Қазақстан халқы ассамблеясы қарағанды облысының Әкімдігі
жүктеу/скачать 7.5 Mb. Pdf көрінісі
|
| «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым»
149 болған конттреволюциялық ұлтшылдық құрылымдарды басқарды деп айыптайды. Қызметтес болған С.М.Кировтың көмегімен ол 1935 жылы босанады. Иса Тоқтыбаев 1939 жылы қайтадан тұтқынға алынып, 1947 жылы босанды. 1948 жылы 27 қаңтарда үшінші рет қамауға алынып, Красноярск өлкесі Енисей ауданы Хохлово лагеріне жер аударылды. 1954 жылы мерзімінен бұрын босатылып, өмірінің соңына дейін Қызылорда облыстық мұражайының директоры болып қызмет істеді [24, 362-363 бб.]. Иса Тоқтыбаевтың үлкен баласы Рэм қуғын-сүргін жылдарындағы отбасылық жағдай туралы естелігінде: «Менің әкемді 1933 жылы Ленинград түбіндегі санаторийде демалып жатқанда бірінші рет тұтқынға алды. Оны маған әпкеміз (анам Фатиманың сіңлісі бізбен бірге тұратын) айтты. Ол кісі үйге барар жолда әкеңді тұтқындады деп жылаумен болды. Пәтерімізге келсек астаң-кестең аудастырған, әкемнің бөлмесін мөрлеп жауып кеткен. Біз онда жиі болып, шкафтардағы кітаптарды және қабырғада ілініп тұратын пистолетті қызықтайтынбыз. Қиялымызда азамат соғыстарының шытырмандары елестейтін. Енді кіре алмадық. Азаннан кешке дейін Литейный даңғылындағы ОГПУ басқармасының есігін күзетіп, әкемізден хабар күттік. Сол кездегі Заңның 58, 58-ю, 58-ІІ баптарымен 10 жылға сотталғанын сонда білдік. Бізге бірінші хабар Қарағандыдағы түрмеде отырғаны жайлы жетті. Онда әкемізді бақытына қарай Қазақстанды аралап жүрген С.М.Киров танып, одан Мәскеу облысындағы Дмитров қаласының түрмесіне (Дмитлаг) ауыстырғызған. Әкеміздің тұтқындалуы бізге қара бұлт болып төніп, шешемізді партиядан және институттағы жұмысынан шығарды. НКВД аптасына бірнеше рет келіп, үйді аударып-төңкеріп айқайлап, бізді қорқытып кететін. Ақыры бізді тұрған пәтерімізден қуып, Чайковский көшесіндегі 10-үйден коммуналдық 18-үйге көшірді. Әпкеміз оқуын тастамау үшін басқа фамилияда болғандықтан бізбен туыстығы жоқтығын мәлімдеді. Оған пәтерімізді бердік те Дмитров қаласына көшіп, Сталин ақ пен қараны ашады, әділет қайта оралады деген оймен арыз бен өтінішті көп жаздық. Әпкеміз институтты бітірді де Б.Асқаров деген күйеуімен Қарағанды облысының Қарқаралы қаласына кетіп, артынан хабар-ошар болмады. Дмитров қаласында әкеміздің қасында болайық деп біз ағаштан қиылып жасалған иесіз жаздық үйге орналастық. Ол лагерьге жақын болатын. Оның жанынан түрмедегілерді жұмысқа апаратын жол өтетін. Шаршаған аш тобырдың ішінде әкемізді кейде танымай қалатынбыз. Бізді ол жерден де қуған кезде шешеміз Дмитлаг бастығы С.Риринге барғаны әлі есімде. Ол түрі сұсты, жағасында төрт ромбигі бар кісі екен. Бізге жақын жерге орналасуға рұқсат еткенімен, тұратын баспана таба алмадық. Суық түсіп, жылынбайтын үйде тұру мүмкін болмады. Шешеміз бірнеше рет Мәскеуге барып, Ташкентте бірге қызмет істеген В.В.Куйбышевтың қабылдауына кіруге әрекет жасады. Ақыры 1936 жылы оның араласуымен істі қайта қарап, әкемізді түрмеден босатты. Біз қуанып, Ленинградқа келдік. Онымыз ұзаққа бармады ұзаққа бармады. Қуғын-сүргін қайтадан қарқын ала бастады. Күнде біреуді қамауға алып кетіпті деген сөз жиі айтылатын. Ол да 1938 жылы бізге жетіп, әкеміз 58-бап бойынша екінші рет 8 жылға сотталды. Сөйтіп, алашордашы деген атау азапқа айналып, одан қайда қашса да құтыла алмады. Әкемізбен кездесіп, азық-түлік беру үшін түрме алдында күнұзақ тізілген кезекте тұрушы едік. Сондағы бір көрініс есімде ерекше қалып қойыпты. Әкеміздің сыртынан қарағанда оны ұрғаны мен жазалағаны бет-әлпетінен көрініп тұрды. Аузында бірде-бір тісі қалмаған. Сонда да бізге сергек болып көрінуге тырысқанын байқадым. Оған жақындауға болмады, бізді темір тор бөліп, шешем екеуміз жылап тұрдық. Ал ол болса бізге қалай өмір сүруді айтып жатты. Әкей коммунистік тамұқтың мерзімін Коми АССР-інде, Печера лагерінде өтеді. Ондағы өмір білетін адамдардың айтуынша, бұл жер тамұқтың тамұғы болған. Шахталардағы ауыр жұмыстарға жегіліп, иттің күнін көрген. Анамыз ұзақ жылап-сықтаудан кейін баспочтампқа жұмысшы болып орналасты. Одан да қудаланып, саңыраулар артеліне ауысуға тура келді. Біз қалайда өмір сүруге тырмысып, азаннан кешке дейін үйде әртүрлі пакеттер мен қағаздарды желімдеумен айналыстық. Өміріміз әбден тығырыққа тірелгенде анам мені Қызылордадағы әкеміздің немере туысы С.Тоқтыбаевқа жіберді. Ол облыстық прокуратурада тергеуші еді. «Тарихтан тағылым – өткенге тағзым» 150 Мұнда келгенде менің керегім шамалы екенін сезіндім. Олар халық жауының баласынан теріс айналып шыға келді. Кемсітушіліктің де не түрін көрдім. Сондағы біреудің сөзі әлі есімде: «Иса Тоқтыбаев нағыз жау ғой. Себебі, өзінің балаларына Рим, Берлин, Токио деп ат қойды емес пе», – дегеніне тыңдап отырғандар да қоштап басын изегені бар. Бұл атаулардың мәнісін әкеміз түрмеден ақталып келгеннен кейін білдік. Шынында менің атым төлқұжатымда Рэм, ол «революция, электрофикация, мир» дегеннен қысқартылып алынған екен. Екінші інімнің есімі Варлен Париж коммунарының аты, одан кейінгісі – Мәулен таза қазақ есімі ретінде қойылыпты. 1945 жылы әкемді Краснодар өлкесінен Енисей өңіріне жер аударды да, ақыры 1947 жылы ол кісі елге оралып қайта қауыштық. Аудандық коммуналдық шаруашылық бөліміне бухгалтер болып орналасты. Өзіміз өзімізге келіп, ес жинай бастадық та мен Ленинград тау-кен, інім Алматы мединститутына оқуға аттандық. Бірақ артымыздан бұрынғы қырсық қалмады. Институтта біреу әкемнің халық жауы екенін жеткізіп, оқудан шығартып жіберді. Геолог болуды армандағанмын. Содан соң өзімді Ашхабадтағы 1948 жылғы жер сілкінуден зардап шеккен босқынмын деп Уралдағы бір техникумға оқуға түстім. Сібірде және Қиыр Шығыста жұмыс істедім. Інім Варлен институтты кемсітушілікпен бітірді. Бірақ еңбегі жанды. Кейін республиканың еңбек сіңірген дәрігері болып, Ленин орденімен марапатталды. Екі інімізді соғыс басталғанда Ленинградтан Ярославльге көшірген-ді. Кішіміз Мәулен үш жаста болатын. 1947 жылы тауып алдық. Төртінші інім із-түзсіз кетті» [25] -деп жазды. Қорыта келгенде, белгілі қоғам және мемлекет қайраткері, ағартушы ғалым Иса Тоқтыбаевтың қоғамдық-саяси және рухани-мәдени қызметін жан-жақты ашып көрсету үшін зерделі зерттеу жүргізіп, шығармаларын жарыққа шығару қажет. Ол үшін Иса Тоқтыбаевқа қатысты Өзбекстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты мен Ресей Федерациясы мемлекеттік мұрағаты, Қазақстан Республикасы Орталық Мемлекеттік Мұрағаты қорларындағы құжаттармен танысып, ғылыми негізде саралау керек. жүктеу/скачать 7.5 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|