Талаптары Таңдау Құрылымы, Мөлшері мен Тестілеу Үшiн Баптарды Iрiктеу

6.   Аудиторлық таңдауды әзірлеуде, аудитор аудиторлық шаралардың мақсатын мен тұжырымдамалық атрибуттарын қарастыруы тиiс. (Сілт: Пар. A4-A9)

7.      Демек, аудитор таңдау тәуекелін қолайлы төмен деңгейге дейін төмендету үшін таңдау құрылымын қарастыруы тиіс. (Сілт: Пар. A10-A11)

8.   Аудитор тұжырымдамалықтағы әр қайсы таңдау бірлігі іріктеуге мүмкіншілік бар таңдау үшін бірліктерді іріктеу қажет. (Сілт: Пар. A12-A13)

9. Аудитор мақсатқа тән болатын, таңдалған әр қайсы бап бойынша аудиторлық шараларды орындауы тиіс.

10. Егер аудиторлық шара таңдалған бапқа қолданылмаса, аудитор алмастырылатын бап бойынша аудиторлық шара орындауы қажет. (Сілт: Пар. A14)

11.    Егер аудитор таңдалған бап бойынша әзірленген аудиторлық шараларды орындай алмаса, немесе тиісті баламалы шараларды орындай алмаса, онда ол, бақылау тестеу жағдайы болса, белгіленген бақылаудан ауытқу ретінде немесе, бөлшектерді тестеу жағдайы болса, кемшілік ретінде қарастырады. (Сілт: Пар. A15-A16)

12.    Аудитор анықталған кез-келген ауытқулар немесе кемшіліктердің сипатын және себебін қарастырып шығып, аудиторлық шараның мақсатына немесе аудиттің басқа салаларына ықтимал әсерін бағалайды. (Сілт: Пар. A17)

13.   Тым сирек кездесетін жағдайда, аудитор таңдау жүзінде ашылған кемшілік немесе ауытқу аномальды болады деп санаған жағдайда, онда ол кемшілік немесе ауытқу тұжырымдамалықта көрсетілмегеніне қатысты белгісіздіктің жоғары деңгейін алуы керек. Аудитор кемшілік немесе ауытқу тұжырымдамалықтың қалдығына әсер етпейтін жеткілікті тиісті аудиторлық дәлел алу үшін қосымша аудиторлық шараларды орындау арқылы белгісіздіктің осы деңгейін ала алады.

Бұрмалауларды болжау

14.   Бөлшектерді тестеу үшін аудитор тұжырымдамалық таңдауында табылған кемшіліктерді болжауы тиіс. (Сілт: Пар. A18-A20)

15. Аудитор келесіні бағалау қажет:

(a) Таңдаудың нәтижелерін бағалау қажет; және (Сілт: Пар. A21-A22)

(b) Аудиттің таңдауы тестеуден өткен тұжырымдамалық бойынша сенімді негізін салғанын бағалауы қажет. (Сілт: Пар. A23)

***

Қолданбалы және Басқа Түсіндірме Материал

Анықтамалары

Таңдамалы емес тəуекелдiлiгi (Сілт: Пар. 5(d))

A1. Таңдамалы емес тәуекелдігі тиіссіз аудиторлық шараларды пайдалануды,

немесе аудиторлық дәлел қате түсіндіру мен кемшілік немесе ауытқуларды мойындауға қабілетсіздігін қарастырады.

Таңдау бiрлiгi (Сілт: Пар. 5(e))

A2.  Мысалы, депозит бланкысына аударылған чектер, банк көшiрмесiнен несиелiк кредиттiк жазбалар, сату бойынша шот–фактуралар, дебиторлық берешек сальдосына немесе ақша бiрлiктерi.

A3.  Таңдауды әзірлеуде аудитор жекелеген елеулі емес кемшіліктердің агрегаты қаржылық есептіліктің елеулі бұрмалануына әкеліп, ықтимал анықталмаған кемшіліктер үшін шек қоятын тәуекелді жою үшін жол берілетін кемшілікті анықтайды. Жол жіберілетін қате 320 АХС³²⁶ көрсетіндей белгілі бір таңдау шарасына орындау маңыздылығының қолданысы болып саналады. Жол жіберілетін қате ұқсас сома немесе орындау маңыздылығынан төмен болатын сомалар болуы мүмкін.

A4.  Аудиттің таңдамасы аудиторға таңдама баптары алынған тұжырымдамалыққа қатысты қорытынды жасауға немесе жасауға көмектесуге таңдалған баптардың кейбір сипаты бойынша аудиторлық дәлел алуға және бағалауға мүмкіншілік береді. Аудиттің таңдамасы статистикалық емес, статистикалық дискретизация арқылы қолданылады.

A5. Аудиттің таңдамасын әзірлеуде аудитор қол жеткізілуі тиіс мақсат пен аудиторлық шараларды қисандастыруды қарастырады. Аудиторлық дәлел мен ықтимал ауытқу немесе аудитке қатысты бұрмалауды туғызатын жағдайлардың сипатын қарастыру аудиторға ауытқу немесе кемшілікті не құрастыру мен таңдау үшін қандай тұжырымдамалықты қолдануға жәрдемдеседі.

500 АХС 10 параграфының талаптарына сәйкес келу үшін аудиторлық таңдауда, аудитор аудиторлық таңдауға негізделетін тұжырымдамалық толық болуына қатысты дәлел алу үшін аудиторлық шараларды орындауы тиіс.

A6.   Аудитордың аудиторлық шараның мақсатын қарастыруы 6 параграфқа сәйкес анық білім қамтиды: аудиторлық шараның мақсатына тән болатын барлық және тек қана жағдайлар ауытқулар немесе кемшіліктерді болжауға енгізілген ауытқу немесе кемшіліктің мағынасы туралы білім қамтылған. Мысалы, дебиторлық қарыздың бар болуына қатысты бөлшектерді тестеуде, сол сияқты растау секілді, растау күніне дейін енгізілген, бірақ күнінен кейін клиент алған оның төлемдері кемшілік болып саналмайды. Сондай-ақ, клиент шоттары арасындағы қате таратылым жалпы дебиторлық шоттар балансына әсер етеді. Осыған

сәйкес, бұл аудиттің басқа салаларына, мысалы күдікті қарыздар резервтерінің барлығы немесе алаяқтық тәуекеліне әсерін етсе де, бұл осы белгілі бір аудиторлық шараның таңдау нәтижелерін бағалауда кемшілік секілді қарастыруы қажет жоқ.

A7.  Тұжырымдамалықтың сипаттамаларын қарастыруда, бөлшектерді тестеу үшін аудитор аудитордың сәйкесті бақылау туралы білімі немесе тұжырымдамалықтан алынған баптардың аз санын зерттеуі негізінде ауытқу күтілген деңгейін бағалауы тиіс. Бұл бағалаудың мақсаты аудиторлық таңдауды әзірлеу мен таңдау мөлшерін анықтау. Мысалы, егер ауытқу күтілген деңгейі тым жоғары болса, аудитор әдетте бақылау тестемеуды шешім қабылдайды. Атап айтқанда, бөлшектерді тестеу үшін, аудитор тұжырымдамалықта күтілген кемшілікті бақалайды. Егер күтілген кемшілік жоғары болса, үлкен таңдау мөлшерін 100% зерттеу немесе пайдалану бөлшектерді тестеуде қолайлы болады.

A8.  Таңдау баптары жасалған тұжырымдамалықтың сипаттамаларын қарастыруда аудитор стратификация немесе құн өлшелген керек екенін анықтайды. 1 қосымша стратификация мен құн өлшелген іріктеуді бұдан әрі талқылайды.

A9.   Статистикалық немесе статистикалық емес амал пайдалануды шешімі аудитордың пікір мәселесі болып табылады; таңдау өлшемі статистикалық пен статистикалық емес амалдарын ажырату үшін нағыз критерий болып саналмайды.

Таңдау өлшемi (Сілт: Пар. 7)

A10. Таңдау өлшемiне аудитор қабылдауға келiсетiн таңдау тəуекелдiлiгiнiң деңгейi əсер етедi. Аудитор қабылдағысы келетiн тəуекелдiлiк деңгейi неғұрлым төмен болса, таңдау өлшемi соғұрлым үлкен болуы керек.

A11. Таңдау өлшемi статистикалық мəлiметтерге негiзделген нысандарды қолдану арқылы анықталады немесе жағдайларға объективтi түрде қолданылатын кəсiби пiкiрдi пайдалану жолымен анықталады. 1 жəне 2 қосымшаларда таңдау көлемiн анықтауға жəне демек таңдау əдісін қолданумен байланысты тəуекелдiк деңгейiне əсер ететiн түрлi факторлар келтiрiлген. Жағдайлар ұқсас болса, 2 және 3 қосымшаларда анықталған факторлар таңда өлшеміне әсері статистикалық немесе статистикалық емес әдістер таңдалғанға қарамастан ұқсас болады.

Тесттеу үшiн баптарды iрiктеу (Сілт: Пар. 8)

A12. Статистикалық таңдауды қолдану барысында таңдау өлшемi ықтималдылық теориясы негiзiнде анықталады. Статистикалық емес таңдауды қолдану барысында таңдау өлшемi кəсiби пiкiр негiзiнде анықталады. Таңдау мақсаты таңдау баптары таңдап алынған тұжырымдамалық бойынша қорытынды жасауға дұрыс негізін салу болғанымен аудитор жиынытыққа әдеттегідей сипаттамалары бар таңдау баптарын іріктеу арқылы алынған қате пікір алдын алу үшін көрсетілім таңдау бабын іріктеуі қажет.

A13. Таңдау баптарын іріктеу негізгі әдістеріне кездейсоқ іріктеуді пайдалану, жүйелі іріктеу мен ойланылмаған іріктеу жатады. Бұл әдістердің әр қайсысы 4 қосымшада көрсетілген.

Аудиторлық Рәсімдерді Орындау (Сілт: Пар. 10-11)

A14. Егер таңдап алынған бап аудиторлық шараны қолдануға тура келмесе, бұл шара əдетте салыстырмалы бапқа қатысты орындалады. Мысалы төлемдердi санкциялауға қатысты дəлелдердi тексеру кезiнде жойылған чек таңдап алынады. Егер аудитор чек бұрын жойылғанына əрi ол қате емес екенiне көзi жетсе, тиiстi таңдап алынған алмастыратын чек тексерiледi.

A15. Бiрақ кейде, аудитор таңдап алынған бапқа қатысты жоспарланған аудиторлық шараларды қолдана алмайды, мысалы берiлетiн бап бойынша құжаттардың жоғалуына орай.

A16. Егер осы элемент бойынша жарамды баламалық аудиторлық шараларды орындау мүмкін болмаса, онда бұл элементті аудитор əдетте қате ретінде қарастырады. Оң растау туралы өтiнiшке ешбiр жауап алынбаған жағдайдағы кейiнгi түсiмдердi тексеру баламалық жарамды аудиторлық шаралардың мысалы бола алады.

A17. Анықталған қателердi талдағанда, аудитор олардың көпшiлiгiнiң ортақ ерекшелiктерi бар екенiн байқауы мүмкiн, мысалы, операциялар түрi, өнiмнiң ассортименты, немесе уақыт кезеңi. Мұндай жағдайларда аудитор ортақ ерекшелiктерi бар барлық баптар жиынтығын сəйкестендіруге шешiм қабылданды. Сонымен қатар мұндай қателер қасақана қателер болуы мүмкiн жəне алаяқтық көрсетедi.

A18. Аудитор тұжырымдамалық үшiн жалпы қатенi болжайды, мақсаты – қате шамасы туралы терең түсiнiк алу жəне бұл шаманы мүмкiн қатемен салыстыру.

A19. Егер қате аномальды болады деп анықталса, онда таңдау қатесiн тұжырымдамалыққа болжағанда, ол алынып тастауы мүмкiн. Кез келген мұндай қатенiң əрекетiн, егер ол түзетiлмеген болса, аномальды емес қателердi болжауды қосымша қарастыру керек.

A20. Бақылау тесттерiне қатысты қателердi дəл болжау талап етiлмейдi, себебi таңдауда қателердiң пайда болу коэффициентi жалпы тұжырымдамалықтағы қателердiң болжамданатын коэффициентi болып табылады. 330³²⁷ АХС аудитор сүйенетін бақылаудың қатесі анықталған жағдай бойынша нұсқау ұсынады.

A21. Бақылау тесттерiмен жағдайларда, егер бастапқы бағалауды растайтын қосымша дəлел алынбаса, таңдаудағы дəлелдiң өте жоғары коэффициентi бақылау тəуекелдiлiгiнiң бағаланған деңгейiнiң артуына əкелуi мүмкiн. Бөлшектерді тесттілеу жағдайларында, таңдаудағы қатенiң тым жоғары сомасы аудиторға мынандай қорытынды жасауға алып келедi: егер елеулi қателердiң болмауына қандай да бiр қосымша дəлелдер болмаса, шоттар сальдосы немесе операциялар сыныптары елеулi ауытқыған.

A22. Болжамданатын жəне аномальды қатенiң жалпы сомасы тұжырымдамалықтағы қателердiң ең жақсы аудиторлық бағасы болып табылады. Демек, қатенiң ең жақсы бағасы мүмкiн қатеге жақын болған жағдайда, аудитор басқа таңдау мүмкiн қатеден асып түсетiн басқа жақсы қатеге əкелу тəуекелдiлiгiн ескередi. Сондай-ақ, егер болжамданатын қате аудитордың таңдау өлшемін анықтауға қолданылған қатені күтулерінен жоғары болса, аудитор тұжырымдамалықтағы нағыз қате жол берілетін қатені асатынының қолайсыз таңдау тәуекелінің бар екені бойынша қорытынды жасайды. Басқа аудиторлық шаралар нəтижелерiн қарастыру аудиторға осы тəуекелдiлiктi бағалауға көмектеседi, себебi егер қосымша аудиторлық дəлелдер алынса тəуекелдiлiк кемидi.

A23. Егер таңдау нəтижелерiн бағалау тұжырымдамалықтың тиiстi өзiне тəн ерекшелiктерiнiң бастапқы бағасы қайта қарастырылуы керек болса, аудитор мыналарды iстей алады:

•   Субъект басшылығын орнатылған қателердi жəне келесi қателердiң болу мүмкiншiлiгiн зерттеудi сұрау алады жəне қажеттi түзетулер жасайды; немесе

•  Бұдан әрі аудиторлық шаралар сипаты, мерзімі, деңгейіндегі өзгерiстер енгiзедi. Мысалы, бақылау тесттерiмен жағдайда, аудитор таңдау өлшемiн арттырып, балама бақылауды тесттей алады немесе оған байланысты маңызына қарай шараларды түрлендіреді.

(Сілт: Пар. A8)

Таңдау үшін тұжырымдамалықтың сипаттамаларын қарастыруда аудитор стратификация немесе құн анықталған таңдау керектігін анықтауы мүмкін. Бұл қосымшада аудиторға стартификация мен құн анықталған таңдау әдістемесін пайдалану бойынша нұсқау ұсынады.

1. Аудитор сəйкестендірілетін сипаттамалары бар үзілмелі кіші мүшеліктерге бөлу жолымен бас тұжырымдамалықты стратификациялауды жүргізсе, аудиттiң ұтымдылығын арттыруға болады. Стратификацияның мақсаты - әрбiр бөлек страта iшiнде баптардың ауытқуын кемiту, жəне осылайша таңдау өлшемiн ол бойынша тəуекелдiлiктi пропорционал арттырусыз кемiтуге мүмкiншiлiк беру.

2. Бөлшектерді тестеу шараларын орындағанда, тұжырымдамалық жиi ақшалай құнымен стратификацияланады. Бұл аудиторлық күштi көтеруге байланысты болған ең жоғары əлеует ақша қатесi бар ең жоғары құнды бапты қарастыруға бағыттауға мүмкiндiк бередi. Осылайша тұжырымдамалық қателердiң ең жоғарғы тəуекелдiлiгiн көрсететiн белгiлi бiр ерекшелiктерге сай стратифициялануы мүмкiн, мысалы, дебиторлық берешектiң бағасын тесттегенде, шоттар сальдосы өтеу мерзiмi бойынша стратификациялануы мүмкiн.

3. Бiр страта аумағында таңдау баптары қолданылатын шаралар нəтижелерi тек берiлген стратаны құрайтын баптарға ғана жатқызылады. Бүкiл тұжырымдамалық бойынша қорытынды құру үшiн, аудитор берiлген тұжырымдамалықты құрайтын кез келген басқа стратаға қатысты тəуекелдiлiк ескеруi тиiс. Мысалы, баптар жиынтығының 20 %-ын шоттар сальдосы құнының 90 %-iн құруы мүмкiн. Аудитор осы баптар бойынша таңдауды тексеруге шешiм қабылдай алады. Аудитор берiлген таңдау нəтижелерiн бағалайды жəне қалған 10%-нан бөлек құнның 90%-бойынша қорытынды жасайды (бұл – 10 %-ке қатысты қосымша таңдау пайдаланылады немесе дəлелдердi жинаудың басқа құралдары да қолданылады немесе бұл 10% елеулi емес ретiнде қарастырылады)

4.  Егер әрекеттердің тобы немесе шот сальдосы стратаға бөлінсе, онда кемшілік әр страта бойынша жеке болжамдалады. Әр страта бойынша болжамдалатын кемшіліктер содан кейін әрекеттердің жалпы тобына немесе шот сальдосына кемшіліктердің ықтимал әсерін бағалауда біріктіріледі.

Құн негiзiнде анықталатын таңдау

5. Бөлшектерді тесттеудi орындаған кезде, тұжырымдамалықты құрайтын таңдау бiрлiктерiн ақшалай бірлектері ретiнде анықтау тиiмдi болады. Iрiктеп болған соң, нақты ақша бiрлiктерiнiң жиынтығынан (мысалы,

дебиторлық берешек бойынша сальдо) аудитор нақты элементтерді тексеруге кiрiседi, мысалы, бөлек шоттар сальдосы, оларға берiлетiн ақша бiрлiктерi кiредi.

Таңдау элементтерiн анықтау үшiн мұндай амал аудиторлық күш құны жоғарырақ элементтерді қарастыруға бағытталады, себебi мұндай бiрлiктердiң iрiктелiп алынуға мүмкiншiлiгi көп, бұл таңдау өлшемiнiң кемуiне əкелуi мүмкiн. Бұл амал таңдаудағы элементтерді iрiктеудiң жүйелi тəсiлiмен бiрлесе қолданылады (4-қосымшада көрсетiлген) жəне таңдауды орындау үшiн мəлiметтердi таңдау үшін пайдаланылатын жағдайда өте тиiмдi.

(Сілт: Пар. A11)

Төменде аудитор бақылау тесттерiн жүргiзу үшiн таңдау өлшемiн анықтаған кезде қарастыратын факторлар келтiрiлген. Бірге қарастырылуы тиісті осы факторлар аудитордың ішкі бақылау құралдарының тестілердің сипатын немесе мерзімдерін өзгертпеуі немесе өзгеше жолмен бағаланған тəуекелдердің ықпалымен негізіделген шараларға қатысты амалды түрлендірмеуі тиіс екенін көздейді.