн, танг да атмай,

Дерк элмендерге келгенди.

Къалауур: - Асбек тургъунчу,

Тышында сакъла, эрттеди, -

Деп, Деркни сансыз этгенди.
- От урлукъ алып келгенме

Мен элмендерге! Мычымай

Асбекге билдир! – дегенди

Дерк а. – Къушлукъда келирсе, -

Деп, Деркни къыстап ийгенди

Къалауур а. – Хал билирча

Болмагъан эсенг, келип да

Бош кюрешме сен, ачырса!

Жарытханды къаланы да.

Магасны къарты, жашы да

Хан майданына келгенди.

Элмендер халкъгъа чыкъгъанды,

Адетде салам бергенди.

Батырас, ариу Айна да

Асбекни биргесинелле.

Ким – манга башха тюйюлдю –

От урлукъ алып келсе да,

Къызымы анга берликме

Деп айтхан эдим, билесиз.

Бюгюн а, махтау ангады,

Алпладан къайсы эсе да

От урлукъ алып келгенди

Деп, мени къууандыргъанды

Ёзюрюм. Ол ким эсе да,

Танытсын кесин бизге да.
-Ханым, менме ол жигит! – деп

Дерк, жашчыкъча, махтаннганды.

Баш уруп хурмет да этмей,

Кюбюрчекчикни: - Саугъамды! –

Деп, патчахча узатханды

Асбекге. Айна уа: - Атам,

Дерк манга берсин, - дегенди, -

Кюбюрчекчикни, тилейме.

Энди ким болсун аныча?!

«Къыз мени сайлап турады!» -

Деп, алай акъыл этгенди.

Жыйылгъан халкъгъа къапланча

Къарагъанды да, ашыкъмай,

Айнагъа элтип бергенди

Кюбюрчекчикни. Айна уа

Ахилге элтип бергенди:
- Атам, от урлукъ тапхан да,

От урлукъ алгъан да буду! –

Амалсыз болгъанды Дерк а.

Айтчы!.. – Гудучуду, атам,

Дерк деген батыр, оспарды!
- Гудучудуму?! – Хау, атам.

От урлукъ къайдан чыкъгъанды

Дерк генезирге? Бир сорчу.
- Нек тураса, айт? – дегенди

Элмендер, - тюзюн сорама!

Тёгюлюп турады. Къоркъмай

Баралгъан алып келликди

От урлукъ угъай, алтын да, -

Деп, къызбайча, ант этгенди

Дерк оспар. – Да, батыр, сора

Къол аязынга бир алчы

Урлукъчукъладан, - дегенди

Къыз анга. – Сакълатма, хайда! –

Деп, Деркни ашыкъдыргъанды

Батырас да, - кёрпесленмей!
Ётюрюк – жалгъан шуёхду.

Дерк сюек санлы эсе да,

От урлукъ, къызгъан ийнеча,

Къол аязындан ётгенди.

Алп Ахил алгъан урлугъ' а,

От гюлчюк болуп, жаннганды.

Къыз башдан-аякъ айтханды

Кёргенин. Асбек кеси да

Сукъланырча базантурду

Алп Ахил. Махтау алгъанды!
- Сора алп Ахилди, къызым,

От урлукъ алып келген?! – деп,

Ахилни къучакълагъанды.

Сау дуния сейир этерча

Аллай той этгенди сора.
Хан, артал да къыйынсынмай,

Хур къызын алпха бергенди.

Насыплы жашны, къызны да

Химикки къучакълагъанды.

Сур услу да, Гория да,

Жыр айта, тепсеп тургъанды

Той, оюн да тохтагъынчы.
* * *

Алп Асбек асыл батырды,

Акъылман да элмендерди.

Аланда айсыз кече да

Жап-жарыкъ болуп тутурча,

От урлукъланы къалдырмай

Юлешгенди. Жаз да, къыш да

Энди от жанып турлукъду,

Хант бишип турлукъду энди.

Ахилге махтау! Тыпыр да

Сууурукъ тюйюлдю энди!
О Н Б Е Ш И Н Ч И Б А Ш Ы
АЛП БАТЫРЛА: БАТЫРАС, БОЛАТ, ЖОЛАТ, КЪАСПАР, АХИЛ, АДАМ УЛУНУ ЖАУЛАРЫ – АГЪАЧ КИШИ, ГЫММА ЖИЛЯН, ТЕМИР ТИШЛИ ЖЕЛМАУУЗ, АГЪАЧ АСКЕР, АСБЕКНИ АХЫР КЮНЮ, УЛЛУ ТЁРЕ, УЧХАН КЪАЯ ТУРУКЪ, ДУНИЯ АРИУУ – АЙГЮЛ, ТЕЙРИЛЕ, КЁКЛЮ НАРТЛА, САЛЫМЧЫ ДЮРЕЛДИ, НАРТ КЪЫЙЫНЛЫ, САМЫРЛА – АЛБАРС БЛА ЖОЛБАРС СОРА АЙГЮЛНЮ УРЛАННГАНЫ
Жети кёкню кётюрюп,

Боранлары ёкюрюп,

Булут къашларын тюйюп,

Буз тегерейин кийип,

Сюеледи Минги Тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Тёрт да жанындан алып,

Юслеринде мияла

Бузлары кюнде жанып,

Сюеледи Минги Тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Ёхтем миллет жашайды.

Къызы – жургъа, уланы –

Боз бёрюге ушайды.

Бек къутлуду юйлери…

Узакъда, кенгде уа бир

Жилян чачлы, бир темир

Тишли, бодуркъу кибик,

Эски-бускула кийип,

Ариу жашил талада,

Бийик сюек къалада

Жут Желмаууз жашайды.

Аны бийик къаласын,

Къаласында хазнасын.
Сурхузакны башындан

Жаратылгъан Желмаууз

Жилян, макъа ашындан

Ашаучуду аяусуз.

Артларын юзгенди ол.

Эшта, къан безгенди ол,

Дерти къутуртуп аны.

Жин Патчах, Айыу, Губу

Къардашлары эдиле.

Ала, эллеге чаба,

Аз палахмы этдиле?

Патчахны да къанларын

Алайыкъ! Ачлыкъ кирсин,

Сюрейик да малларын! –

Деди Желмаууз. – Хау, гунч

Болсунла! – деди Жилян…

Келди. Сыйлы жерге къан

Тёгюллюкню биягъы,

Къара душман аягъы

Басарыкъды Аланнга,

Таш босагъала къаннга

Бояллыкъдыла, баям.

Шургулудула къартла:

Эшта, кёп алан журтла

Бош къаллыкъдыла, баям.

Чакъыртды да кесине,

Былай сорду: - Айтчы, сер

Желмауузну эсине

Не тюшгенди? – Аланны

Чачаргъады мураты.

Темирденди да жаны,

Сермеширикди къаты.

Къардашы – Агъач Киши

Деудю, бек къарыулуду.

Бир къардашы уа – Жилян,

Ол Эдилден уллуду.

Не этгенбиз биз анга?

Чапдырады Аланнга.

«Къардашларыбыз: Айыу,

Къан Губу ючюн да дерт

Жетдирмей къоймабыз! – деп,

Ант этгендиле. Арыу,

Талыу жокъду алагъа,

Келедиле къууулуп, -

Деди билгич. – Къутуруп,

Чабарла аланлагъа.

Батырларын элмендер

Терк чакъырды къалагъа:

-Жау чериу келеди! – деп,

Сабыр айтды алагъа. –

Чыгъайыкъ алларына! –

Деди бойран элмендер.

Алан уланларына! –

Деп, билгич этди тилек.
Жашнады, чакъды да кёк,

Асбек къууанды анга:

-Хорлатмабыз душманнга!
Билгич а мудах болду,

Эки кёзю да толду.

Асбекни кёллендирди.

Бирикген Алан Элге

Биягъы душман кирди.

Чабып жетди Желмаууз.

Ётмей, гебохла, окъла,

Уруш этди Желмаууз.

Адам къандан къутуруп,

Ачы къычырды кёкге.

Жилян чачлары, туруп,

Уу чачдыла Асбекге,

От юфгюрдюле анга.
Желмаууз бла тангнга

Дери сермешди Асбек,

Алп Ахил да болушуп.

Алай арыгъанды бек

Къартайгъан алан къушу.
Агъач Киши уа агъач

Аскерини аллында

Сермешеди. Къолунда

Токъмагъы бла къагъа

Базантур аланланы.
Жигитле да аланы,

Тюкгючленича, жара,

Чача, жонгурчхаларын,

Бардырадыла къара

Къычырыкъ-хахайларын.
Къарагъач, нарат, эмен,

Тал, чынар, назы, элмен,

Къаракъайын, жёге, жерк

Аскерчиле, гумулжук

Тёбе чачылгъанча, терк

Жайылып, тюзге, таугъа

Сермешедиле. Жаугъа

Къалай этмезле бир жукъ

Алп жигитле, батырла?!

Ёзенле, таула, къырла

Толгъандыла душмандан.

Тёгюлген алан къандан

Къызаргъанды таш, топракъ.

Алан халкъына, алан

Ёзеннге, таугъа да жакъ

Басхан генезир аман

Сагъатлы болур, тейри,

Итча жоюлур, тейри!

Алан халкъы душманнга!

Минги тауну иеси

Къалай хорлатыр анга?!

Сермешедиле, оспар

Агъач аскерни къырып.

Алай жокъду ахыры

Нарат, эмен аскерни,

Чынар, элмен аскерни.

Киши тюбешдилеми?!

Тин-терилери агъа,

Хаман демлешдилеми?!

Ёкюргенча сёлеше,

От жана жангыз кёзю,

Тутханын жыртып, эзип

Къояды Агъач Киши.

Тюклю кёкюрегинден

Къарап сюек балтасы.

Эки болады эмен,

Кёкюрегине къысса.

Гымманы аллын тыйып,

Сермешедиле, болат

Къылычларын да къыйып.

Сермешедиле къарты,

Жашы да аланланы.

Гымма ичине тартып

Барады да аланы!

Къаны ийисден къыра,

Уу солууундан кюйген

Мал, адам да къычыра,

Сермешедиле къаты

Алп жашла: Жолат, Болат!

Ауур токъмагъын атып,

Гымманы урду Жолат.

Чартлады да токъмагъы,

Ачы тийди къаягъа.

Алп Болат а биягъы

Сюнгю урду Гыммагъа.

Тебалмады, ауурдан.

Тар ауузланы керген

Гымма, элия ургъан

Кибик, къаяла чачып,

Кетди тенгизге къачып.

Базантур, бойран Асбек,

Алауганча согъуша,

Бек ачыуланнганды, бек!

Керилип, сермейди алп:

«Къутулмазса!» - дейди алп.

Ата Бёрю жетдими?!

Къойланы кибик къырып,

Ана Бёрю жетдими?!

Жетдиле да темиркъол,

Темирбут Желмауузну

Таладыла. Не хазна

Къутулалсын энди ол.

Этдиле къара халек.

Жут Желмауузну, уруп,

Башын тайдырды Асбек.

Асбекни жюрегине

Къадады. Кирпик огъу

Тийди кёкюрегине.

Болду. Сау къалырмы ол?

Айначыгъы – маралы

Терк учуп келеди, от

Урлукъчукъланы садакъ

Окълагъа жарашдырып.

Агъач аскерни, къырып,

Батырас этдими талкъ?

Башы тюшмеди жерге.

Ол учуп кетди ёрге –

Кёкге кёчген нартлагъа.

Бутакъ-бутакъ чакъды кёк,

Кюн кёзю да къаралды.

Ёлдю эсе да Асбек,

Ол ат белинде къалды.

Кёк да, жер да къалтырай,

Уруш этди аскери.

Алп Асбекни кёзлери

Ачылгъанлай къалдыла.

Хорланнгынчы душманы,

Эки кёзю жумулмаз.

Чыкъды эсе да жаны,

Асбек атдан жыгъылмаз.

Бийик учхан къушлагъа!

Алып кетип, ташлагъа

Атадыла жауланы.

Ана Къуш бла Ата

Къушлалла ала… Айна

Отлу окъларын ата,

Учуп келеди, майна!

Агъач аскерни къара

Къычырыгъын бардырды.

От урлукълу отлары

Атыла, жауну къырды.

Салам духлача, ала,

Гур-гур этип, жандыла.

Жетгенлерин аланла,

Уруп, эки жардыла.

Бла ачы демлеше,

Хорлаялмай, кесине

Ачыуланды, къутурду.

Аны жангыз кёзюне

Жютю гебохун урду.

Къычырыгъы дуньяны

Жети кере аулады.

Къайнап тёгюлген къаны

Ырхы болду таулада.

Хорлатмады ажалгъа.

Таш, топуракъ ашагъан

Агъач аскерле уа – кюл!

Къысып, жиляды Айна.

Сабийчикча, бёксюнюп,

Жиляды, жюрексинип.

Батырас, Болат, Жолат,

Алп Къаспар да – алайда…

Учуп жетди алайлай.

Толуп уллу кёзлери

Къуушалады, жиляды,

Къатапа эринлери

Бла бетин сылады.

Сора, жанындан жатып,

Ууакъ-ууакъ кишнеди.

Жан ала тургъан байтал

Алпны анасы эди.

Ёлюр жукъусу басып

Баргъан алп Ахил, насып

Болуп, ачды кёзлерин.

Жанын жанына берип,

Алай ёлдю анасы.
Алп жукълап къалгъан сунуп,

Ёрге турду, секирип.

Бек кюйдю анасына,

Ёлюп тургъанын кёрюп.

Сейирге, тамашагъа

Къалдыла шуёхлары.

Имбашларындан къагъа,

Къучакъладыла жарыкъ.

Айнаны уа къууанчы

Мардасыз эди, чексиз…

Тюнгюлме сен. Кечесиз

Танг атмайды, эсде тут,

Ёлюп къалмайды умут.

Къурман этди Аланнга.

Шууулдап жетди жауун,

Кёк да жиляды анга.

Магас, бушуу тумалап,

Уллу ачыу сынады.

Халкъы кешене къалап,

Асбекни асырады.

Кечесин да кюн этип,

Аланнга кюч алдыргъан,

Патчахланы, ханланы,

Тонаргъа чапханланы

Аскерлерин кюл этип,

Жаулагъа бой салдыргъан

Асбек кетди дуньядан,

Журтун бек сюйген адам.

Аскер алан чегинде…

Учуп келип, къарылгъач

Уя салды Чегемде.

Бу дунья къаран къалмаз

Чыпчыкъ жырлагъан чакъда.

Жангыдан келди да жаз,

Терек жангыдан чакъды.

Бай Трекни тюбюнде

Уллу Тёре жыйылды,

Ол жангы оноу къылды.

Алп Батырасны тахха

Олтуртдула, къууанып,

Жол бермез деп палахха,

Къагъан этдиле аны.

Хан Тейри акъыл берсин,

Кюч берсин Батырасха.

Ол къагъан болду Бирсил

Сибил Аланнга-Асха!

Юйюрлю да болургъа

Керекди къагъан болгъан…

Батыр атланды жолгъа,

Жокъду заман солургъа.

Базынады кесине.

Акъ журчукъну сыфаты

Кёрюнеди кёзюне.

Аты, кеси да, арып,

Жетдиле бир шауданнга.

Жигит, атын къантарып,

Бошлады да къауданнга,

Терек тюбюне кирип,

Состар ташха таянды…

Ол элгенип уянды.

«Ой, тюш кёрдюм, тюш кёрдюм,

Бир аламат иш кёрдюм!» -

Деди кеси кесине,

Тюшюне сейирсине.

Тюшюмде кёргенимлей,

Манга эшик ач! – деди.-

Эй, къая турукъ, эй-хей!

Мен ары киргенимлей,

Садакъ окъча уч! – деди.

Ауур къыжылдап, тасха

Эшигин ачды къая.

Таш къанатларын жая,

Ачы гюрюлдеди ол,

Учхан къая эди ол.

Кериуаннга, Солманнга,

Чёмючлеге, Гочаргъа,

Зухалгъа, Бугъачаргъа,

Анда да Гидалагъа

Учурду къая аны:

Кёр деди дуньяланы.
Кёпмю-азмы учдула

Алам кенгинде ала?

Акърапдан да къачдыла,

Айгъырла да къуудула.

Мен айтханча эт! – деди. –

Эй, къая турукъ, эй-хей,

Мени Айгъа элт! – деди. –

Тыйма быллай бир мени,

Айгюлге жетдир мени!

Болмады. Къонду айгъа…

Къыйынлы, Албарс, Жолбарс

Терк жетдиле алайгъа.

Нарт къонакъны мияла

Хансарайгъа ашырды.

Ариу Айгюл, уяла,

Батырасха ышарды.

Аелик сыйлы къонакъ

Этди алан къагъанны.

Эрикдирмелле омакъ

Салымчы къызла аны.

Таш къабыргъада – синнар,

Къолуна алды аны.

Къылларын чала, ийнар

Айтды алан къагъаны:

Сенден арик кёрдюммю?

Кёзлеринг нюрден толуп,

Манга салам бердингми?

Къыйгъан къашларынг кибик,

Женгил къашла кёрдюммю?

Жай кёкде учуп баргъан

Къарылгъачла кёрдюммю?

Къыргъый санларынг кибик

Субай санлы кёрдюммю?

Суу жагъада сагъайгъан

Жаш маралны кёрдюммю?

Кюн таякълары кибик

Алтын чачлы кёрдюммю?

Кюз арты къабындыргъан

Жарыкъ талны кёрдюммю?

Пил сюекден, жонулуп,

Ишленнген къыз кёрдюммю?

Танг аласында ариу

Жаннган жулдуз кёрдюммю?

-Уялтма мени былай, -

Деп къызарды биягъы –

Кюнню алтын тиягъы.

Уллу кёзле кёрдюммю?

Алада: «татлы наным» -

Деген сёзле кёрдюммю?

Бойнунг – акъ, санынг – субай,

Ёшюнюнг токъ, ариуум.

Сенича жерде угъай,

Кёкде да жокъ, ариуум.

Ариулугъу ючюн ким

Уялады, ариуум?

Мыртыскы сюймеклигим

Уяннганды, ариуум!

Муну айтхан къыз эди. –

Кертиди сюймеклигинг,

Жюрегинге къыс, - деди, -

Эки арабыз бла

Къыл да ётмезча алай

Къаты къыс! – деди, жиляй,

Жулдуз бала, къыз бала.

Жигит Дунья Ариуун…

Къап-къара къаны къызды

Сурхузак Желмауузну.

Урларгъа айтды къызны.

Къыйпап алгъан элмендер

Жокъду энди. Аны мен

Жойгъанма. Санга да дерт

Жетдирмей къоймам! – деди,

Этерин биле эди.

Къардашларына: «Бери

Келсинле», - деп айтдырды

Къылыкъсыз Къандауурдан.

Туякълары ауурдан,

Ненча жулдуз атылды,

Таш таууш этип анда,

Кемсиз уллу аламда.

Уллу Тейри: «Не къайгъы? –

Деп, къардашларын кеси

Жыйып, терк жетди Айгъа.

Аелик къардашларын –

Чексиз Озай къушларын

Ай къаласында ахшы

Сыйлагъанды да, ашха

Сюегенди къатына.

Ким къарамаз, сукъланып,

Айгюлню сыфатына?..

Уллу къууанч этдиле.

Айгюл бла Батырас

Бек насыплы эдиле.

Салымчы къызла бла

Тепседиле тейриле,

Нарт батырла – бёрюле.

Жети ай бла жети

Кюн тепседиле ала.

Айгюлню ариу бети

Жарыта эди алай –

Кюзгю кибик, ай кибик,

Ариу Сатанай кибик.

Нарт батырла: Алауган,

Ёрюзмек, Дебет, Шырдан

Къарашауай да анда,

Биргесине – Агунда.

Къара сырадан къызып,

Жырлай эдиле алай,

Болгъанны чачып, бузуп,

Оюп келген боранлай.

Салымчы бий – Дюрелди,

Туудугъундан туугъанны

Танып, къатына келди,

Къучакълады уланны.
Алалмай тансыкъларын,

Кёп сёлешдиле ала.

Алп Асбекни хапары

Къартны жарсытды алай –

Жиляп къалды акъсакъал,

Ол кесин тыялмады.

Кёз жашлары ючюн чал

Дюрелди уялмады.

Кетдиле юйлерине.

-Муну жанынгча сакъла, -

Деп, Айгюлчюк эрине,

Ариу ышарып, кюлюп,

Алтын жюзюгюн берди,

Ол батырасха бирде

Бек жарарыгъын билип.

Жолбарс – кеслери къалып,

Желмауузну кёзден тас^

Этип къойдула, къалкъып.

Аркъангы къалтыратыр

Таууш чыкъды алайлай.

Тутулуп къалды да Ай,

Къармалып къалды батыр.

Къыйынлы Албарс, Жолбарс

Желмауузну биягъы

Къыстаялмасала да, тас

Болду къыз – кюн тиягъы.

Бу бедишди къагъаннга.

Желмауузну хатасы

Жетгенди, баям, анга.

Хау. Айгюлню Желмаууз

Элтип берди Гыммагъа.

Ол, шытылары агъа,

Къууанды: ариуду къыз.

Ол жангыз кёзю жанды.

Темир тишин ышартып,

Желмаууз да къууанды.

Дерт жетдирип батыргъа,

Кёл кенгдирди Желмаууз.

Ашланып, къанай тургъан

Бичакъ жарасына туз

Къуйсала да, алп былай

Ачымаз эди, угъай!

Къайда ызласын ызын?

Алп Аеликни къызын

Тапмаса, жолда къалыр

Жаш башы. Келмез къайтып

Бирсил Аланнга-Асха.

Аелик былай айтып

Сёлешеди Батырасха:

Жууукъ болур узакъ да.

Къызым, баям, тузакъды,

Къутулт, маржа, аны сен.

Сора, акъ къолун созуп:

-Ой, Акъ Айгъыр, Акъ айгъыр,

Ой, Жулдузтуякъ Айгъыр,

Мен айтханча эт! – деди. –

Учхан жулдузну озуп,

Былайгъа бир жет! – деди.

Айгъа жетди олсагъат.

Батырасны миндирип,

Учуп жетди Чолпаннга,

Андан а – Кериуаннга,

Чёмючлеге, Голчаргъа,

Андан да Бугъачаргъа

Къызны излеп бардыла,

Сурадыла-сордула

Тюбеп-тюбеп, андагъы

Ючаякъ адамлагъа.

Алай Айгюлню кёрген

Солманда да жокъ эди.

Шибля эди, окъ эди

Акъ Айгъыр а. Зухалгъа

Къондула. Анда халгъа

Акъ Айгъыр артыкъ разы

Болмагъанын кёрдю алп:

Деп, кишнеди анга ат. –

Харра Къушду Зухалны

Иеси. Залимди бек.

Ачыуландырсакъ ханны,

Этерик тюйюлдю бет.

Эслеп сёлеш анга сен,

Ётюрюк сылтау да тап.

Айгюлчюк мында эсе,

Бир кёрейик сынчылап.

Алпны кёрдю Къушхарра:

-Айт, къайданса, кимсе сен?! –

Деп, ёкюрдю Къушхарра.

-Къысха айтайым, узун

Хапаргъа уа жокъ заман.

Мен Аеликни къызын

Излеп айланама, хан.

Аламда мен жетмеген

Жер жокъду. Зухал ханы.

Гурушха зат этмегин,

Кёрмегенмисе аны?

Къоркъмай, батыр, соргъан да

Этдинг манга! – деп, жетип

Акъ Айгъырны ургъанды.

Ёшюню бла къаты

Ургъанды да Къушхарра,

Окъча учханды ары.

Ызындан – къаугъарлары,

Чууакъ кёкню къаралтып

Жетдиле, къаугъалары

Зухал халкъын аралтып.

Жау аскер кючлюдю – хакъ:

Жюзден-жюзден минг сатыр.

Кёкден элия бутакъ

Сермепми алды батыр?

Арыгъанды Батырас.

Кёклю нартла болушуп,

Хорлагъанды Батырас.

Къушхарраны уа кеси

Тобукъландыргъанды алп.

Аны къуш башын кесип,

Къурманлыкъ этгенди халкъ.

Халкъы, батыр уланнга

Махтау бере: - Бизге хан

Бол! – дегендиле анга.

Борчду, жамауат, манга!

Терек бутакъдан къаргъа

Сёлешгенди къагъаннга:

Азатлыкъ бердинг бизге.

Айгюл а мында тюйюл,

Сен аны жерде изле.

Терк жетдир! – деди батыр.

Болмады угъай дерге

Жигит уланнга Айгъыр.

Жулдуз букъу кётюрюп,

Чапды кече узуну.

Алпны жерге жетдирип,

Учуп кетди ызына.

Тенгиз тайы – Илячин

Кишнеп келди къатына.

Жерни жети къатына

Кирир ол батыр ючюн.

О Н А Л Т Ы Н Ч Ы Б А Ш Ы

Айгюлню излейле талмай.

Ай кече излейди, Кюн а

Эрттеден башлап излейди.

Къандауур да излегенди,

Аламны аулап чыкъгъанды.

Ким эсе да думп этгенди

Айгюлню, адам тапмазча.

Батырны. Сюймеклиги уа

Кюч-къарыу берип турады.

Тапмай къоярыкъ тюйюлдю

Айгюлню. Ёллюк эсе уа –

Ол жолда-къолда ёллюкдю.

Алп батыр атдан тюшгенди.

Сакъалы, алтын чачы да

Белине жете туралла.

Тюнгюлюпмю башлагъанды?

Тозурапды, амалсызды.

Энди къуш кибик къарамай,

Ол хашкенча баштёбенди.

Тансыкълыкъ хорлап, жомакъча

Сейирлик да, тамаша да

Эсгериулеге кетгенди

Батырас. Жюзюкчюгю да

Эсине тюшгенди сора.
Алп жюзюкчюкню, ашыкъмай,

Чыканайына салгъанды.

Тансыкълап: - Ёллюк болсам да,

Тапмай къоярыкъ тюйюлме,

Сюйгеним, сени! – дегенди. –

Туура бу чекге жетерча,

Къул тюйюлсе да?! Тюйюлсе!

Ай, хомух болгъанса. Энди

Кёлсюзлюк сени жауунгду.
Шауданнга къарап ол эрлай

Мыйыгъын, узун чачын да,

Сакъалын да ишлегенди,

Тап жыйгъанды тизгинин да.

Тылпыуу бла, Айгюлча,

Жюзюгюн жылтыратханды.

Сора, кюн тыякъчыгъыча,

Жюзюкден жарыкъ ургъанды.

Батыргъа ол жолму, ызмы

Кёргюзтеди? Хау, алайды.

Пелиуан батыр. Ол энди

Айгюлню да табарыкъды,

Ёлтюрлюкдю душманын да!

Алп, кечеди, кюндю демей,

Женубха барып тургъанды.

Ат солутмай, ай баргъанды,

Жыл баргъанды, бир тохтамай.

Сора тенгизге чыкъгъанды.
Илячин - тенгиз тарпанды,

Ол сууда балыкъ кибикди.

Чапханлай, суугъа киргенди,

Ол жюзгенди ылышыкча.

Суу тазады, миялача,

Булутсуз кёкге ушайды.

Къатында чабакъ, балыкъ да

Жюзмесе, учуп баргъанча

Кёрюнюр эди, баям да.
Согъулгъан къажар кюйюзча,

Суу тюбю алай ариуду,

Ханс ичи алтын, кюмюш да

Чабакъчыкъладан толуду.

Ол къая уа – сатаданды.

Ой, тейри къылышча, ненча

Нюр бояу бла ойнайды?!

Сейирликди, тамашады

Тенгизде жашау. Къарачы,

Ол ариу гюлге. Алай а

Гюл тюйюлдю – жаныуарды.
Ол анда жюзген а неди?

Ылышыкды ол келген а!

Огъурсузду, бек кюйсюздю,

Билмейди, ашап тоя да.

Ол къара жаухар кёргенди.

Ийилип, алгъанды, сора

Жан хуржунуна салгъанды.

Ол, ыргъайча, терк жюзеди.

Аллында жюзген – чабакъды,

Хау, жилян чабакъды. Къайры

Чакъырады ол, элтеди?
Кёп да бармай, жомакъдача,

Бир сейир шахар кёргенди

Алп батыр. Айтып айтмазча,

Бай шахарды: жаухарданды,

Накъутданды, налмасданды

Юйлери, къалалары да.

Кенг, гюллю майданлары уа

Мермерденди, бир къарачы!

Деп, батыр алай соргъанды

Къалауурлагъа. Ала уа

Сюелелле, сын къатханча,

Кёзлерин да къакъмай, жуммай.
Батырас, ачыуланса да,

Биягъы сабыр соргъанды:

-Не шахарды? Иеси уа

Кимди? Жашла, айтсагъыз а.

Мыйыкълы къалауурла уа

Сюелелле сёз да айтмай.

-Сангырау, тилкъауду, эшта,

Бу жыйын! – деп къатылгъанды

Алп бирлерине. Тепген да

Нек этсин. – О, Хан Тейри! – деп,

Алп артха туракълагъанды. –

Таш болуп туралла, къалмай

Шахарны къарты, жашы да.
Таш гинжи болуп къалгъанды

Ол ариу къызчыкъ. Жашчыкъ да –

Таш гинжиди. «Э-хе-хей!» - деп,

Батырас таууш этгенди.

«Э-хе-хей, хехей-хехей!» - деп,

Къайтаргъанды таш шахар да.

Тунакы ауаз чыкъгъанды.

Сагъайгъанды сюлесинча.

Ханма, тажымдан билликсе.

Бу къыйынлыкъны? Айтсанг а, -

Деп, батыр алп жарсыгъанды,

Къыйналгъанды. Хан а: - Жашым,

Сорма, къой, - деп жилягъанды. –

Бойнума дери мен ташма,

Ташдыла кийимлерим да.

Халкъымы да, кесими да

Бу кюннге къойгъан – Шайтанды.

Ол: «Разы болуп, - дегенди, -

Къызынгы берсенг, бир жан да

Ачырыкъ тюйюлдю, Ахаб.

Кесинги да, халкъынгы да

Палахдан къутхар, уна да!» -

Деп, сёзюн ол чорт салгъанды.
Батырас бушман болгъанды,

Сора ол былай дегенди:

-Юсюгюз бла, болушмай,

Мен ётюп кетмем. Къайдады

Ол Шайтан?1 – Шайтан а, батыр,

Тюш бола, бери келликди.

Ол манга соруу этеди,

Тынгылап турама мен а.

Къыл къамчи бла тюйсе да,

Разылыкъ алмаз. Жулдузча

Къызымы къалай берирме

Шайтаннга?! Угъай! Угъай! – деп,

Ёкюннгенди. – Жашым, жашым,

Атынга къамчи жетдир да,

Къачаргъа кюреш. Сени да

Таш этер, кёрсе, мычымай.

Мен къалай кетип къалырма! –

Деп, айтыр-айтмаз, маймулча,

Бир къужур Шайтан жетгенди,

Текебаш Шайтан: - Сен кимсе?! –

Деп, алпха къайырылгъанды.

Илячин былай айтханды

Батыргъа: - Артыкъ базынма

Сен къылычынга алыкъа.

Хыйныгъа уста налатды.

Къамчисин, шибля ургъанча

Чартлатып, кюкюресе уа,

Айтханы болуп къалады.
-Кимсе?! – деп къыжырагъанды

Биягъы, - Къайдан келгенсе?!

Къан къайнатма! Аланданма

Мен. Атым а – Батырасды.

Келгенни мен таш этеме

Къыл къамчи бла! – дегенди

Сур Шайтан. – Къамчи ойнатмай,

Сен къылычынгы сууурчу!

Тот басып турады, эшта,

Ол ишсиз болуп турады,

Эр тюйюлсе да! Къатынча,

Сен хыйны этип, хорлайса

Жауунгу! – деп къозутханды

Батырас аны. – Угъай! – деп

Бир сюелчи, эр кишича.

От болгъанды да къалгъанды.

Шытысы келип, бугъача,

Ол кесин алпха атханды.

Батырас да, сур Шайтан да

Демлешгендиле, пиллеча.

Бир Шайтан онглу болады,

Бир а – Батырас женгеди.

Сермешгендиле. Болалмай,

Къыл къамчи бла тартханды

Батырны Шайтан. Къамчи уа

Алп Илячиннге тийгенди.
Таш болгъанды да къалгъанды

Илячин. Жигит улан а,

Къылычы бла мычымай

Къамчини туурап къайгъанды.

Шайтанны уа бек тюйгенди,

Тёрт санын да ууатханды.

Сарыуек атын да эрлай

Белинден эки этгенди.

Гур жаннганды. Урходук да

Къалмай, ол кюйюп кетгенди.
-Алп жигит, былай бир келчи, -

Деп, Ахаб хан сёлешгенди. –

Шайтанны женнгенсе, жигит,

Энди артмагъын къозгъа да,

Кюзгюсюн ууат. Андады

Шайтанны жаны. Бол, хайда!

Кюзгюню ташха ургъанды.

Алайлай, къая аугъанча,

Къылыкъсыз таууш келгенди.

Чайкъалгъанды, тебреннгенди

Жер, тенгиз да. Сора, сора

Тирилгенди къарт да, жаш да,

Жукъуданча уяннганды.

Шаркъ базар. Шахар майдан а

Энтта къууанчдан толгъанды.

Ууалып жатхан шайтан а

Таш тёбе болуп къалгъанды.
Хан Ахаб ыспас этгенди

Батыргъа, махтау салгъанды.

Ал, сениди тах да, таж да!

Бир къызны излеп киргенме

Тенгизге. Аны табалмай,

Аламны аулап чыкъгъанма,

Къыдыргъанма тау, аулакъ да.

Таж а, тах а журтумда да

Барды, къой, - деп ышаргъанды.
-Ханым, бир билгич келгенди

Магърибден. Уста билгишча

Кёрюнеди, чакъырырмем? –

Деп, ёзюр жаш баш ургъанды.

Хан. – Уста эсе – бютюн да.

Тюз алай къара тюйюлдю, -

Баш ургъанды да, айтханды:
-Сен Айны къызын излейсе,

Батыр, ол сени бийченгди.

Тейриле, кёклю нартла да

Кетгенлей, урлап къачханды

Желмаууз аны. Къыз энди

Туманлы айрыкамдады.

Кюн - кюндюз излейди, Ай а –

Танг атхынчы. Жулдузла да,

Ай жерни иги кёрюрча,

Жарытып, жерге тюшелле.

Деп батыр сёзюн бёлгенди.

Деу жилянды иеси уа.

Айрыкам мияладанды,

Кюзгюденди къаласы уа.

-Сауду, мыртыскыды ансы.

Хан алпны къучакълагъанды.

Алп батырды Батырас а!

Илячин – тенгиз тарпанды,

Ол балыкъ кибик жюзеди.

Женубха барып тургъанды.

Ол тенгиз харралагъа да,

Деулеге да тюбегенди.

Сермешгенди, нарт батырча,

Ёрюзмекча, хорлагъанды

Ол тенгиз сарыуекни да.
Ай баргъанды, жыл баргъанды,

Къуугъуннгача, ат солутмай.

Бир айрыкамгъа келгенди

Сора. Ол – мияладанды.

Тенгизден чартлап чыкъгъанды

Батырас. Жюзюкчюгю да

Биягъы жылтырагъанды.

Ол зумрут ташчыгъындан а

Кюн таякъчыгъы тийгенди.

Къууаннганды алп: ол энди

Айгюлню да табарыкъды,

Ёлтюрлюкдю Гымманы да.

Ол, чыран кибик, сууукъду.

Айрыкам, къаты тепгенди.

Сора бир жилян чыкъгъанды

Аллындан. Айтып-айтмазча

Деу жилян – Гымма жилянды.
-Сен ажалынга келгенсе! –

Деп, Гымма кюкюрегенди,

Сызгъыргъанды, къыш боранча.

Батырас а: - Бош базаса

Уу тишлеринге! – дегенди. –

Тилинги, тишлеринги да

Мен тартып-тартып алырма,

Сора, бош жауун къуртнуча,

Башынгы эзип къоярма!
Туманлыды айрыкам а,

Ол, чыран кибик, сууукъду.

Тюз ортасында, кюмюшча,

Гинясууча жылтырайды

Ол кюзгю къала. Аныча

Тамаша къала кёкде да

Не хазна болсун! Ичи уа

Инжиденди, жаухарданды,

Сатаданды, накъутданды.
Айтылгъан патчахланы да,

Тап фыргъауунну да жокъду

Быллай хазнасы. Къарачы,

Къуллары уа – гинжилелле!

Ол гулла уа налмасданды,

Жылтырайды чыкъ кырдыкча.

Кимди ичинде жатхан а?

Аелик къызы Айгюлдю.

Ол, дары-дарман жарамай.

Желмаууз, Гымма жилян да:

«Бир амал этер эсек», - деп,

Кёп жортхандыла. Алай а

Къыз, уяныргъа унамай,

Мыртыскы жукъу этеди.

Батырас келсе, жалан да

Ол уяталлыкъды энди.
Айгюлчюк жукълап тургъанча,

Гуллада рахат жатады.

Бек ариу жерде, кёкде да

Айгюлчюкдю, бир кесиди.

Арыгъандыла. Гымма уа,

Ётмей окъ, къылыч да кесмей,

От къусады, уу чачады.

Кюн кёзюн да къаматырча,

Бир сейир жарыкъ ургъанды

Жюзюкден. Гымма, тёзалмай,

От кёзюн къаты къысханды.

Батырас бойран, апчымай,

Кёзюне сюнгю ургъанды.

Желмаууз а, болушалмай,

Бийикден къарап тургъанды.

Къанатлыды ол, буркъутча.

Желмаууз чапса, къойнуча,

Жыртырыкъ эди мычымай.

Ол бёрю сютюн ичгенди.

Уу тилли къызыл Гымма уа

Сур Сурхазакны къаныды.

Къычыргъанды, минг асланча,

Минг бугъача ёкюргенди

Жаралы жилян. Ой, сора

Ичинден бир ит чыкъгъанды.

Ол, отда къызгъан темирча,

Къызгъылдымды. Кёзлери уа

Мыдыхла кибик жаналла,

От салалла, къараса уа.

Ахырат Ит юч башлыды,

Юч кёзлюдю Ахырат Ит.

Шытысы – къайнар темирди.

Ол кесин алпха атханды.

Ол, буркъутча, къанатлыды.

Ахырат Итни жалан да

Ол ёлтюрюрге боллукъду.

Хохурий жетип тутханды

Ахырат Итни. Батыр а

Гымманы башын жаргъанды,

Сууургъанды уу тилин да.

Ахырат Ит, Хохурий да

Талашхандыла аямай.

Не бек огъурсуз эсе да,

Ахырат Ит – хорлатханды.

Къардашымса сен, - дегенди

Хохурий алпха. Батыр да:

-Бек керек кюн табылгъанса,

Къардашлабыз, хау! – дегенди.

Жел, боран кётюрюлгенча,

Биягъы Анкъар жетгенди.

«Къаркъ!» - дегенди, «къуркъ!» - дегенди,

Сора, бош гургунчукънуча,

Гымманы алып кетгенди.

Ол, буркъутча, къанатлыды:

-Хайда, сау кёрюшейик! – деп,

Аламгъа учуп кетгенди.

Алп а къалагъа киргенди,

Айгюлню излейди алп а.

Къаранчха, гинжи къулла уа

Тынгылау ийип туралла:

Къуш алып кетген эсе да

Гымманы – къоркъгъан этелле.

Айгюлюм? – деп жалыннганды

Батырас. Бир къыз чыкъгъанды

Ташадан. Ол хан къызыды.

Хан атам этген саугъамды.

Уу тилли къызыл жилянча,

Къаламы сыйырма ансы,

Не десенг да – этерикме.
-Айгюлню излеп келгенме

Мен, къаланг керек тюйюлдю.

Хан къызы ашыкъдыргъанды

Батырны. – Айгюл мындады!

Ол уянмаса, ой, батыр,

Гинжилей къалып къаллыкъбыз

Мен да, къарауашларым да.

Жашырын тоханадады

Ол налмас гулла. Айгюл а,

Бусагъат уянырыкъча,

Гуллада жукълап турады.

Билезигине тийгенди.

Бир тасха кюч экисин да,

Къуш тюгю кибик да кёрмей,

Нар тоханагъа элтгенди.
Айгюлню, ганжичикнича,

Кёкюрегине къысханды

Батырас. Алтын чачын да

Сылагъанды, шош, элгенмей,

Уянсын деп. Айгюлчюг' а

Мыртыскы болуп турады.

Ышаныр, умут этерча,

Бир кирпикчиги тепсе уа.

Кёз жашы, жауун тамчыча,

Къалтырай, Айгюлню тюз да

Эринчигине тамгъанды.

Бир татлы жукълап тургъанча,

Айгюлчюк солуу алгъанды.

Энди ол терен солуйду,

Бусагъат уянырыкъча.

Хау, ол кёз ачханды, сора,

Кюн тийгенча, ышаргъанды:

Алай жетмесенг, - дегенди.

Нёгерлик этип тургъанды, -

Деп, Айгюлчюгюн ол эрлай

Къойнуна къаты къысханды.

Жюрегим къалай урады?

Сёлеше билсе: «Айгюлча,

Сени бек сюйген кёкде да

Жокъду дер эди», - дегенди

Ариука. Бойран батыр а,

Жюрегиндегин айтырча

Сёз табалмай, тау аязча,

Бетчигин, алтын чачын да

Сылагъанды. Сора: - Жаным,

Кюн да тураллыкъ тюйюлме

Мен сенсиз, - деп, ышаргъанды.

Тюз окъача жылтырайла

Энди. Ол кирши туман да

Турмайды басып, алгъынча.

Къарауаш да, къул да энди

Къаранчха тюйюл – адамды.

Батыргъа: - Мен эгечингме

Энди, - деп къучакълагъанды,

Танг нюрюча, гебенек да

Къаплагъанды: «Сау жюрют!» - деп.

Айгюлге уа: «Эгечимсе

Энди сен да», - деп, тюймеча,

Бир уллу налмас бергенди.

Сора Ай къызын, алпны да,

Той, оюн бла ашыргъанды.

О Н Ж Е Т И Н Ч И Б А Ш Ы

Жаш табып Батырасха.

Къобуз тауушха, къарсха

Тынгылайды Бай Терек.

Магасны къарты, жашы

Этедиле къурманлыкъ,

Аланны Къадау Ташы

Тепмезине къууанып.

Къурманлыкъгъа тейриле,

Салымчыла эндиле.

Нартла, къаплан териле

Къаплап, эннген эдиле.

Жюз салымчы, жюз да къарт

Сора юч жюз да чынты

Алан батыры, чомарт

Къагъанны къууанчында

Олтурадыла ашай,

Иче олтурадыла.
Акъ къанкъазлагъа ушай,

Сюзюлюп барадыла

Хур къызла тойда. Жашла –

Барсла, бёрюле, къушла,

Эришип тепсейдиле:

-Эй-хей, къарс, къарс! – дейдиле.

Кючлю, къарыулу Тейри

Жеринден ёрге туруп,

Алтын мыйыгъын буруп,

Алгъыш аякъ кётюрдю

Бай Терекни тюбюнде.

Жылтырай-жана кюнде,

Тейри Тау да кёрюндю:

Керек кюнде баш болсун,

Нюрю болсун бетинде,

Тау кётюрсюн жетиде,

Учхан къушдан тюк алсын,

Жаяу къартдан жюк алсын,

Тутушда – тутуп жыкъсын,

Чаришде – утуп чыкъсын,

Таудан кийик эндирсин,

Ариу келин келтирсин,

Журтуна керек болсун,

Эр болсун, жюрек болсун.

Сый сурамай хакъына,

Таянч болсун халкъына!» -

Деди да Уллу Тейри,

Кючлю, къарыуулу Тейри

Батырасны жашчыгъын

Эки къолуна алды,

Сылады да башчыгъын,

Ол улан болуп къалды.

Тешип берди дууасын, -

Сен къайда да дуньясы

Къарангыгъа жардам бол!

Къылыч кесмез, окъ алмаз,

Эмеген да баз болмаз.

Дууачыкъны этме тас,

Ансы зорлукъ къурумаз.

Атынга уа Элияс

Деп атайма, разы бол.

Не къара кючге да баз

Бол дегенлигимди ол.

Къылычын берди жашха.

Жаш, къылычны суууруп,

Керилип, урду ташха.

Элия къылыч аны

Бишлакъны кибик кесди.

Батырасны уланы

Энтта бир къарыш ёсдю.

Алтын окъла да берди.

Жаш бийик кёкде къалкъгъан

Мыллыкчы къушну кёрдю.

Марагъан да этмей, ол

Къушну бойнуна урду.

Сурх Шибля уа – темиркъол –

Жашха токъмакъ тутдурду.

Элиясха Дебет а.

Жер иеси – Даулет а

Туугъан Ташын сюйдюрдю.

Жашха акъыл юйретди,

Берип жилян минчакъла,

Кёлегине тюйретди.

Деу Алауган да – анда.

Батырас кимден да бек

Дюрелдиге къууанды.

Жел анасы – Химикки,

Жашлары бла бирге

Туудукъчугъун кёрюрге

Келгенди, жерге, кёкге

Сыйнмайын къууанчы,

Шууулдай бурма чачы,

Гория Элиясны

Къойнуна къысды къаты:

-Сениди боран атым! –

Деп, къууандырды аны.

Эки жыйырма да кюн,

Къонакъла ашай, иче,

Той этедиле. Бютюн

Къыза бармаймыды той?!

Жашла тутушадыла,

Къолташ атышадыла,

Салмайды бири да бой.

Чаришедиле, садакъ,

Сюнгю да атадыла.

Окъларын ташха къадап,

Халкъны булжутадыла.

Дагъыда жети ыйыкъ

Той этдиле аланла.
Субай тейри уланла

Кюн сайын жарау этип,

Сермеширге юйретип

Турадыла жашланы.

Уууп, состар ташланы,

Ун этелле кёклюле –

Къанга кёкюреклиле.
Уллу Тейри, Хан Тейри,

Жан-тин жаратхан Тейри,

Туруп, атланнган аякъ

Алды да, айтды былай:

Кибик алпды энди! Ай,

Медет а, атанг кёрсе,

Къууаныр эди кемсиз.

Атланайыкъ энди биз.

Жеригизге жау кирсе,

Сау къутулмаз энди ол! –
Сора Батырасха къол

Узатды Уллу Тейри,

Кючлю, къарыулу Тейри.

Жулдузчукъла тюйрелип

Тургъан кёкге жолоучу

Салымчыла, тейриле,

Нартла кетдиле учуп.

Той, къурманлыкъ селейди,

Халкъ чачылды юйюне.

Жашчыгъына сюйюне,

Айгюл насыплы эди.
* * *
Узакъдан: «Абрекме», - деп,

Биреу келди Аланнга.

Алайды тауда адет:

Иги болдула анга.

Элмен Болат Айдыгны

Кесине къонакъ этди,

Ашы, сууу да дыккы

Жашауун жомакъ этди.

Сууутду шуёхуна,

Унутдурду Жолатны,

Алп Къаспарны окъуна.

Бир кече уа ол былай

Айтды: - Булгъар элмени,

Алп Батырасдан сени

Ненг аманды, шо бир айт?

Хар сюзюмю тергеуге

Алмай, сёлешмейме бош.

Сора нек ураса баш

Кесинг кибик биреуге?!

Сагъышлы боду элмен,

Хур Лайса уа – тынгысыз.

Къагъаннга? Сыйыннгысыз

Малым бар, жерим да бар,

Уллу аскерим да бар!

Ол кече халкъын Болат

Кёчюрдю Бызынгыдан.

Сюрмедиле ызындан

Батырас, Къаспар, Жолат.

Обур эди да Айдыг,

Бир къужур сёзле айтып,

Жолат бла Къаспарны –

Къойман бла хазарны

Къанлы душманла этди,

Бир бирлерин ёлтюртдю.

Къолда аллына чыкъды:

-Менме Къырс Обур деген, -

Деп, кюкюреди, чакъды,

Жауарыкъ кёклей, обур.

Сур Айдыг эски къабыр

Тёбеге аунап, тогъуз

Башлы къужур эмеген

Болду да, атхан огъун

Чартлаталмады элмен…

Бек элгенип уянды.

Аланны къадау ташы

Болмагъанча къууанды.

Алай терен сагъышха

Къалдырды кёрген тюшю:

Кёргюзтмегенди, - деди.

Къагъан арбазгъа чыкъды.

-Къонакъ аламыса, хан? –

Деп, бир атлы къычырды.

Тюбюнден ышарды ол.

Чыгырбаш, гуппур, къыйыкъ

Къонакъ узатды да къол,

Сюйсюнмей, къолун къаты

Къысды пелиуан батыр.

«Тасхамы билген болур,

Ансы нек этди былай?» -

Деди къангамангылай.

Къонакъ этди кесине.

Кёрген тюшюн эсинден

Кетермеди пелиуан.

Сынчылап жюрюрча онг

Бермейле генезирге.

Доммай уугъа барды ол.

Алп батыр доммай атды.

Къонакъны иши хоча

Болмады. Чыхыр отда

Айдыг биширди уча.

Ассыры жутдан обур,

Жукъ къоймады къагъаннга.

Сора бир эски къабыр

Кёрюп, аунады анга.

Сарыуек болду Айдыг.

Бош келмегенин айтып,

Кюкюреди сарыуек:

Жюз къыралны патчахы!

Минги Тау мени тахым

Болургъа керекди, хау!

Кюн а! Кюн – алтын тажым!

Кёкден бошму энеди?!

Агъачы да мениди!

Бойсун! Ёзге амалынг

Жокъду! – деди сарыуек.

Сени къутуртханды бек! –

Деп, семсерин суууруп,

Алп чапды сарыуекге.

Тургъанлыгъына уруп,

Жукъ болмады сюекге.

Кюн тюбюнде суусапсыз.

Ауур жарала сала,

Арыдыла хыйсапсыз.

Айдыг болуп сарыуек,

Ух-тух этди, «ой», деди:

-Батыр, жаралыма бек,

Бу жол кетме къой, - деди. –

Юч кюнден а былайда

Тюбеширбиз биягъы! –

Кеси къалып алайда,

Алп таянды къаягъа.

Сора, эс табып, атха

Минди Батырас бойран.

Алп Илячини, боран

Кётюрюп къайтды артха.

Атдан алды Элияс.

Къырс Айдыгны хатасы

Жетгенин билди да, къаст

Этди, аны, ёлтюрюп,

Итлеге сюйретирге,

Башын кесип келтирип,

Сыра чырча этерге.

Сау болмады Батырас.

Жарасы кёп, кючю аз.

Отачы берген суудан

Ичди да, сауут-саба

Алып, тебреди жолгъа.

Илячин, къыстау чаба,

Жетдирди Узун къолгъа.

Болмагъанча жаралы,

Сюеледи. Темирден

Ауурмуду къарамы?

Душманны къоркъакъ да тынч

Хорлайды. Отсуз-окъсуз

Окъуна этерме гунч! –

Кесин батыргъа атды.

Ол Элиясны кёрюп,

Атын кючден тохтатды.

Бу этгенинг неди?! – деп,

Сёлешгенди, бедишлеп. –

Нек болгъанды кёлюнг аз?!

Этмегенбиз келишим.

Жаралыны согъушха

Чакъыргъанды бедишлик!

Атамы жашыма. Сёз

Къамады, эслеп сёлеш.

Атам сау болгъунчу тёз,

Не мени бла сермеш! –

Дегенди къоркъмаз улан,

Батырас алпдан туугъан.

Алай, улан, энди жукъ

Эталмазса атанга, -

Ууум ётгенди анга!

Алып кетди. Жаш кючюн

Кёргюзтюр да чыгыргъа,

Кирине сугъар бурнун.

Къутукъ башы чыккыргъа

Ушай эди обурну.

Ала кёп сермешдиле.

Гебохла бла уруп,

Кюбелерин тешдиле.

Айдыг, болалмай, къабыр

Тёбеге аунап къопду.

Къоркъмагъанында батыр,

Сарыуек кеси къоркъду.

Сарыуек болду, алай

Алп Элиясны къалай

Онглар эди къутукъбаш?!

Тентиреди сарыуек,

От чакъдыла кёзлери:

Солуюкъ таннга дери, -

Деп, ауур къанатларын

Ол къарыусуз силдеди.

Къатына жууукъ барып,

Батырас: - Угъай! – деди.

Унаталмазын билип,

Учду-къачды сарыуек.

Жангыз Къаягъа келип,

Эшик ачды сарыуек.

Накъут бла жасалгъан

Кенг отоугъа кирди ол.

Аслан башха ушагъан

Аякъ узатды бир къол.

Тама-тёгюле тургъан

Суудан уртлам этерге

Онг бермеди обургъа.

Деди къутукъ, тириле.

Жалан да жангыз тамчы

Тийген эди тилине.

Къаты тартды да обур,

Аны жангы кючюне

Бек сейир этди батыр.

Сур Дууанагъа тилек

Этип, темир сарыуек

Болду Айдыг. Ёзенде,

Кавказ тауладан кенгде.

Башлалла демлешлерин.

Жууукълаша, узая,

Кёкге чыгъа, кеслерин

Аямадыла ала.

Ауа, сына, ууала

Эди таш, агъач да. Бек

Базгъын эди сарыуек.

Алай элия къылыч

Сарыуекни башына,

Аркъасына, къашына,

От чагъып тие да, гунч

Этип къойду: ол, эрип,

Жер жарылгъаннга кирип

Кетди узун, мазаллы

Къызыл жилян маталлы.

Борандан тюшюп, улан

Кирди жангыз къаягъа.

Къызгъылдым темир жилян

Болгъан Айдыг биягъы

Къысыр къаяны тешип,

Чапды алп пелиуаннга.

Батыр бла, кюрешип,

Жукъ эталмады анга.

Тобукъланып жиляды:

-Ит болайым, ием бол! –

Деп, аягъын жалады.

Хыйлалыкъ – къардашларынг!

Гудучулукъ, сатхычлыкъ –

Ёмюрлюк жолдашларынг.

Жалыннгнадан магъана

Жокъду! – деди къайтарып.

Чыгыр башын тайдырып,

Аны жол артмагъына

Салды жигит. Сора ол

Чын аякъны алыргъа

Узалгъанлай, Эки Къол,

Къагъан улу батыргъа

Кеси узатды аны.
* * *
Батыр Жашау Шауданын

Бийик кётюрюп, окъдан

Терк келеди узакъдан.

Чын аякъдан тёгюлген

Суу, шауданча, таркъаймаз.

Бораннга минип келген

Алпха тюбеди Магас.
Чын аякъны алп бийик

Тутханлай, тюшдю атдан.

Бай терекге баш ийип,

Аны жерге орнатды.

Туугъан ташына тансыкъ

Улан насыплыды бек.

Жашау сууундан, тилек

Этип, ичди атасы.

Чапхан къыйпатар башын!

Накъут-налмасдан ташы

Багъалыды уланнга!

Алп Батырас дуньягъа

Айтылырча, биягъы

Той этди, оюн этди

Бай Терекни тюбюнде,

Бир уллу союм этди

Шах Тауну этегинде.

Батырла: Ахил, Болат,

Батырас, Къаспар, Жолат

Олтурадыла тёрде

Халкълары ючюн артха

Турмай, къан къазауатха

Сурх киргенле. Темирден,

Ташдан да къаты болуп,

Сюелгендиле ала,

Сёзлери, алтын болуп,

Халкъ жюрегинде къала.

Барсла, бёрюле, къушла,

Эришип тепсейдиле:

-Эй-хей, къарс, къарс! – дейдиле…

Боранлары ёкюрюп,

Булут къашларын тюйюп,

Буз тегерейин кийип,

Сюеледи Минги Тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Тёрт да жанындан алып,

Юслеринде мияла

Бузлары кюнде жанып,

Сюеледи Минги Тау,

Таула бийи – мёнгю тау.

Алан халкъы жашайды.

Къызы – жургъа, уланы –

Боз бёрюге ушайды.

Сабийлери – оюнлу.

Къартла – сабыр, оюмлу,

Жолоучугъа, къонакъгъа –

Жарыкъ кёллю, союмлу.

Келинлери – намыслы,

Жокъду къоркъгъан, буюкъгъан.

Къыйналмайын бир жукъдан,

Жашайдыла насыплы.

ТЕЙРИЛЕ СЕРМЕШИ