Рисунок 1 – Междисциплинарный характер проблем окружающей среды

Проблема эмоционального воздействия на студентов в процессе обучения - одна из важных в педагогике. Однако она не получила широкого раскрытия, так как до недавнего времени больше внимания уделялось познавательной деятельности студентов, развитию их интеллекта. Роль эмоций велика не только в формировании мировоззрения, но и в формировании познавательной активности, интереса к изучаемым наукам, потребности в самообразовании, предотвращении учебной и психологической перегрузки.

Эмоциональность можно рассматривать не только как средство оптимизации учебного процесса, но и как показатель воспитанности и своеобразия личности. При этом уместно вспомнить слова К. Д. Ушинского о том, что «ничто – ни слова, ни мысли, ни даже поступки наши не выражают так ясно и так верно нас самих и наше отношение к миру, как наши чувствования» [3]. Поскольку эмоции влияют на нравственные качества личности, то несовершенство методов и приемов эмоционального воздействия ведет к монотонности учения, снижению интереса к изучаемому предмету: смещаются личностные ценности и происходит внутренний отход от занятий.

В процессе взаимодействия человека с окружающим миром эмоции выполняют две функции: показывают, в каком отношении предмет или явление находятся к потребностям и интересам личности. С другой стороны, они побуждают человека к действию. Эмоции усиливают мыслительные процессы, и их можно рассматривать как фактор формирования познавательной активности, привития интереса.

Основное звено процесса обучения – передача знаний. При этом надо вызвать у студентов активное отношение к изучаемым явлениям и событиям. Показать привлекательность процесса познания. Новый материал должен возбуждать эмоции и желания, т.е. быть эмоционально действенным.

В педагогике самообразование цениться больше, чем образование. Поэтому, приступая к практическим занятиям или СРСП, я эмоционально настраиваю студентов. С этой целью учитываю особенности рассматриваемой темы задаю различные вопросы из пройденных тем в том числе и проблемных, привожу интересные факты, использую подтверждающие цифры, показываю кинофрагменты, то есть создаю простор для мыслительной деятельности и условия для самостоятельного добывания знаний.

Например, рассказывая о современных демографических и продовольственных проблемах в мире я привожу факты, подтверждающие реальность данной проблемы: «В XVIII веке для удвоения населения Земли необходимо было два столетия. В XIX веке достаточно было одно столетие. В наше время всего 35-40 лет. Так, в 1960 году на Земле проживало 3 млрд. человек, а в 2000 году достиг до 6 миллиардов. Население мира увеличивается сегодня на 250 тыс. человек ежедневно, 1 млн. 750 тыс. каждую неделю, 7,5 млн. в месяц, 90 млн. в год» [4]. Цифры вызывают эмоциональное удивление. Затем для сопоставления стремительно растущего населения Земли с территорияльными ресурсами Планеты привожу другие данные: «Площадь поверхности Земли 510 млн. км. Из них 361 млн. км(71 %) занимает Мировой океан и только 149 млн. км(29 %) – суша. Огромные территории суши занимают ледники, пески, болот, горы. Достаточно вспомнить, что только Антарктида занимает 14 млн. км. Площадь антропогенных пустынь равна примерно 10 млн. км, или 6,7 % всей поверхности суши. Процесс опустынивания идет со скоростью 6,9 млн. га в год. Его ареал постепенно выходит за пределы ландшафтов аридной зоны. Под угрозой опустынивания находится порядка 30 млн. км(19%) суши Земли». Основная часть населения Земли проживает на равнинах и в прибрежных зонах, но и там много земли занимают города и населенные пункты, дороги, линии электропередач, трубопроводы … Именно эти зоны интенсивно загрязняются продолжаю я».

Приведенные факты не оставляют студентов равнодушными к данной проблеме. Они понимают, что в условиях надвигающейся экологической катастрофы каждый человек обязан заботливо относится к природе и ее ресурсам.

Чувству сопереживания принадлежит большая роль в процессе познания. Способность к переживанию обогащает внутренний мир человека опытом чувств других людей. Например, эмоциональный рассказ преподавателя об истории исследования какого-либо явления вызывает у студентов чувство сопереживания исследователю.

Еще один из способов эмоционального воздействия на студентов – проблемное обучение. При решении проблемных вопросов студенты активны в поиске решения, и этот процесс содержит разнообразные эмоциональные переживания. Ситуация выбора эмоционально переживается как состояние неопределенности, возникает стимул к активной мыслительной деятельности. Кроме того, при изучении нового материала целесообразно создавать ситуацию информационного дефицита, когда студенты почувствуют недостаточность своих знаний. Если новый материал по содержанию и способам изложения будет превосходить предполагаемый, то он произведет впечатление неожиданности, вызовет удивление, интерес и стремление узнать больше, самостоятельно разобраться в этом вопросе.

Сильное эмоциональное воздействие производит и знакомство с интересными, занимательными фактами. Занимательность не только стимулирует познавательный интерес, но и разряжает напряженную обстановку, переключает внимание, повышает эмоциональный тонус, мобилизует внимание к изучаемой теме. Знания, не вызывающие эмоций, воспринимаются формально, быстро забываются, не благоприятствуют развитию мышления и творчества.

Что же усиливает эмоциональное воздействие на студентов?

Увлекательный рассказ, перестановка временной последовательности (так называемая инверсия времени), разнообразие структуры урока, изменение логической последовательности, смена точек зрения, неожиданные вопросы, а также личностные качества преподавателя, его опыт переживаний, его отношение к науке, явлениям жизни, процессу познания, т.е. эмоциональный опыт преподавателя. Здесь можно вспомнить один из театральных приемов – прием «эмоционального заражения». Материал подается через видение преподавателя (например, рассказ о своих впечатлениях). При объяснении каких-либо закономерностей обнажается ход его мыслей, при помощи мимики и лексики раскрываются и его чувства.

Во многих дисциплинах экологического цикла есть тема: «Экологические проблемы Республики Казахстан». Это ядерные полигоны, регион Приаралья, озера Балхаша и Каспийского море, проблемы малых рек, загрязнения воздушного бассейна городов, деградация целинных земель и др. Обо всех этих проблемах много сказано, написано, показано. Многие, особенно молодое поколение адаптировались к этим проблемам. Именно в таких ситуациях, чтобы пробудить чувства к данной теме уместно обращаться к методу эмоционального воздействия на студентов.

Например, экологические проблемы Приаралья я объясняю методом автобиографичного рассказа: «В 1961 году после 8 класса я поступил в Уральский техникум механизаций сельского хозяйства. В те годы, осенью, всех студентов нашего города отправляли на юг для сбора хлопка. Мы, тогда еще дети, радуясь этому событию, с нетерпением ждали скорейшего отъезда. А когда узнали, что на своем пути будет встреча с морем, радость становилось вдвойне больше. По пути с вопросом: «Когда будет море?!, – надоедали проводникам поезда. Наконец, наступал долгожданный момент. «Скоро будет Аральск», – объявлял проводник. Восторженные от услышанного мы толпились у всех окон вагона, чтобы увидеть море.
Р
исунок 2 – Арал – морская дорога
Радио объявляет: «На первый путь прибывает поезд Москва-Алма-Ата». Все, торопясь, спускаемся с вагона, преодолев радостную толпу встречающих и провожающих, свои взоры направляем на море (рисунок 2). Местные жители, живущие в достатке, за копейки предлагают рыбу: свежую, вяляную, сушеную, жаренную и др …

Через много лет в середине 70-х, потом 80-ые годов, по пути в Алматы и обратно я неоднократно проезжал по этой дороге и видел совершенно иную картину.

То, что я видел, глубоко потрясло меня. Поэтому свой протест я выразил в этой брошюре, который я выпустил еще в 1990 году с названием «Судьба Арала» [5].

Снова из брошюры привожу факты о причинах и последствиях Аральской катастрофы.

Раздаю студентам иллюстративные материалы в оригинале. Они быстро переходят из рук в руки. Слушая и глядя на них, студенты не перестают удивляться и каждый из них в результате такого эмоционального воздействия впитывает содержание изображенного. Полученные знания от первоисточника прочно закрепляются в памяти. Так силой своей искренности, эмоциональности заставляю их войти в мир природы, стать соучастником испытываемых мною переживаний.

Еще очень важны межличностные отношения, когда студент ощущает себя «предметом заинтересованности», уважения и доверия. Все это усиливает эмоциональный тонус и педагогическое воздействие.

Важнейшим условием успеха учебно – воспитательного процесса на занятиях, является творческое отношение к этому процессу самого преподавателя. Творческий преподаватель – это значит постоянный поиск новых путей активизации деятельности на всех этапах учебной работы, все время искать новые оригинальные формы объяснения и закрепления материала, разрабатывать систему вопросов, совершенствовать отдельные методы обучения и воспитания, постоянно обогащать свой ум новыми знаниями, перенимать опыт лучших преподавателей, совершенствовать свое мастерство.

Таким образом, содержание материала и методы его изложения, психологическая атмосфера урока, преподаватель и его отношения со студентами заметно влияют на эмоциональные переживания слушателей. Переживания, в свою очередь, влияют на формирование мировоззрения, познавательные потребности студентов. А последние важны для самообразования, формирования потребности в учении.
ЛИТЕРАТУРА

1. Касымов, Н. Программа экологического образования / Н. Касымов, Н. М. Иргебаева, А. С. Бейсенова, А. Б. Бигалиев, И. Н. Нугманов, Б. В. Муханова, А. Г. Сармурзина, К. Х. Бекмаганбетова, К. А. Сарманова, М. М. Тулемтаев, Ж. Чилдебаев // Республиканский издательский кабинет Казахской академии образования им. И. Алтынсарина. – Алматы. – 1999. – 66 с.

2. Теплов, Б. М. Психология / Б. М. Теплов // Гос. учебно-пед. издательство министерства просвещения РСФСР. – М.,1954, – С. 151…178.

3. Ушинский, К. Д. Родное слово / К. Д. Ушинский // Книга для учащихся. Собр. соч. – Т.6. – С. 256.

4. Петров, К. М. Общая экология / К. М. Петров // Взаимодействие общества и природы: Учебное пособие для вузов. – 2 изд., стер. – СПб. : Химия. – 1998. – С. 139.

5. Менешев, Д. Г. Судьба Арала / Д. Г. Менешев. // Социально-экономические проблемы региона. – Уральск. – 1990. – 40 с.

ӘОЖ: 371.32: 82.085: 373.3

Орта мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеуге дағдыландыру және оны жетілдіру – бүгінгі күннің кезек күттірмес мәселесі. Ертеңгі күнгі тіліміздің хал-жағдайын бүгіннен ойлап, алдымен ауызша шешен сөйлеуге балаларды бірінші сыныптан бастап дағдыландыру арқылы ғана қазақ тілін таза күйінде сақтауға болады. Бұл тұрғысында зерттеуші Ф. Оразбаева былайша пайымдаған: «Қажеттіктің бір себебі – жалпы мәдениетіміздің, оның ішінде тіліміздің әлеуметтік қызметінің дамуында болып отыр. Сол дамуға талаптың да күшеюінде болып отыр. Бұл - бір. Екінші жағынан, бұрынды-соңды қазақша тіл, сөйлеу мәдениеті деген мәселелер қазіргідей белгілі бір мақсат көздеп, кең түрде жан-жақты сөз болған емес. Сондықтан кезегі жеткен жайт болып отыр. Үшінші бір себебі, жасыратыны жоқ, ауызша шешен сөйлеу практикамызда не білместіктен, не немқұрайдылықтан, не өзге себептерден қабақ шыта қынжылар кейбір ақаулар етек алып бара жатқандығынан болып отыр» [2, 92 б.].

Орта мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдысын қалыптастырудың жоғарыда айтылған жайттардан басқа да бірнеше маңызды кажеттіліктері бар. Біріншіден, орта мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру арқылы олардың адамгершілік қасиеттері тәрбиеленіп, жеке бас тұлғасын ізгілендіруге болады, екіншіден, топ алдында қысылмай сөйлеуге дағдыланған оқушының бойында лидерлік қабілет жетіліп, өзіндік ой-пікір айтуға үйренеді, үшіншіден, айтар сөзін, жазар ойын нақты әрі толық жеткізуге дағдыланған оқушы сабаққа қызығып, білім үлгерімі жоғарылайды, төртіншіден, сөйлер сөзінде әрбір сөзді орнымен, өз мағынасымен қолдануға дағдыланған шәкірт ертеңгі күні қазақ тілінің мәртебесін көтерер ұлттық тәрбие негіздерімен сусындайды.

Мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдыларын мақсатты түрде әрбір сабақ сайын әдістемелік жүйеде қалыптастырып отырған жағдайда ғана олардың пәнге деген қызығушылықтары оянып, сабақтағы белсенділіктері артады. Сонымен бірге балаға ауызша шешен сөйлеу барысында ым, ишара, дауыс ырғағы, жылы жүзбен жымиюдың аса маңызды әсері туралы И.М.Юсупов былай дейді: «Педагогикалық қарым-қатынаста балаға қарап жымию баламен диалогтың ең қажетті құралы болып табылады» [3, 157 б.]. Сөйлесетін адамың неғұрлым жас болса, ол өзінің іс-әрекетіне үлкендердің соғұрлым үнсіз де жылы жымиыспен баға беруін қажетсінеді. Тек қана оқу үдерісінде ғана емес, жай қарым-қатынастарда да оқушыларды жылы жымиыспен ынталандырудың маңызы зор.

Бұл мектеп оқушыларының жас ерекшеліктеріне қатысты психологиялық, әлеуметтік жағдайларға байланысты. Балалар мақтағанды ұнатады, құрбыларының алдында өзін көрсеткісі келеді. Сондықтан оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру барысында неғұрлым кішіпейіл, өзі мен оқушылардың арасындағы қарым-қатынасты гуманистік бағытта ұстаса, соғұрлым алдына қойған мақсатқа тезірек жетеді.

Орта мектепте қазақ тілінің заңдылықтарын оқып-үйрену барысында балалардың өздерінің сөйлеу дағдылары да ұштала түседі, олар өз ойларын ауызекі және жазба тілде бейнелеп, өзгелердің сөзін толық түсінуді үйренеді және тіл туралы материалдар осы тілді қолданудың ең жарқын үлгісі болып табылатын әдеби туындылар, жеке-жеке бөліктер арқылы түсіндіріліетін тіл теориясы - осының бәрі қазақ тілі пәнінде интегративті ұштастырыла меңгертіледі. Осыған орай бағдарламада көрсетілгендей негізгі мақсат – оқу дағдысының негізін қалау: тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету; балалардың тілдік заңдылықтар туралы түсінігін қалыптастыру; сөзді, сөйлемді, мәтінді дұрыс оқуға үйрету, сауатты жазу негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа қызығушылығын ояту; ауызша диалогтік және монологтік сөйлеуін дамыту баса назарға алынады.

Қазақ тілін оқыту әдістемесінде оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдысын қалыптастыру мәселесі аз зерттелген. Жалпы, ауызша шешен сөйлеу дағдыларын айқындау ісі күні бүгінге дейін бір тоқтамға келген жоқ.

Мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарының көздеген басты мақсаты - шәкірттердің білімдік, тәрбиелік біліктерін жетілдірумен қатар, олардың шығармашылық ойлау қабілеттерін дамытып, тілдік қарым-қатынаста сөйлеген сөздерінде жаргон, варваризмдер мен қыстырма сөздерден арылту. Осы мақсатқа сәйкес мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруға арналған тапсырмалар мен мәтіндер жүйесі оқу бағдарламасының мазмұнына лайықталып құрылуы тиіс. Оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыру жұмыстарын сатылап, жеңілден қиынға қарай қағидасын негізге алып жүргізген дұрыс. Оқушыларда төмендегідей ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыру тиімді:

1. Мектеп оқушыларының айтатын ойларын жинақы әрі толық жеткізу дағдысы. Оқушылардың ауызша шешен сөйлеу тілінде айтылатын ойларына қатысы жоқ сөздер көптеп кездеседі. Кейбір сөйлемдерде бір сөз бірнеше рет қайталанып, оқушының не айтайын деп тұрғанын түсініксіз етеді. Ондай кемшіліктер баяндаушының ауызша сөйлеу дағдысының төмен екендігін көрсетеді. Оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олардың айтатын ойларын жинақы әрі толық жеткізуі маңызды рөл атқарады. Бұл үшін мынадай мәселелер ескерілуі керек:

• 
  оқушыдан өз ойын шашыратпай, жинақы айтып беруі талап етіледі;
  
• 
  сұрақ-жауап әдісі арқылы шағын диалог немесе монолог құрғызу жолдары;
  
• 
  қазақ тілінен алған білімдері мен біліктерін пайдалана алуы.
  

Бұл тұрғыда Ф.Оразбаева төмендегідей ой қорытқан: «Сөйлеу үстінде сөздер бір-бірімен «тіл табысып», үндесіп, үйлесіп жатады. Ол үйлесімдік үшін сөздердің кейбіреулері бір-екі дыбысын «сындыруға», өзгертуге, тіпті жоғалтуға дейін барады. Ал жазылғанда бұлар «сынбай», өзгермей, жоғалмай тұруы мұмкін. Сондықтан әрдайым қалай жазылса, сол түрінде оқуға болмайды. Дұрыс жазу мен дұрыс айту әрқашан бірдей түспейді. Қалай естілсе, сөзді солай жазу қандай қате болса, қалай жазылса, сірестіріп солай оқу сондай өрескел қате болып табылады» [2, 56 б.].

Демек, біздің мақсатымыз - оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдысын қалыптастыруда олардың орфоэпиялық заңдылықтарға сәйкес ауызша шешен сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

Оқушылардың сөйлеген сөздерінде, тілінде кездесетін тағы бір кемшілік - күнделікті сөйлеу тілінде жауыр болған, әбден ести-ести құлаққа түрпідей тиетін дайын формаларды пайдалануы. Сонымен бірге тілдерінде мақал-мәтелдерді аз қолдануы. Негізінен олар мақал-мәтелдердің мағынасын түсініп тұрса да, оны сөйлегенде пайдаланбайды. Мұндай кемшіліктер бала тілінің әсерлілігін бәсеңдетеді. Сонымен қатар оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда олардың сөйлеу әуендеріне, сөзді нақышына келтіріп сөйлеуіне қатты назар аударылады. Әрбір ойдың, сөйлеген сөздің өзіне тән әуені болады. Мысалы, сұраулы сөйлем мен лепті, хабарлы сөйлемдердің әуендері бірдей болмайтынындай, айтылатын ойға қарай сөйлеу тілінің де өзіндік әуені болады.

Оқушылардың ауызша шешен сөйлеу тілдерінде кездесетін тағы бір кемшілік - өз ойын дәлелді айтып бермеуі. Мұндай кемшіліктің болуына үш түрлі фактор әсер етеді. Біріншісіне - оқушылардың жұрт алдында сөйлеу дағдыларының болмауы, яғни олардың басқа адамдардың арасында ұялуы, қысылуы; екіншісіне - оқушылардың тілдік норманы сақтамауы. Сөйлеген сөздерінде әдеби, диалект, жаргон сөздерді араластырып, сөйлемдерін дұрыс құрмауы, үшіншісіне - балалардың тіл байлығының төмен болуы, бұл жерде сөздік қорында неше сөз бар деген мәселе емес, бала тіліндегі мақал-мәтелдердің, тұрақты тіркестердің, әдеби тілдің көркемдеуіш құралдардың аз болуы жатады. Сондықтан оқушылардың ауызша сөйлеу дағдыларын қалыптастыруда бұл мәселеге баса назар аударылуы тиіс.

Жоғарыда аталған жайттардың барлығы мектеп оқушыларының ауызша шешен сөйлеу дағдыларының қалыптасуының негізгі белгілеріне жатады. Ескеретін бір жайт, ауызша шешен сөйлеу дағдыларының қалыптасу белгілерінің барлығы бірден, бір сабақта, бір сыныпта ғана қалыптасып біте қоймайды, сатылана, бірте-бірте қалыптасады. Мысалы, оқушылар тілі басқа тілден енген кірме сөздерден, қыстырма сөздерден варваризмдер мен жаргон сөздерден таза болса ғана тыңдаушыға әсерлі жетеді. Сондай-ақ өз сөзін нақты әрі қысқа жеткізіп үйренген оқушы айтатын сөзін де жан-жақты дәлелдей алады. Бұл айтылғандардан ауызша шешен сөйлеудің аталған негізгі белгілері осы ғана екен деген ой тумауы керек. Сонымен қатар, оқушылардың ауызша шешен сөйлеу дағдысын қалыптастыруда олардың эстетикалық талғамдарымен катар, сөздерді орынды, мағыналық реңктеріне қарай өз орнында қолдана алу талғамдарының болғаны да ерекше маңызға ие.