Қазақстан республикасының денсаулық сақтау министірлігі қазақ мма жанындағЫ Қазақстан республикасының жоғАРҒы оқу орындарының ОҚУ-Әдістемелік секциясы

Менингит кезіндегі ең жиі симптомдар: қызба, бас ауру (көлденең жазықтықта науқастың басын 2-3 рет бұрғанда ауырсынуы күшейеді); лоқсу және құсу; мойын бұлшықеттерінің тырысуы; петехиалды бөртпелер (теріде ұсақ қан құюлар қоңыр-қызыл түсті секпіл немесе дақ түрінде болады), денемен аяқтарда орналасады; тырыспа талмасы; жарықтан қорқу.

Өлім соңының немесе ауыр неврологиялық бұзылыстардың қауіп факторлары: артериалды гипотензия; тырыспа талмасы; сананың бұзылысы; бас ішілік артериалардың тарылуы; стационарда жатқандағы анемия (Нв 110 г/л төмен);қарт жастағылар.

Асқынулар:

• 
  Инфекционды токсикалық шок – АҚ тез төмендейді, пульсі жіп тәрізді немесе анықталмайды, тері жамылғысының кенеттен бозаруы немесе цианозы, сананың бұзылысымен (сананың сөнуі, сопор, кома), ануриямен, жедел бүйрек жеткіліксіздігімен жүреді.
  
• 
  Дислокационды синдром (бас миының сыңылауы кезінде пайда болады) – сана тежелу деңгейінің кенеттен жоғарлауы, бас ауру, лоқсу, құсу, ошақты симптоматиканың пайда болуы немесе айқындала түсуі, (анизокория, екі жақты патологиялы табан белгісі), тахикардиямен тез алмасатын брадикардия, АҚ жоғарлайды содан соң төмендейді, тыныс бұзылысы ентігу түрінде Чейн - Стокс типі).
  

• 
  Жалпы жағдайы мен өмірге қажетті қызметтерді бағалау:санасы, тыныс алуы, қан айналымы..
  
• 
  Психикалық статусты бағалау:сандырақ , елестеу, психомоторлы қозу.
  
• 
  Визуалды бағалау: тері жамылғысының гиперемиясы немесе бозаруы, петехиалды бөртпелердің болуы (менингококкты инфекцияға тән).
  
• 
  Пульсін, ТАЖ, ЖЖЖ, АҚ зерттеу.
  
• 
  Дене қызуын өлшеу.
  

Ауырсынуға көңіл аудару– егер науқастың басын көлденең жазықтықта 2-3 рет бұрса, сол кезде бастың ауырсынуы күшейсе, онда симптом оң болып саңалады.

• 
  мойын бұлшықеттерінің тырысуы;
  
• 
  Керниг симптомы оң – егер науқас жамбас –сан буынында бүгілген аяқты тізе буының жазғанан кейін бас ауырсынуы күшейсе;
  
• 
  өмірге қауіпті асқынуларын анықтау (инфекционды-токсикалық шок және мидың сыналауы).
  

Дәрілердің мөлшері мен қолдану тәсілі: симптоматикалық терапия; айқын бас ауру кезінде парацетомол ауыз арқылы 500 мг үлкен көлемдегі сұйықтықпен (максималды бір реттік доза 1 г, максималды тәуліктік доза 4 г).

Тырыспа кезінде бензодиазепиндер тағайындалады: диазепам 10 мг тамыр ішіне 0,9% натрий хлор ерітіндісіне араластырып, 3 мл/мин (егер одан жылдам жіберсе тыныс алу тоқтауының қаупі бар).Ректалді енгізуге болады 0,2-0,5мг/кг үлкендер мен балаларға.

Найзағай тәрізді ағымында антибиотиктер тағайындайды, цефалоспориндердің ІІІ туындысынан: цефтриаксон 2 мг тамыр ішіне (кішкентай балаларда 100 мг/кг/тәу) 0,9% натрий хлор ерітіндісінде араластырылған. Жоғары сезімталдықта, сонымен қатар басқа цефалоспориндерге, карбапенемдерге қарсы көрсетілген.

Инфекционды - токсикалық шок кезінде:

• 
  0,9% 400 мл натрий хлор ерітіндісін тамыр ішіне тамшылап;
  
• 
  60 мг преднизолон 0,9% натрий хлор ерітіндісінде тамыр ішіне ақырындап, антибактериалды дәрі-дәрмектер енгізгенше 15 мин бұрын, өлім, асқынулардың пайда болуының қаупін және есту қызметін жоғалтуды тоқтату үшін;
  
• 
  цефтриаксон 2 г 10 мл 0,9% натрий хлор ерітіндісінде;
  
• 
  Интенсивті терапия бөлімшісіне дереу госпитализациялау.
  

• 
  15% маннитол ерітіндісін 0,5-1,5 г/кг тамыр ішіне тамшылап
  
• 
  Интенсивті терапия бөлімшесіне дереу госпитализациялау.
  

Энцефалит – инфекционды ауру, этиологиясы көбінесе вирусты, бас ми және немесе жұлын ми (миелит) затының зақымдалуымен, интоксикациямен сипатталады және бас қаңқа ішілік қысымның жоғарлауымен, энцефалит синдромымен, ликвордағы қабыну өзгерістермен жүреді.

Энцефалиттер (менингоэнцефалиттер) кез келген инфекционды агентпен шақырылуы мүмкін, бірақ жиі вирусты инфекциямен шақырылады.

• 
  Біріншілік энцефалиттің негізінде мидың зақымдалуы жатады,.Бұл инфекционды агенттің гематоэнцефалдық тосқауыл арқылы кіруінен туатын және де бірінші кезекте қоздырғыштың нейротроптығына байланысты.
  
• 
  Екіншілік жедел энцефалит кезінде инфекционды агент жиі миға гематогенді жолмен немесе аксон бойынша өтуі де мүмкін (герпес вирусы). Қатынастық жол (көбінесе бактериалды инфекция) лор- мүшелер аурулары кезінде, БМЖ ашық немесе өтпелі түрінде анықтайды. Аутоиммунды реакция нәтижесінде поства-кциналды энцефалит және параинфекционды вирусты энцефалит туындайды.
  

Этиологиясына байланысты энцефалиттердің келесі түрлерін бөледі:

• 
  Біріншілік вирусты энцефалиттер.
  
• 
  Анықталған вируспен шақырылған энцефалиттер.
  
• 
  Герпес, грипп, энтеровирус, Коксаки және ЕСНО т.б. вирустардан туындайтын біріншілік вирусты көп мезгілділік
  
• 
  Инфекционды-аллергиялық және аллергиялық генезді энцефалиттер мен энцефаломиелиттер.
  
• 
  Қызамықта, желшешекте, қызылшада, эпидемиялық паротитте, тұмауда және т.б. кезіндегі параинфекционды энцефалит және энцефаломиелит.
  
• 
  Поствакциналды (АКДС егуінен, желшешектік, антирабикалық, вакцинадан, кенелі энцефалитке қарсы вакцинадан кейін және т.б.).
  
• 
  Бактериалды этиологиялы: стерптококкты, стафилококкты, пневмококкты және т.б.
  
• 
  Плазмодиялармен, саңырауқұлақтар мен және т.б. қоздырғыштармен шақырылатын энцефалиттер: бөртпе сүзегі, сифилис, токсоплазмоз, Лайма ауруы (боррелиоз) кезінде.
  

• 
  Жалпы инфекционды: дене қызуының жоғарлауы, қызба, жалпы интоксикация, қандағы жалпы өзгерістер және т.б.
  
• 
  Жалпы милық синдромдар: сана деңгейінің сандық бұзылысы, (сананың сөнуі , сопор, кома), бас ауру, лоқсу, құсу, бас айналу, жалпы тырыспа талмасы.
  
• 
  Психикалық бұзылыстар: дезориентаиця, психомоторлы қозу, шатасуы, мінез құлықтың бұзылуы, елестеу, делирий, қорқу, үрей, агрессивтілік.
  
• 
  Менингиалді синдром (ми қабығы қатысса): Керниг, Брудзинский симптомдары оң, шүйде бұлшықетінің тырысуы.
  
• 
  Ошақты неврологиялық симптомдар зақымдалу ошағының орналасуына байланысты (фокальді тырыспа талмасы, орталық немесе перифериялық парездер, сезімталдық және сөйлеу бұзылыстары, атаксия, бас ми жүйкелерінің зақымдалу белгілері, диплопия, жұтыну бұзылыстары т.б сияқты).
  

Продромалды кезең жиі шамалы көрінетін жалпы инфекционды симптомдар мен өтеді. Аурудың өршу кезеңінде айқын көрінетін жалпы инфекционды симптомдар аясында, жалпы милық және менингит симптомдары дамиды, сонымен қатар ОЖЖ-нің ошақты зақымдалулары, тырыспа талмасы және басқа симптомдар болады. Келесі кезеңдерде жалпы инфекционды және менингит симптомдары біртіндеп төмендеп, бұзылған қызметтер қалпына келеді немесе тұрақты неврологиялық дефекттің қалыптасуы жүреді.

Диагностика.

• 
  Жалпы жағдайына баға беру: сананың деңгейі, ТАЖ, ЖЖЖ, АҚ.
  
• 
  Дене қызуын өлшеу.
  
• 
  Тері жамылғысы мен конъюнктивасын қарау (гиперемия, бөртпе элементтері, ісіну, эритемалар, қабыну, кене шаққан жеріндегі біріншілік аффектінің көрінісі).
  
• 
  Менингеалді симптомдарды зерттеу.
  
• 
  Дауыстың үнділігін бағалау (мұрыннан сөйлеу, дауыстың қарлығуы), бульбарлы синдромды жоққа шығару үшін жұтынудың сақталуы.
  
• 
  Ошақты неврологиялық бұзылыстардың бар болуын анықтау: орталық немесе перифериялық парездер, сөйлеу мен сезімталдық бұзылыстары, атаксия, гиперкинездер.
  
• 
  Психопатологиялық бұзылыстарды бағалау: (дезориентация, мінез құлықтың бұзылуы, елестеу және т.б.
  

Дәрі - дәрмектердің мөлшері мен қолдану тәсілдері

• 
  Сана деңгейі бұзылысы бар науқастарда (сопор, кома) тыныс алу, жүрек қызметін, АҚ деңгейін бақылау.Тыныс алу бұзылысы кезінде – интубация. Реанимация шаралары мен ӨЖВ өткізуге дайын болу қажет.
  
• 
  Ми ісінуі өршіген жағдайда (жалпы милық симптомның айқындала түсуі): бас жағын 30⁰С көтеріп, маннитол 0,5-1,5г/кг 15% ерітінді түрінде тамыр ішіне тамшылап
  
• 
  Жедел медициналық көмек кезеңінде, көбінесе анальгетиктермен, ыстық түсіретін дәрілер т.б. симптоматикалық ем жүргізеді.
  
• 
  Қайталамалы тырыспа ұстамасы кезінде 10-20 мл диазепам тамыр ішіне енгізеді, тоқталмайтын ұстама болса – қайтадан диазепамды та-мыр ішіне ақырындап, тыныс алу қызметін бақылау арқылы енгізеді.
  

Ашық бас ми жарақатына апоневротикалық қабықтың және/немесе бастың жұмсақ тіннің бүтіндігінің бұзылуымен және сыну аймағына сай келетін зақымдалулар жатады. БМЖ өтпелі зақымдалуына бас сү-йегінің сынуы мидың қатты қабығының зақымдалуы мен кейін лик-вордық жыланкөз (ликворея) пайда болатын жарақатты жатқызады.

БМЖ патофизиология бойынша:

• 
  Біріншілік – жарақат күшінің тікелей бас қанқаға ми қабығына, ми тініне, ми тамырларына және ликварлық жүйеге әсер етеді.
  
• 
  Екіншілік – миға тікелей әсерімен байланысты емес, бірақ мидың біріншілік зақымдалу салдарынан және негізі ми тінінің екіншілік ишемиялық өзгерістер түрі бойынша дамиды (қаңқа ішілік және жүйелі).
  

2. Жүйелі - артериялды гипотензия, гипоксия, гипер- және гипокапния, гипер- және гипонатриемия, гипертермия, көмірсу алмасуының бұзылуы, ТІҰ –синдромы.

Жағдайының аурлығына байланысты сананың тежелуінің дәрежесінің сапалық бағасына негізделген: анық; шамалы сананың сөнуі (оглушение); терең сөнуі; сопор; шамалы кома; терең кома; шектен тыс кома.

Жеңіл ЖБМЖ - на ми шайқалуы мен соғылуының жеңіл дәрежесі жатады.

Орташа ЖБМЖ – на ми соғылуының орташа дәрежесі жатады.

Ауыр ЖБМЖ –на ми соғылуының ауыр дәрежесі мен бас мидың басылуы жатады.

Қанағаттанарлық жағдайының белгілері: санасы анық; витальді қызметінің бұзылуының болмауы; екіншілік (дислокационды) невралогиялық симптоматиканың болмауы, краниобазальдық және біріншілік жарты шарлар симптоматиканың онша айқын анықталмауы немесе болмауы.

Орташа ауырлықтың белгілері: санасы анық немесе шамалы сананың сөнуі; витальді қызметі бұзылмаған (брадикардия болуы мүмкін); ош-ақты симптоматика – сол немесе басқа жартышарлық пен краниоба-зальды симптомдар айқындалуы мүмкін. Кейде жеке шамалы айқын-далған бағаналы симптомдары (спонтанды нистагм және т.б.) болады.

Ауыр жағдайының белгілері (15 - 60 мин.): сананың өзгеруі терең сө-ну немесе сопорға дейін; витальді қызметтің бұзылуы(шамалы бір-екі көрсеткіштері бойынша); ошақты симптомдар – бағаналы симптомдар шамалы айқындалған (анизокория, жоғарыға қарауының шамалы шек-телуі, спонтанды нистагм, контралатералды пирамидтік жетіспеуші-лік, менингиалды симптомдардың дене осьімен және т.б. диссоциа-циясы); жартышарлық және краниобазалды симптомдардың айқын кө-рінуі мүмкін, сонымен қоса қояншық талмасы, парездер және салдану.

Өте ауыр жағдайының белгілері (6 -12 сағат): сананың бұзылуы шамалы немесе терең комаға дейін; бірнеше параметрлер бойынша виталді қызметтердің айқын бұзылуы; ошақты симптомдар – бағаналы анық көрінеді (жоғары қарағандағы парез, айқын анизокория, көлденң және тік жазықтықта көздің дивергенциясы, тоникалық спонтанды нистагм, қарашықтың жарыққа реакцияның төмендеуі, екі жақты патологиялы рефлекстер, децеребарциоционды тырысу, жартышарлар мен краниобазалды симптомдардың айқын көрінеді, тіпті екі жақты немесе көпшілік парезге дейін).

Терминалды жағдайының белгілері: сананың бұзылуы шектен тыс комаға дейін; витальдық қызметтің критикалық бұзылуы; ошақты симптоматика – бағаналық симптомдар екі жақты шектен тыс мидриаз түрінде, жартышарлық және краниобазальдық бұзылыстар жалпы милық және бағаналық бұзылыстармен жабылған. Болжамы қолайсыз.

БМЖ-ның клиникалық түрлері

Түріне қарай:оқшауланған, біріккен, комбинирленген, қайталанған.

БМЖ бөлінеді: жабық; ашық (енбейтін және енетін).

Мидың зақымдалуына қарай:

1. 
   Мидың шайқалуы – көбінесе азғантай жарақат күші әсер еткенде пайда болады. Ми шайқалуы кезінде сананың жоғалуы болмайды немесе ол аз уақытқа созылады 1-2 минуттан 10-15 минутқа дейін. Науқастар бас ауруы, лоқсу, сирек құсу, бас айналуына, әлсіздікке, көз алмасын қимылдатқандағы ауырсынуына шағымданады. Сіңірлік реф-лекстер жеңіл асимметриялы болуы мүмкін. Егер ретроградты амне-зия болса, аз уақытқа созылады. Антеретрогадты амнезия жоқ. Шайқа-лу кезіндегі атап көрсетілеген құбылыстар мидың функционалды құбылыстарымен шақырылады және 5-8 күннен кейін кетеді.
   
2. 
   Мидың соғылуы – жарақаттық күш салу кезінде ми затының макроқұрылымдық деструкция түрінде (көбінесе геморрагиялық компонентпен) болатын зақымдалу клиникалық ағымы мен зақымдалудың айқындылығына байланысты ми соғуының жеңіл, орташа және ауыр түрлерін бөледі.
   

Ми соғылуының орташа дәрежесі: сананың жоғалуы бір неше минуттан 2 - 4 сағатқа дейін созылады. Сананың тежелуі шамалы немесе терең есінің сөнуіне дейін бір неше сағатқа немесе тәулікке сақталады. Айқын бас ауруы, жиі қайталамалы құсу болады. Көлденең нистагм, қарашықтың жарыққа реакциясының төмендеуі, конвергенция бұзылысы болуы мүмкін. Сіңірлік рефлекстердің диссоциациясы, кейде шамалы гемипарез және патологиялы рефлекстер байқалады.Сөйлеу мен сезімталдық бұзылысы болуы мүмкін. Менингиалды симптомдар шамалы айқындалған, ал ликворлық қысым шамалы жоғарлаған (ликворореясы бар науқастардан басқасының барлығы). Тахи - немесе брадикардия. Тыныс алудың шамалы тахипноэ түрінде бұзылуы ырғақтың бұзылуынсыз және аппараттық коррекцияны қажет етпейді. Температурасы субфебрилді. Бірінші тәулікте психомоторлы қозғыштық болуы мүмкін, кейде тырыспа талмасы. Ретро – және антеретроградты амнезия болады.

Ми соғылуының ауыр дәрежесі: сананың жоғалуы бір неше сағаттан бір неше тәулікке созылуы мүмкін (кейбір науқастарда аппалитикалық немесе акинетикалық мутизмге айналады). Сананың сопор немесе комаға дейін тежелуі.Психомоторлы қозу болуы мүмкін кейін атонияға ауысады. Бағаналық симптомдар айқын көрінеді – көз алмасының жүзгіш қозғалысы, вертикалді ось бойынша көз алмаларының екі жақта тұруы, төмен қарау фиксациясы, анизокория. Қарашық пен қасаң қабығының жарыққа реакциясының тежелуі. Жұтынуы бұзылған. Кейде ауырсыну, тітіргендіргіштеріне горметония дамиды немесе кездейсоқ пайда болады. Екі жақты патологиялық табандық рефлекстер. Бұлшықет тонусының өзгеруі болады, көбінесе – гемипарез, анизорефлексия. Тырыспа ұстамасы болуы мүмкін. Тыныс алу орталық немесе перифериялық түрі бойынша бұзылған (тахи немесе брадипноэ). АҚ жоғарлайды немесе төмендейді (қалыпты болуы мүмкін), атониялық кома болса, тұрақсыз сондықтан үнемі медикаментозды терапияны қажет етеді. Менингиалды синдромдар айқын болады.

Мидың соғылуының ерекше түріне – мидың диффузды аксоналды зақымдалуы жатады. Оның клиникалық белгілері ми бағанасының қызметінің бұзылысы қосады – сананың тежелуі терең комаға дейін, айқын білінетін виталды қызметінің бұзылуымен жүреді. Олар міндетті түрде медикаментоздық және аппараттық түзетулерді қажет етеді. Диффузды аксоналды зақымдалуы кезінде өлім саны жоғары және 80-90% қамтиды, ал тірі қалғандарда аппалитикалық синдром дамиды. Диффузды аксоналды зақымдалуы басішілік гематоманың пайда болуымен жүреді.

3. Мидың басылуы (өршитін және өршімейтін) – басішілік кеңістіктегі көлемдік құрылымдардың азаюынан пайда болады. БМЖ кезіндегі «өршімейтін» басылу өршитін болуы мүмкін және мидың айқын компрессиясымен дислокациясына келеді. Мидың өршімейтін басылуына жатады: басқа бөгде денелермен миға басу және қысылыған сынықтар кезінде қаңқаның сүйектік сынықтарымен басылуы. Осындай жағдайда өздігінен басылған ми құрылымдарының көлемі өспейді. Ми басылуының генезінде жетекші рөлді қаңқа ішілік механизмдер атқарады. Өршитін басылуларға қаңқа ішілік гематомалардың барлық түрімен мидың соғылу жатады, мас-эффектімен жүреді.

Қаңқа ішілік гематомалар: эпидуралды; субдуралды; ми ішілік; қарынша ішілік, көптеген қабық асты гематомалар; субдуралды гидромалар.

Гематомалар: жедел (алғашқы 3-ші тәулік), жеделдеу (4 тәулік 3 апта) және созылмалы (3 аптадан кейін) болады. Бас ішілік гематомалар классикалық клиникалық көрінісіне жарық аралық, анизокория, гемипарез, елестеу (ол сирек кездеседі) жатады. Классикалық клиникалық көрініс ми соғылуының қосарлануынсыз жүретін гематомаларға тән. Гематомалармен мидың соғылуы қосарланып келетін науқастарда БМЖ-ның бірінші сағатында мидың дислокациясымен басылу симптомы және мидың біріншілік зақымдалу белгілері болады. БМЖ кезіндегі қауіп факторлары: алкоголды мас болу; қояншық ұстамасының нәтижесінде пайда болатын БМЖ.

БМЖ-ның жетекші себептері: жол-көлік жарақаты; тұрмыстық жарақат; спорттық жарақат немесе құлау.

Диагностиканың белгілері. Бас терісінің көзге көрінетін зақымдалуларына назар аударады. Периорбиталды гематома («көзілдірік симптомы», «жанат көзі») бас қаңқасының алдыңғы ойығының сынуын дәлелдейді. Емізікше өсіндінің аймағындағы гематома (симптом Баттла) самай сүйек пирамидасының сынуын дәлелдейді. Гемотимпанум немесе дабыл жарғағының жарылуы бас қаңқаның негізінің сынуына сай келуі мүмкін. Мұрын немесе құлақ ликвореясы бас қаңқа негізі сынуымен БМЖ-ның өтпелі түрін дәлелдейді. Қаңқаның күмбез сүйегі сынуы кезінде перкуссия жасағанда «жарылған құмыраның» дауысы естіледі. Экзофтальм конъюктивасының ісінуімен болса, онда ол каротидті-кавернозды бірікпе немесе ретробульбарлы гематоманың пайда болуын көрсетеді. Шүйде аймағының жұмсақ тіннің гематомасы маңдай сүйегінің сынуына және/немесе маңдай бөлімінің базальды аймақтағы полюстарына және самай сүйегінің полюстарына сай келуі мүмкін. Сана деңгейін, менингиалды сиптомдардың, қарашық жағдайы мен жарыққа реакциясын, қаңқа жүйесімен қозғалу қызметтерінің, бас ішілік қысымның жоғарлауын, мидың дислокациясын, жедел ликворлы окклюзияының дамуын бағалау міндетті екені сөзсіз.

Медициналық көмекті көрсету тактикасы

Емдеу тактикасы бас миының зақымдалу сипатына, күмбез сүйегіне және қаңқа негізіне, қосарланған қаңқадан тыс жарақат пен жарақаттан туындаған асқынуларының дамуына қарап анықтайды.

Ми соғылуы кезінде жедел көмек көрсету қажет емес.

Психомоторлы қозу кезінде: 2-4 мл 0,5% седуксен ерітіндісі (реланиум, сибазон) тамыр ішіне; стационарға тасымалдау.

Мидың шайқалуы мен басылуы кезінде:

1. 
   Тамырға жету жолын қамтамасыз ету.
   

3. Қан айналым декомпенсациясы кезінде: реополиглюкин, кристаллойдты ерітінділер тамыр ішіне тамшылап; қажет болса допамин 200 мг 400 мл изотониялық натрий хлор ерітіндісі немесе басқа кристаллойд ерітінділер тамыр ішіне тамшылап, АҚ 120-140мм.с.б. деңгейі қамтамасыз ету жылдамдықпен егу қажет.

4. Санасы жоқ болса:

• 
  Ауыз қуысын қарау мен механикалық тазалау.
  
• 
  Селик тәсілін қолдану.
  
• 
  Тікелей ларингоскопия жасау.
  

• 
  Омыртқаның мойын бөлімін тұрақтандыру (қолмен жеңіл тартылуы).
  

5. Психомоторлы қозу, тырыспа кезінде және премедикация ретінде:

• 
  0,5- 0,1% атропин ертіндісі;
  
• 
  профол 1- 2 мг/кг, немесе теопентал натрия 3- 5 мг/кг, немесе 2- 4 мл 0,5% седуксен ерітіндісін, немесе 15- 20 мл 20% оксибутират натрий ерітіндісін немесе дормикум 0,1- 0,2 мг/кг тамыр ішіне;
  
• 
  тасымалдау кезінде тыныс алу ырғағын бақылау қажет.
  

• 
  2-4 мл 1% фуросемид (лазикс) ерітіндісін тамыр ішіне (қосарланған жарақат нәтижесіндегі декомпенсирленген қан жоғалту кезінде лазиксті енгізбейді);
  
• 
  өкпенің жасанды желдеткіші.
  

8. Бастың зақымдалуымен және одан сыртқа қан ағу кезінде, жараның шеттерін антисептикпен өңдеу керек.

9. Науқасты нейрохирургиялық қызметі бар стационарға тасмалдау керек, өте ауыр жағдайда - реанимация бөліміне.

Жұлындық жарақат

Жұлындық жарақат кезінде сүйек-буын аппараты, жұлын миі және оның түбірлері мен тамырлары зақымдалуы мүмкін. Көбінесе омыртқаның қозғалғыштығы көп аймақтары жарақатқа душар болады – мойын (С5 –С7) және кеуде бел (Th10- L2) бөлімдері.

Жұлындық жарақаттың клиникалық түрлері зақымдалу сипатына және қосым-ша жанында жатқан қабық пен құрылымдардың зақымдалуына негізделген. Бірінші белгілері бойынша: жұлын мидың шайқалуы; жұлын мидың соғылуы; жұлын мидың жарақаттық басылуы (алдыңғы, артқы, ішкі).

Екінші белгілері бойынша: ашық жұлындық жарақат; жабық жұлындық жарақат.

Егер дуралды қаптың қабырғасы зақымдалатын болса, онда зақымдалудың бұл түрін өтпелі түріне жатқызады.

Негізгі үш топты бөледі:

1. 
   Омыртқаның зақымдалуы жұлын ми қызметінің бұзылуынсыз;
   
2. 
   Омыртқаның зақымдалуы жұлын ми өткізгіштігінің бұзылуымен;
   
3. 
   Жұлын мидың жабық жарақаты омыртқаның зақымдалуынсыз.
   

1. 
   Байлам аппаратының зақымдалуы (созылу, байламның жыртылуы);
   
2. 
   Омыртқа денесінің бұзылуы (сызықты, компрессионды, жарықшақтық, жарықшақты- компрессионды);
   
3. 
   Омыртқаның артқы жартылай сақинаның сынуы: доғалық, көлденең, қылқан өсінділік;
   
4. 
   Омыртқаның сынуы мен шығуы, омыртқа каналының деформациясының қандай да бір жазықтықта орнынан таюымен;
   
5. 
   Көптеген зақымдалулар.
   

Жұлын ми жарақаттары бөлінеді:

Морфофункционалды сипаты бойынша: шайқалу, соғылу, басылуы, толық анатомиялық бұзылыс.

Зақымдалу деңгейіне байланысты: мойын бөлімі, кеуде бөлімі, бел бөлімі, сегізкөз бөлімі.

Жаралайтын снарядтың түріне байланысты: пышақтық, оқтық, жарықшақтық және т.б.

Жарақат сипатына қарай: тесіп өтетін; соқыр; жанасып өтетін (тангенцинальды).

Жарқаттық каналы мен жұлын ми каналының траекториясының қатынасы бойынша: өтпелі; өтпелі емес; паравертебралды. Жұлын ми шайқалу (өтпелі жарақаттық салдану).

Морфологиясынында: уақытша ишемиямен бірнеше сегменттерінің ісінуімен сипатталады. Толық салданудың клиникалық көрінісі дамиды, ол жарақат ал-ғаннан соң, 6 сағаттан кейін төмендейді, ал 24 сағаттан кейін толық сауығу болады.