Аны тулпар аты къушжетер, ата къуш, ана къуш, ата бёрю, ана бёрю, эки билгич уку, сора къадар китабы

Гунтлантыда уа атынг

Тилленир, тенглик этер.

Энди дерт жетдиралыр,

Атасы ючюн Болат

Сер Гунтну жанын алыр!

Деулени жетип буугъан

Гондай жашы да тыймаз.

Гунт – хораз башлы патчах,

Ёз къанына боялыр!

Келчи, - деди да Асбек,

Алп Болатны чакъырып,

Ушакъ этди. Сора бек

Къаты айтды Болатха,

Базыннган батырына:

баш урсун тауукъ эркек!

Хантурундан, секирип

Турса, батырларын къыр,

Араларына кирип!

Сора учхан жылкъысын

Сюр да кет, булгъар батыр.

Ызынгдан сюрюр жашы,

Эмегенча ёкюрюп.

Атасы учуп жетер.

Тау кибик тюе аты

Чабып аллынга ётер,

Кикиригин сюелтип,

Хораз кибик къычырыр.

Жунчусанг – сарыуекбаш

Тюеси малтап кетер.

Жетип, от салып кетмез.

Алан журтума чабып,

Биягъы тоноу этмез.

Тутуп, сюрюп жашланы,

Ариу къызлыны сатып,

Жардан атып къартланы,

Аланнга оноу этмез!

От кикирикбаш эди.

Къыз эди тауукъбашы,

Хоразбашы – жаш эди.

Гыккы табып къуудушда,

Къангкъылдай эди къызы,

Къурукъ башына къоннган

Жаш – Анкъаргъа аш эди.

Патчахны бийлик жери,

Сансыз-санаусуз эди

Ол хоразбаш аскери.

Сауут-сабасы бла

Алай тууду къаугъары,

Алай чыкъды гаккыдан,

Атын тепсете, бери.

Чёпледи ол жауларын,

Къул-къарауаш этдиле

Хоразбашла сауларын,

Тонадыла журтларын

Эллерин тонадыла,

От юлюшю этдиле

Гытыларын, бауларын.

Болат батыргъа берди.

Асбек, алып къылычны,

Сос ташха чанчып кёрдю.

Сарыуек къусхан отда

Къатхан къылыч состаргъа,

Жангы бишлакъгъа кибик,

Сабына дери кирди.

Сюннесин алды Болат.

Бир уруп, деуню башын

Чачхан токъмагъын – Жолат:

-Ма, ал! Бюгюн бу санга

Бегирек керекди, - деп,

Анга уазтды. – Мындан

Тапсын ажалын налат!

Иегисинден этген,

Атхан огъу къаяны

Тешип, тенгизге жетген

Садагъын берди анга:

-Жауланы къырырса! – деп, -

Бир атханы жюз болуп

Тиеди, кёргенсе сен.

Къучакълашдыла къаты

Тюрк элменле. Болатны

Къатына келди аты.

Алтынжал ат кишнеди,

Жер къазды ол, хорсунуп…

Алп Болатны сынаргъад

Элмендерни мураты.

Къууанып турду Асбек

Аны алп сыфатына.

Болат секирип минди

Тепсей тургъан атына.

Беш да къарындаш халкъы –

Бир къолну – беш бармагъы –

Ашырдыла жигитни,

Сау къайтсын деп журтуна.

Бийикде къычырдыла,

Алан чегине дери

Болатны ашырдыла.

Сора: - Алан эллезин

Аулап чыгъайыкъ, - делле.

Къыркъ кюнден къайтып, Алтын

Терекге баш урдула.

Не кюн демей, барады.

Алтынжалы ташланы

От чакъдырып, жарады.

Кёкде жулдуз учханлай,

Алтынжалны къуйругъу

Къап-къарангы кечени

Жарыкъ кюннге бурады.

Болат тарпан белинде.

Той барады аяусуз

Гунт патчахны элинде.

Къорут ханны эллезин

Талап къайтханды да ол,

Тоноу юлешеди Гунт,

Жаншай къужур тилинде.

Ариу къызгъа тюбеди.

Элден, журтдан узакъда

Ол кеси жангыз эди.

Учуп баргъан ат къызгъа

Жетип тохтады да, жаш

Секирип тюшдю атдан:

-Ариу, жунчума, - деди, -

Мен хата этер адам

Тюйюлме, ариу мёлек.

Анасындан ажашхан

Къозуча, жангызса нек?

Юсюнг тозурап… Жалан

Аякъса да, харип, сен, -

Деп, Болат ариу къызны

Жапсарды, жарсыды бек.

Къыз, жюрексинип айтды:

-Хан къызыма, жигит, мен,

Лайсады мени атым.

Боран къутургъан кибик,

Гунт патчахны аскери

Жетип, къырды, талады…

Тузакъгъа тюшдю атам,

Алай насыпсызма бек.

Эшитмейди Тейрибиз,

Не кёп этсем да тилек.

Жангыз къызыма ханны,

Къоюп кетме аулакъда…

-Къоймам, - деди, - жанынгы

Къыйнама, ариу мёлек.

Алды субай Лайсаны:

Ариу эди мардасыз,

Жур кийикча, хар саны.

Къыз, жашны жылыууна

Къысылып, жукълап къалды.

Гунт патчахха Болатны

Бюгюн да къызды къаны.

Сюеледи, тоналып.

Жерге тюшюрдю къызны

Жаш, ат бойнундан алып.

-Санга нёгер табала

Эсем, былай къояйым, -

Деди Болат, - амалым

Аз да жокъ мындан къалып.

Учуп жетерме санга,

«Манга бер, - деп, - къызынгы», -

Баш урурма атанга.

-Атам – къайда, биз – къайда? –

Деди Лайса, ахтынып.

-Къутхарырма атангы,

Тейри болушур манга!

Булгъар батыр Лайсаны,

Гунтлантыгъа атланды,

Патчахха къайнай къаны.

Гунт патчахны гунч этер,

Дерт жетдирир душманнга.

Сюрмей къоймаз жылкъысын,

Ичинде болуп жаны.

Тохтады ол тирелип.

Аслан кёллю Болатха

Ат сёлешди, тилленип:

-Бу къая - къая тюйюл,

Гунт къаланы хунасы!

Бизге къабакъ ачмаздан

Болсала, чаба келип,

Башы бла ётербиз.

Патчахны къаласына,

Жер тепдире, жетербиз.

Тоханасына кирип,

Танытырса кесинги.

Женгдирмез болса, Асбек

Айтхан кибик этербиз.

Ачмадыла къаугъарла.

Жаныса да алп Болат,

Къачмадыла къаугъарла.

Темир токъмагъы бла

Къалтыратды къаланы.

Чабып-чабып жетдиле

Ёзюрлери къаугъагъа.

Болат секирип ётдю.

Алтынжал, жети атлап,

Гунт къаласына жетди.

Болат, къалагъа кирип,

Ат юсюнден сёлешди:

-Баш ур! – деди гунтха ол,

Патчахны титиретди. –

Урмасанг – башынг таяр!

Сюнгюм гондай жашынгы,

Гыбытын тешип къояр!

Хантурундан секирип

Турду гунт патчах ёрге:

-Бусагъат жашым, жетип,

Сени къанынга бояр!

Нек турасыз сирелип?!

Мени жаныйды бу сейир,

Къайдан эсе да келип! –

Алай а батыр Болат

Кёз ачдырмады. Ургъан-

Ургъанын эки этди,

Къая кибик сюелип.

Батып, сермешди батыр.

Бек кючлю аскер бла

Къаты демлешди батыр.

Къалауур къаугъарларын

Женгил къырды да чыкъды.

Къорут ханны къутхарып,

Бугъоуун тешди батыр.

Башына эркин этди.

Сора учхан жылкъыны

Аланнга сюрюп кетди.

Бир ауукъдан, тауланы,

Къаяланы тепдирип,

Гунтну пелиуан жашы

Болатны къуууп жетди.

Деди, от чагъа кёзю.

Гюрюлдетип, таулада

Къарла юздюрдю сёзю.

-Согъушайыкъ, батырла

Кибик, Гунт улу Гона!

-Охо! – деди да гондай,

Болатха атды ёзюн.

Батырла согъушдула.

Хорлаялмай бир бирин,

Сау ыйыкъ урушдула.

Жангыз кёзю от болуп,

Аман къутурду Гона.

Алай а батыр Болат

Урду да, къурушдурду.

Башын ууатды, чачды.

Гонаны ол пил аты,

Къычырыкъ этип къачды.

Алтынжал: - Батыр Болат,

Ай да турмай, ызынгдан

Гунт патчах къуууп жетер, -

Деди, - къалын агъачда.

Огъурсузду кесинден.

Гунтну кесинден угъай, -

Къоркъ аны тюесинден.

Бу жол булгъар уланы,

Жунчурукъса. Гунтну сен,

Не да этип, амал тап

Атаргъа тюесинден.

Агъач ичинде бара,

Боран жетди ызындан,

Элме, эмен къобара.

Айтып-айталмаз кибик,

Ачы сермеш башланды:

От къусду тюе аты,

Ёртен къарнын къотара.

Сау бир ай кюрешдиле.

Ол къурч тегерейлерин

Ууатдыла, тешдиле.

Къылычларын, къарыусуз

Ойната башладыла,

Экиси да атладан

Жыгъылышып тюшдюле.

Чапды бийик къаягъа.

Ол биледи: тикледе

Тутмаз тюе аягъы.

Къуууп, сюрюп баргъанлай,

Тюе кетди къаядан.

Бир ауукъда Алтынжал,

Кишнеп, жетди алайгъа.

Кючден ура эдиле:

Аягъы юслеринде

Кючден тура эдиле.

Эки эмеген кибик,

Экиси да демлеше,

Эмен агъачны шылдым

Эте тура эдиле.

Гунтну жер къаны этди.

Алп Болатны миндирип,

Лайсагъа чабып жетди.

Ауур жаралы жашны

Ариу Лайсагъа къоюп,

Ол Алан журтха учхан

Жылкъыны сюрюп кетди.

Буруш тахха олтурду,

Аскерин Къорут ханны

Рут шахарына бурду.

Жашау къуруп башлады.

Ариу Лайса жаралы

Болатха багъып турду.

Кюнле оза арада.

Жаралыгъа сюймеклик

Балхам кибик жарады.

Кийик сау болуп, Болат

Чыкъды тауну башына,

Къудурутге сюйюне,

Тёгерекге къарады.

Палах келе тургъанын,

Къаладан кюнлюк жолда

Душман къонуш къургъанын.

«Алтанжалым къайтыргъа

Керек эди, - деди ол. –

Да сауут-сабам хазыр,

Жетмей эсе къыргъаным!»

Болат билеклик этер.

Алтынжалы да бери

Бюгюн-тамбла жетер.

Барды да, айтды ханнга,

Бирге хыйсап этдиле:

-Сыйлы хан, аскерингден

Манга бир минг атлы бер.

Жау аскерге жол бермем,

Душманны къаугъарларын

Акъ къаланга жибермем.

Къорут хан: - Сау бол! – деди, -

Дебекгюр булгъар улан!

Къызымы алсанг, сени

Жашымдан башха кёрмем…

Болат чыкъды урушха.

Тюз оноу этгенине

Аз да болмай гурушха.

Къорутха ашхы умут

Этдиреди таукеллик:

«Юч кюн тыйсала, баям,

Хорлатмабыз Бурушха».

Къылыч ойнатады ол,

Бир атып, жюзюн жыкъгъан

Садагъын атады ол.

Суху чабып, жунчутуп,

Думп болуп кетедиле.

Акъырын болса да, сур

Буруш къоратады жол.

Сора киши къалмады.

Хан жетди, аскер жыйып, -

Жауну къайтаралмады.

Бир заманда, тебренип,

Жер чайкъалып башлады.

Къорут сагъайды. Болат

Гузабагъа къалмады.

Кючлю жардам жетгенин,

Къорутну аскерине

Къарыу-къанат битгенин.

Секирип минди Болат

Кишнеп жетген атына.

Кёрдю душман аскерни

Къан дыгалас этгенин!

Тёрт жанындан алдыла,

Къорутну жигитлери

Тамашагъа къалдыла.

Тёртюсю да мингишер

Деуер жигити бла

Хоразбаш къаугъарланы

Къырып-къырып салдыла.

Ханны аллына атды.

Къорут, бичагъын алып,

Кикиригин къоратды.

Баш уруп этегине,

Ол жиляды, жалынды.

-Сау къояйым жанынгы, -

Деп, аны шайгъа сатды.

Деуер, досул жашларын,

Уллу тюрк юзюклени

Сибил, эллик башларын.

Болатха жангыз къызын

Берип, уллу той этди.

Акъбет эди Лайсачыкъ,

Къара эди – къашлары.

-Энди санга, базынып,

Киши чапмаз. Гунт патчах

Тонагъанны ызына

Къайтартырса юч этип.

Биз а кете барайыкъ, -

Деп, ханны къучакълады, -

Къайгъы этме къызынга.

Къорут ханнга баш ийип,

Къаспар, Базбар деуер да

Къорут ханнга баш ийип,

Анга махтау да салып,

Ыспас да этип анга,

Атландыла Аланнга,

Ариу Лайсаны алып.

Алп батыр – желеудю. Ол

Кёп абрекни ёлтюрдю.

Бир айдан аны да жол

Жилян къызгъа келтирди.
Харра Къаланы кёрюп,

Илячин титиреди:

Артха къайтайыкъ! – деди. –

Деуер атанг да аздан

Къалгъан эди ёлюрге.

Батыр, хапар билирге

Керексе жилян къыздан.

Ангылатып айтыргъа,

Бир тамаша, акътамакъ

Къыз кёрюндю Батыргъа.

Кёзлери – эки жулдуз,

Ол туума жалан эди.

Белинден ёргеси – къыз,

Тёбени – жилян эди.

Хош кел Харра Къалагъа.

Отласын талмаз атынг,

Бошла да къой талагъа.

Бираз солу кесинг да,

Ансы арыгъанса бек.

Нарт пелиуан эсенг да,

Базантур, жукъу керек.

Бошлады да талагъа,

Узакъ жолундан арып,

Кирди Харра Къалагъа.

Субай къызы – Азийна.

Алай а менден харип

Жан туугъан болмаз, ийнан, -

Деп жиляды жилян къыз,

Кёз жашы уа уу эди.

Жохар чачлы жалан къыз

Жулдузча ариу эди.

Залим атам билмейди.

Ол, накъут-налмас тахын

Къоюп, бери келмеди.

Кимди? Жояйым, табып! –

Деди Батыр, къайнагъан

Къаны кёзюне чабып.

Жат, солу дерик эдим.

Татлы жукълап уянсанг,

Бир зат тилерик эдим.

Салып, жаш хурулдады.

Кеси аллына обур

Киштиклей мурулдады:

Уланынгы келлигин.

Кёрейим, жилян кибик

Къайсыбыз сюркеллигин!

Кийиз къамчими бери

Жетдирирсе, мычымай.

Кёрейим, къазакъ бёрю,

Къутулалсанг, ачымай.

Къарарма туурагъыздан,

Итленича, талатып,

Тиш жараларыгъыздан

Аркъгъан къанны жалатып.

Сени, бёрюню кибик,

Улутурма мен айгъа.

Жашынгы, батыр Асбек,

Атарма аждагъайгъа.

Кюйюп, урходук болуп

Къалыр, оту ургъанлай,

Кёзлеринг къандан толуп

Ёкюрюрсе бугъалай,

Атама энип, жашынг

Кюзгюмю берсин да бир,

Учхан атынг кесинги

Бери жетдирсин да бир!

Къакъ-къакъ этип чакъырды,

Къуугъун этсин деп аны

Алп Асбекге ашырды.

Учду да чыкъды къаргъа

Ожакъ бла къаладан.

Эмрек Илячин къарап,

Кёрюп турду таладан.

Аунады да, къуш болуп,

Къуууп кетди къаргъаны.

Эрттенлиги тюш болуп,

Кючден жетди къаргъаны.

Къонду да къая ташха,

Къаты сорду къаргъагъа…

Кёл кенгдирип, къарады.

Сора, ачыуун тыйып,

Ариу къолун узатды.

Тапчанда татлы уюп

Тургъан жашны уятды.

Батырны, чачын сылай.

Сора былай буюрду

Къуйрукълу аумасына:

Жол нёгер бол уланнга. –

Бир кюзгю сыныкъ берип,

Ышарды пелиуаннга.

Улан, сен Бурчха тапдыр.

Жокъду, - деди ол, - башха

Тилегим, алан батыр.

Бла аума тебреди.

Аны узун къуйругъу

Сюркелип бара эди.

Гелеу къаядан узакъ

Тюйюл эди да къала,

Бир кенг дорбуннга, ушакъ

Эте, жетдиле ала.

Хыны чыкъды дорбундан,

Селегейлери агъа,

Тютюн бёрке бурнундан.

Хан къызы Азийнаны

Аумачыгъын эследи

Ол ангкъыт аума. Аны

Ашы да аума эди.

Батыр урду токъмагъы

Бла аны башына.

Хата этмей аумагъа,

Токъмакъ къая ташына

Тийди. Дагъы сермеди,

Ангкъыт аума кетмеди.

Уруш эте, терледи,

Хорлагъан а этмеди.

Деп, батыр сагъыш этди.

Сора кеси аумасын

Деу Ангкъытха тюзетди.

Къылычы бла уруп,

Жара салды аумагъа.

Терк къачды, къаны агъа.

Къачды да, кирип кетди

Къарангы дорбунуна.

Ызындан сюрюп кетди

Алан батыры аны.

Барады дорбун ичин…

Къуушалады Илячин.

Билдирмей кетгенине

Тынгысызды Илячин,

Батырны этгенине

Амалсызды Илячин.

Ол чыракъ жарыкъ кёрдю.

Бир гытычыкъгъа жетип,

Ары – ичине кирди.

Кирди да, салам берди

Токъсанжыллыкъ ыннагъа.

Жиляй тургъанын кёрдю,

Жилямукълары агъа.

Нек кюесе? – деди жаш. -

Болушур эсем а, айт,

Ынна, - деп тиледи жаш.

Бол, къайгъыргъанынг ючюн.

Сен да бир адам улу, -

Къарымаз анга кючюнг.

Баям эт аны манга.

Жокъду баз боллукъ анга.

Къаничди?!

-Хау, келепен!

-Анабыз, юйрет да жол,

Бир тюбейим анга мен.
-Балам, сен жашлыкъ этип,

Тюшмегеенг тузакъгъа, -

Деди. – Жол сени элтип

Тирер темир къабакъгъа.

«Харрат, эшик ач!» - десенг,

Къабакъ кеси ачылыр.

«Харрат, чарсны чач!» - десенг,

Чарс, туманча, чачылыр.

Къабакъ эшик ачылып,

Кенг арбазгъа кирирсе,

Ауур туман чачылып,

Алтын къала кёрюрсе.

Жашил эмегенни сен.

Кирмей кёзюне жукъу,

Сакълайды ол эмеген

Бурч патчахны къаласын,

Сыйыннгысыз хазнасын.

Эки жухлу сарыуек

Сакълайды. Батыр алан,

Ол да огъурсузду бек.

Деуден. Ючюнчюдю ол.

Аны да – эки жуху

Патчахны кючюдю ол.

Бармай къалмаздан эсенг,

Тейри болсун нёгеринг.

Патчахдан эркин этсенг –

Тахды олтурлукъ жеринг.

Мен барайым, - деди ол.

Алан пелиуанны жол.

«Харрат, къабакъ ач!» - деди,

Къабакъ кеси ачылды. –

«Харрат, чарсны чач!» - деди,

Чарс, туманча, чачылды.

Алайлай, къызыл бети

Болгъан Жашил эмеген

Чыкъды да, былай деди:
-Кимгесе, къайданса сен?!

Бурч патчахны жерине

Къалай баздынг келирге?

Алыкъа жаш кёрюне

Ушайса да ёлюрге?!
-Ажалына ашыкъгъан

Тели батырмамы мен?

Деди Жашил эмеген. –

Ашхы жаш, бери келген

Сау къайтмайды ызына!

Болурмуса, гондай, сен?! –

Деди батыр къызылбет

Эмегеннге ачыулу. –

Тыйма, аллымдан терк кет,

Аман эмеген улу!

Бурч патчахны къызындан

Хапар алып келеме!

Этерими билеме! –

Деп жаныды Эмеген.

Сора къычырды къаргъа

Кибик: - Кимни алдаргъа

Кюрешесе, харип, сен?!

Бурч патчахны хур къызы

Азийна ийген эсе,

Къайдады да къол ызы

Болгъан ол жек кюзгюсю?!

Деп, къамасын сууурду. –

Сакъ бол, чийбыдыр аман! –

Деп, эмегенни урду.

Бугъа кибик, къутуруп.

Бойнуна къама уруп,

Алп юсюне секирди.

Батыр жыкъды да жерге,

Аузун эки айырды.

Сора, турду да ёрге,

Тюклю башын тайдырды.

Батыр къарыулуду бек…

Тыйды батырны аллын.

Батыр, мени хорларыкъ

Сунма! Сенсе къорарыкъ!

Багъыр Сарыуекме мен!

Эрлик борчун тындыра:

-Даууму къылыч айтыр,-

Деди, - иги тынгыла!

Ургъан кибик, къылычы

Сарыуекни бир ачы

Урду. Юсюне къая

Оюлгъанча, сарыуек

Абызырады да бек,

Аздан къалды, баш уруп,

Тобукъланып къалыргъа.

Кесин атды батыргъа.

Къуруймуду кёл, черек?

Ёлдю Багъыр Сарыуек.

Жаны доммакъ кёзюнде

Болгъанын артда билди…

Батыр къычырды да, Деу

Эшик аллына келди.

Айтды батыр, кёзюне

Жютю къарап. Алай Деу

Эс бурмады сёзюне.

Жойдунг да, этдим ажым.

Кичим эди эмеген,

Сарыуег' а – ортанчым.

Жанынг сау иймем, тейри,

Болатдан эсенг да сен!

Сау къайтмаучуду бери

Бурчну жерине келген! –

Деди ол. Ёресине

Сары эди, жау кибик.

База эди кесине,

Уллу эди, тау кибик!

Сермешдиле экиси.

Жарасындан къан иче,

Деу хорлатмады кесин.

Ашсыз, суусуз, солуусуз,

Экиси да къарыусуз

Болуп, аудула жерге.
Деуню къалай женгерге

Билмей тургъанлай, аны

Эсине бёрю тюгю

Тюшдю да, батыр иги

Къууум этди, къууанып.
Деу, эки ёгез жутуп,

Онглу болду батырдан.

Алп бёрюню чакъырды.

От чакъдыла кёзлери.

Ол сары деуню жыртып,

Ачы-ачы къычыртып,

Жанын термилтип алды,

Сора думп болуп къалды.

Кеч къарангыда биттир

Учарыкъды Аланнга.

«Асбек, къамчими келтир,

Ёлтюргюнчю балангы!» -

Деп жазгъанды ол обур

Биттирни къанатына.

«Асбек, айтылгъан батыр,

Минип учхан атынга,

Терк жетмесенг балангдан

Бошарыкъса. Аланнга

Жангыз къайтырыкъса сен.

Бурчну къолундады ол.

Къамчими алып келсенг,

Къутултурма аны. Жол

Юйретирме мен анга,

Сау къайтырсыз Аланнга!»
* * *
Бурчну тоханасына

Кирди да жаш, узакъдан.

Кюзгючюкню узатды.

Бурч патчах алды, сермеп,

Кюзгючюкню: - Атам, сен

Тузакъ эт бу алпны! – деп,

Къыз сёлешди кюзгюден.

Секирип ёрге турду,

Тёрт мюйюзлю патчах къурч

Гебохун жашха бурду.

Жыйыртмакъ бети, гура

Бойну кибик, къызарды.

Анкъар къушча къычыра,

Алпны къатына барды.

От чагъа эки кёзю,

Тик къарады батыргъа.

Таш жара айтхан сёзю,

Ол мырттыгъа атаргъа

Акъыл этди уланны,

Алп Асбекден туугъанны.

Къара эди, кёмюрча.

Бурч жийиргенчли эди,

Жапысындан ёлюрча.

Бир уллу къынгыр бичакъ

Мангылайына битип…

Батыр жан-жанына сакъ

Къарай, Дебет къатдыргъан

Къылычынмы сууурду?

Бугъа кибик къутургъан