Билет №18 Аңырақай шайқасы

Қазақ жүздері ХV-ХVІ ғасырлар аралығында Қазақстанның əр өңірінде
қалыптасқан тайпалар одағы. Жүздердің шығуы мен«Жүз» атауының тарихи
мəні туралы ғылыми тұрғыда дəлелденген ортақ пікір əлі жоқ. Кейбір
зерттеушілер бұл атауды əлде бір бүтін нəрсенің, құбылыстың «бөлшегі»,
«саласы», «бір жағы» деп қарастырса, енді біреулероны «жүз», «жүздік»
сандарымен байланыстырады. . Қазақ жүздерінің тарихын зерттеумен кеңестік
кезеңде айналысқан ғалымдар баршылық. М. Тынышбаев қазақ жүздері Бату
ханның тұсында қалыптасты дейді. Оның үлкен ұлы Орда Еженнің
Ақордасының негізінде қазақтың Ұлы жүзі құрылса, Батудың кенжесі Тоқай
Темірдің жерінде Кіші жүз, ал осы екі ұлыстың арасындағы территориядаБатый
мен Шейбактың ортаңғы ұлдарының иелігінің орнында Орта жүз құрылған
деген өзінің тұжырымын алға тартады. Ал «жүз» терминіне қатысты автор
зерттеушілердің келтірген уəждерімен келіспейтіндігін білдіріп, «жүз» сөзінің
мағынасы ежелгі түрік тілінен аударғанда «доз», яғни «бекініс», «Орда» деген
мағынаны білдіреді дейді. Қазақ халқы мен оның этникалық аумағының құрылу
дəуіріндегі белгілі бір шаруашылық, мəдени үлгі, этносаяси процестер негізінде
ірі этноаумақтық тайпалар бірлестігі ─ жүздер этноəлеуметтік организмнің
жоғары санаттарының бірі болды. Жүздер халқының негізгі кəсібі Евразия
далаларында
ерте
заманның
өзінде-ақ
қалыптасқан
өзінше
бір
шаруашылық-мəдени үлгі – көшпелі мал шаруашылығы болды» деп, қазақ
жүздерінің қалыптасу уақытын Ш. Уəлихановтың пікірін қолдап Алтын
орданың ыдырау кезеңімен байланыстырады. Жүздер бұрынғы Ордалар тəрізді
қазақ рулары мен тайпаларының басты-басты үшкөшу аудандарында топтасып
өмірге келді. Бұл көшпелі шаруашылық жағдайында əбден табиғи нəрсе еді.
Алайда
жүздердің
құрылуына экономикалық-шаруашылық факторлардан
гөріХVІ ғ. соңындағы – ХVІІ ғ. басындағы ішкі-сыртқысаяси, тіптен
əскерисоғыстық факторлар басым əсер етті. Жүздік ел басқару құрылымы
Есімханның ел басқаруның алғашқы жылдарында 1598-1606 жылдары орнықты
деп айтуға негіз бар. Бұлжаңа жүйенің негізгі қағидалары бұрынғы
ұлыстықбасқару ережелерін жаңа этно-саяси ахуалға икемдеп негіздеген «Есім
ханның ескі жолында» көрініс тапты» деп соңғы сөздерін айтады. Қазақ
халқының құрылу үдірісі этникалықтерриториясына байланысты қалыптасты.
Этносаяси жəне этникалық-шаруашылық жағдайына байланысты Қазақстан
территориясында үш жүз қалыптасты: Ұлы, Орта жəне Кіші жүз.Əрбір жүздің
тайпалары жалпы шаруашылық мүдделер негізінде қалыптасты. Алғаш рет
қазақ жүздерінің атауы ХVII ғ. бас кезіне жатады. Олардың тілі, материалдық
тұрмыс-мəдениеті
жөнінен
басқа
жүздердің
тайпаларынан
ешбір
айырмашылығы болған жоқ. Үш жүздің пайда болуына ертедегі ел билеудің
əскери тəртіпке негізделуінің де əсер етуі ықтимал. Қазақтың үш жүзі
ешқашанда бір-бірімен жауласып, өзара араздыққа барып көрмеген. Керісінше,

олар қазаққа
қауіп төнгенде
, қазақ халқының тағдыры шешілер
сəтте хандары
,
батырлары, билері, тағы да басқа беделді адамдары арқылы бір жерден табылып,
мəселені бірігіп шешіп отырған.жалпы қазақтың ұраны «Алаш» деп аттан
салғанда, бүкіл үш жүздің ұландары атқа қонған. Ақжолбидің ХV ғасырдың
екінші жартысында өмірсүргендігі анықталса, жүздердің құрылуы ХVІ
ғасырдың бірінші ширегінде пайда болғандығытуралы тұжырыммен келісуге
болады.Үш жүздің құрамы ежелден өмір сүріп келе жатқанжергілікті
ру-тайпалар бірлестігінен құралды. Ұлыжүзде – сарыүйсін, албан, дулат, суан,
шапырашты, жалайыр, ысты, ошақты, қаңлы, шанышқылы, сіргелі, т.б; Орта
жүзде-арғын, найман, қыпшақ, қоңырат, керей, уақ, т.б.; Кіші жүзде ірі
рулардыңүш бірлестігі – байұлы, əлімұлы жəне жетіру. Бұларды ертеден келе
жатқан
ру-тайпалар
құрайды.Сонымен
жүз
дегеніміз-халқымыздың
көшпелішаруашылығына байланысты ғасырлар бойықалыптасқан тарихи
əлеуметтік-экономикалықкатегория.
Жүздердің
жаз
жайлауы,
қыс
қыстауытарихи географиялық жер жағдайына байланыстыбөлінген.

жүктеу/скачать 0.78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: