Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі БҰҰ- ның юнисеф балалар фонды

Берілген бағдарлама асырап алушы ата-аналарды (асырап алушылар, қамқоршылар, патронаттық тәрбиелеушілер) дайындау және оқытуға арналған. Жалпы сағат саны – 72, оның ішінде – 36 сағат кандидаттарды асырап алушы ата-аналарға дайындау, және 36 сағат – асырап алушы ата-аналарды оқыту. Бағдарлама төрт блоктардан тұрады: заңгерлік, әлеуметтік, психологиялық және медициналық.

1. 
   Қамқорлық, асырап алу процедуралары, патронат (нормативті-құқықтық актілер):
   

• 
  қамқоршыларға, асырап алушыларға, патронаттық тәрбиелеушілерге, асырап алушы отбасыларға қойылатын талаптар;
  
• 
  асырап алынатын, қамқорлыққа берілетін, патронат, асырап алатын отбасына берілетін балалар.
  

2. 
   Балаларды орналастыру түрлері:
   

• 
  асырап алу;
  
• 
  патронат;
  
• 
  қамқорлық.
  

3. 
   Асырап алатын ата-аналардың құқықтары мен міндеттері:
   

• 
  асырап алушылардың құқықтары мен міндеттері;
  
• 
  қамқоршылардың құқықтары мен міндеттері;
  
• 
  патронаттық тәрбиелеушілердің құқықтары мен міндеттері.
  

4. 
   Балалардың құқықтары мен міндеттері.
   
5. 
   Қамқорлық ұйымдарына және сотқа құжаттарды дайындау.
   
6. 
   Асырап алу, қамқорлық, патронат кезінде сатыларды өтудің негізгі кезеңдері.
   

• 
  Мекен жайына қатысты қамқорлық ұйымымен танысу;
  
• 
  Дәрігерлерді аралап өту, анықтамаларды жинау.
  
• 
  Асырап алушы ата-аналар/тәрбиелеушілер болу мүмкіндігі туралы қамқорлық ұйымдарына шешім алу мақсатымен құжаттарды дайындау.
  
• 
  Құжаттарды қамқорлық ұйымдарына тапсыру, құжаттарды қамқорлық ұйым мамандарымен қарастырылуы және тұрмыстық жағдайын зерттеу.
  
• 
  Асырап алушы ата-аналар/тәрбиелеушілер болу мүмкіндігі туралы қорытынды алу.
  
• 
  Баланы іздеу. Баламен танысуға бағыт алу. Егер өзінің мекен жайындағы балалар мекемелері жоқ болса немесе бала табылмаса, басқа кез келген қамқорлық ұйымына немесе аймақтық ата-анасының қамқорынсыз қалған балалардың деректер қор операторына сұраныспен бару.
  
• 
  Баламен танысу, керек еткен жағдайда, баланы тәуелсіз медициналық зерттеуден өткізу, өзінің батылдығын тексеру.
  
• 
  Сотқа арыз беру, сотты күту (асырап алу болса).
  
• 
  Соттың арызды қарауы. Сот шешімін қолына алу (асырап алу болса).
  
• 
  Шешім қабылдау. Құжаттарды дайындау.
  

7. 
   Есеп беру мерзімі мен түрлері
   

1. 
   Балалар дамуының физиологиялық жас ерекшеліктері.
   
2. 
   Асыранды балаларда өте жиі кездесетін генетикалық аурулар және олардың диагностикасы.
   
3. 
   Ерекше мұқтаждығы бар балалар күтімі.
   
4. 
   Әр түрлі жастағы балалардың ауруын алдын-алу сұрақтарына кеңес беру.
   

1. 
   Асырап алушы отбасының нәтижелілігінде баланың жасы маңызды фактор болып келеді.
   
2. 
   Жақын туысқандарды дайындау (аталары, әжелері және т.б.).
   
3. 
   Туған балаларды асыранды балалардың пайда болуына дайындық.
   
4. 
   Күйеуімен бала асырап алу жөнінде әңгімелесу (патронат, қамқорлық).
   
5. 
   Үйдегі бірінші күндер (бейімделу кезеңінің нормативтері).
   
6. 
   Асыранды баламен алғашқы кездесуге дайындық.
   
7. 
   Асырап алатын отбасы мен асыранды балалардың бейімделуі.
   
8. 
   Баланың іс-әрекетін басқару.
   
9. 
   Баланың өткен өмірі мен оның туған ата-анасына қарым-қатынасы.
   
10. 
    Баланы тәрбиелеудің жеке жоспары.
    

1. 
   Интернаттық мекемелеріндегі тәрбиеленушілердің жеке тұлға ретінде даму проблемаларының негізгі себептері.
   
2. 
   Асырап алушы отбасының бейімделу ерекшеліктері:
   

• 
  асырап алушы отбасының проблемалық аймағы;
  
• 
  асырап алушы отбасының ата-аналарының негізгі мәселелері;
  
• 
  отбасылық дағдарыс.
  

3. 
   Отбасынан тыс тәрбиеленген баланың жеке ерекшеліктері.
   
4. 
   Асырап алушы аналардың бейімделу ерекшеліктері.
   
5. 
   Асырап алушы отбасында баланы тәрбиелеу әдістері.
   
6. 
   Баланың дамуының жастық кезеңдері. Жастық дағдарыс.
   
7. 
   Байланыс бұзылыстарын жеңу жолдары, терапия:
   

• 
  отбасы суретін тепе-тең қалыптастыру;
  
• 
  дүниеге сенімділікті қалыптастыру;
  
• 
  мамандардан кеңес алу (невропатолог, психолог)
  
• 
  ойын терапиясы (ойыншықтарды қолданып әр түрлі жағдайлар ойлап тауып ойнау)
  
• 
  арттерапия (сурет терапиясы, ертегі терапиясы)
  
• 
  баланың байланысы қалыптасқаны жөнінде бірнеше ерекшеліктері.
  

8. 
   Асыранды жеткіншектер: олар қандай өмір сүруде?
   
9. 
   бала мен ана қарым-қатынасының алдын-алу және психотерапия.
   
10. 
    нәтижелі қарым-қатынас дағдылары.
    
11. 
    Жанжалды жағдай туғанда іс-әрекеттер стартегиясы.
    
12. 
    Туған және асыранды балалар арасындағы қарым-қатынастарды алдын-алу және түзелту.
    

Мониторинг – бақылау болып табылады, алайда мониторинг жүйесінің негізгі мақсаты асырап алушы ата-аналарға практикалық методологиялық көмек көрсету. Мониторинг – бұл кемшіліктерді айқындау және оларды түзету ғана емес, сонымен бірге оларды болдырмауға тырысу, осыған сәйкес қызмет көрсету сапасын арттыру.

1. 
   Баланы, оның көңіл күйі, іс-әрекеттері, айтқан сөздерін визуальды бақылау.
   
2. 
   Отбасының асырап алушы отбасы белгілеріне сай болуын бақылау. Ата-аналардың психологпен, әлеуметтік қызметкермен сұхбаттасулар сауалнама негізінде отбасының қалай дамуы мен ата-аналардың өзінің міндеттерінің қалай түсінетіндігі анықталады.
   
3. 
   Орталық бақылау – отбасындағы морльдық, психологиялық климатын, материалдық-тұрмыстық жағдайларын бақылау.
   
4. 
   Баладан сұрастыру және отбасында оның әлеуметтік психологиялық қауіпсіздігін диагностикада психологиялық құралдарын пайдалану (жобалық тестер, сауалнамалар)
   
5. 
   Мамандардың мерзімді сұрастырулары (көршілерін, мектеп оқытушыларын)
   

4
Денсаулық

Қауіпсіздікті

қамтамасыз ету

сурет. Матрица

Бала қажеттіліктері

сезімдік жағы

ережелер мен нұсқалар

1. 
   Отбасына жол көрсету міндеттері
   

Отбасына жол көрсетуші мамандардығң алдындында тұрған міндеттері:

• 
  көмек көрсету және үйлестіру (мамандармен кездесудә ұйымдастыру)
  
• 
  баламен және отбасымен күнделікті байланыста болуы
  
• 
  баланың отбасына келгеннен кейін қарым-қатынастардың дамуын қадағалау
  
• 
  жеке кеңес беру және т.б.
  

2. 
   Отбасына жол көрсететін кім?
   

3. 
   Отбасына жол көрсететін әлеуметтік қызметкерінің міндеттері
   

• 
  баланың өзі, баланың отбасы және асырап алушы ата-ана әлеуметтік қызметкерді, оның мамандық міндеттерін және онымен қалай байланысуға болатындығын біледі.
  
• 
  Егер бала маманның көмегі керек ететін болса, әлеуметтік қызметкер ол көмекті ұйымдастыру, үйлестіру жұмыстарын өзіне алуға міндетті.
  
• 
  Баланың әлеуметтік қызметкері тәрбиелеу жоспарының орындалу жолын қадағалайды және осы жұмысқа қатысушы мамандардың және асырап алған ата-аналармен кеңесе отырып нәтижелерді жазып жүреді.
  
• 
  Әлеуметтік қызметкер балаға жүйелі түрде қатынап жүреді, бірге бір кездесулерді де қосқанда, заңмен қойылған және баланы тәрбиелеуге беру келісім шартта көрсетілген уақытта.
  
• 
  Тәрбиелеу жоспарына сай әлеуметтік қызметкер оның өзінің отбасымен және басқа да жақын адамдармен кездесулерін ұйымдастырады.
  
• 
  Әлеуметтік қызметкер психологиялық көмек көрсету үшін асырап алушы ата-анамен/тәрбиелеушімен байланыста болады. Әлеуметтік қызметкердің басты мақсаты – асыраушы ата-ананың/тәрбиелеушінің позитивтік көңіл күйін сақтау, отбасы мүшілерінің проблемаларын дер кезінде байқау. Керек болған жағдайда әлеуметтік қызметкер асырап алушы ата-ананы/тәрбиелеушіні психологтан кеңес алуына жібереді.
  

4. 
   Отбасына жол көрсететін психологтың міндеттері
   

Дағдарыс жағдайлар болған уақытта отбасына және балаға шұғыл жәрдем көрсетеді, ондай жағдайлардың болдырмау жолдарын жасайда.

Асыранды және туған балалар арасындағы дағдарыстарды психолог шешеді. Баланың дамуының ерекшеліктерін ескере отырып, асырап алушы ата-аналарға арналған тренингтік топтарын жүргізеді.

Баланың ата-анасымен қатынас туған ата-анасымен және асырап алушы ата-анасымен байланыстардың болуын болжайды . Психолог балаға өзінің өткен шақтарында болған жағымды сәттерін табуға және жағымсыз сәттерін түсініп қайта қарауына көмектеседі. Баланы отбасына орналастырғаннан кейін асырап алған ата-анамен лбаланың қарым-қатынастары күнделікті болады. Бір жағынан – бұл білімділік жұмыс, семинарлар, асырап алушы ата-аналардың топ кездесулері, олардың мақсаты, ақпараттар беру, өзара көмек пен тәжірибемен алмасу болып табылады. Екінші жағынан – бұш терапевтік практика, жеке немесе отбасылық. Баламен болып жатқан және бейімделу кезінде пайда болатын қиындықтарды талқылау, баланың қиыншылықтарын асырап алушы ата-аналардың өздерінің қиындықтарынан айыруға көмектесу және оларды психологиялық қызметтердің көмегімен шешу. Өте қиын жағдайларда дағдыларды шеші үшін бала мен ересек адамдарға бірегей психотераптикалық сессиялар жүргізіледі.

• 
  Дене денсаулығы (дене дамуының сатысы, моторлық қызметі, созылмалы ауруларының бар болуы немесе жоқтығы, рецидивтерің жиілілігі, сатысы, ремиссиялардың ұзақтығы, жүйкелік ауруларының бар болуы немесе жоқтығы, жылдың ішінде суықтану ауруларының жиілілігі, сонымен бірге осы факторлардың бірлігі).
  
• 
  Психикалық денсаулығы (психикалық дамуының деігейі, психикалық дамудың шектелуінің сатысы).
  
• 
  Невротикалық көріністер (энурез, кекештік, жүйке тартыстары, астма, қол треморы, түн қорқыныштары, қызметінің дезорганизациясы).
  
• 
  Өзін өзі қабылдауы (баланың өзі туралы, өзінің өткен шақтарын білуі, өзін өзіне есеп бере білуі, өзін өзі қабылдай алуы).
  
• 
  Әлеуметтік бейімделу (басқыншылық, тұйықтық, сөз қатынасының бұзылуы, өзіне қызмет жасау дағдыларының жоқтығы, ұрлық, ойын дағдыларының жоқытығы).
  
• 
  Мектеп дезаптация (мектептік мотивация, білім мен дағдылар деңгейі).
  
• 
  Сөйлеу дамуы.
  

Семья Г.В. дезаптация көріністерімен теңестіре отырып, бейімделудің көрсеткіштерін бір кестеге біріктірді:

Б/ү тәрбиешісінің аты жөні _____________________________________________________

Анкета толтырылатын б/ү тәрбиеленушінің аты жөні, жасы

_____________________________________________________________________________

1. 
   Барлық сабақта шыдамдылық танытады ма немесе тек қызық болған уақытта ма?
   
2. 
   Ойынмен ұзақ уақыт айналыса алады ма? ___________________________________
   
3. 
   Жұмыс соңына дейін жеткізуге тырысады ма? Бастаған ойынан немесе жұмысынан көңілін айыру қиын ба оңай ма?____________________________________________
   
4. 
   Ойындарда ынталылығын білдіреді ме, ересек адамдардан немесе басқа балалардан итермелеуін керек етеді ме?_______________________________________________
   
5. 
   Адамдарға үйір ме, балалармен тез тіл табысып кетеді ме немесе адамдарға үйірсіз, тіл табыса алмайды?______________________________________________________
   
6. 
   Өзінің ойымен, уайымымен, алған әсерлерімен бөлісе алады ма? Қуана бөліседі ме немесе тек сұраған уақытта ма?____________________________________________
   
7. 
   Ықылас білдіреді ме? Көмектен бас тартады ма?______________________________
   
8. 
   Қандай көңіл күй өзіне тән (көтеріңкі, тыныш, әсерлі төмен)?___________________
   

9. 
   Өзіне не тән: үнемі немесе айыспалы көңіл күй?______________________________
   

10. 
    Сәтсіздіктерге қалай қарайды?
    
11. 
    Ашуланшақ па: кедергілер мен қарсылықтар өкініш туғызады ма әлде оларға тыныш қарайды ма?______________________________________________________
    
12. 
    Қаншалықты әсерленгіш?_________________________________________________
    
13. 
    Сәтсіздіктен кейін тез тынышталады ма, әлде ұзақ уайымдайды ма? _____________
    

14. 
    Бір уақытта басқаларды тыңдап, сөйлесіп ойнайда алады ма?___________________
    
15. 
    Назарын бөле алады ма? __________________________________________________
    
16. 
    Ашуланшақ болады ма? __________________________________________________
    
17. 
    Бір сабақтан басқа сабаққа назарын жылдам ауыстырады ма?___________________
    
18. 
    Қимылдау екпіні қандай (тез, орташа және т.б.)?______________________________
    
19. 
    Батыр ма немесе қорқақ па?________________________________________________
    
20. 
    Дене шынықтыру жаттығуларында, ойындардың жаңа жағдайларына тез ауысады ма?____________________________________________________________________
    
21. 
    Сөйлеу түрі: тез сөйлейді, жай сөйлейді, жатық, үздік-создық, ымдап. ___________
    
22. 
    Сөйлегісі, бір нәрсемен айналысқысы келгенде қанша уақыт үндемей, қимылдамай тұра алады?_____________________________________________________________
    
23. 
    Күту қажеттілігін қалай көтереді?__________________________________________
    
24. 
    Бейтаныс жерге тез үйренеді ма?___________________________________________
    
25. 
    Ұйықтау және ояну жиілілігі?______________________________________________
    
26. 
    Тыныш ұйықтайды ма?___________________________________________________
    
27. 
    Тыныш күйінен белсенді іс-қимылдарға және керісінше тез ауысады ма?________
    

28. 
    Медициналық қарауды қалай сезінеді?______________________________________
    
29. 
    Ауруға шағымдану жиілілігі._____________________________________________
    
30. 
    Кесулер, соғып алулар, қан кету болған уақытта іс-әрекетінің ерекшеліктері.
    

31. 
    Бос уақытында бала немен айналысқанды жақсы көреді, хобби, әдеттері?
    

32. 
    Баланың тәрбиелеушілеріне қатынасы: қатынастарды қадірлейді, бала үшін беделді, немқұрайлықпен қарайды, дау-жанжалды көп уайымдайды, тәрбиелеушілердің біреуіне тартылады (кімге, неден). _________________________
    

33. 
    Қызметшілермен баланың жанжалға түсуі, жиілілігі.__________________________
    

34. 
    Қызметшілердің баланы жазалау мен қолдауы, баланың оған қатысы.____________
    
35. 
    Балаға сай келетін асырап алушы ата-ана сіздің ойыңызша қандай сапаға ие болуы керек?__________________________________________________________________