Білім алушыларды тәрбиелеуде қҰндылықҚа бағытталған тәсілді жүзеге асыру бағдарламасы

270 
3 «ДӘСТҮР МЕН ҒҰРЫП» ЖОБАСЫН ІСКЕ АСЫРУ БОЙЫНША 
ӘДІСТЕМЕЛІК ҰСЫНЫМДАР 
 

Жобаның өзектілігі:
Өскелең ұрпақты тәрбиелеумен байланысты ең қасиетті 
мақсаттардың бірі ғасырлар бойы жинақталған қазақ халқының ұлы 
мұрасын бүгінгі және болашақ ұрпақтың игілігіне айналдыру 
мақсатында батыл іс-қимылдарға көшу керек. Тарихи дамудың асыл 
мұраларын және ұлттық-этникалық салт-дәстүрлерімізді сақтап, келер 
ұрпаққа жеткізу де, осы рухани құндылықтарымыз арқылы балашақ 
ұрпақты тәрбиелеу де біздің міндетіміз. Өзінің ерекше қасиеттерін, 
құндылықтарын жоғалтқан ұлт жойылып кетеді, сондықтан осындай 
қауіптен сақтанып, ұрапқтар сабақтастығын жалғастыуымыз тиіс. Ұлт 
өзінің ерекше мәдениеті, салт-дәстүрі, әдет-ғұрыптары, ұлттық 
құндылықтары арқасында ғана өмір сүреді. Қазақстан Республикасының 
егемендік алғаннан кейінгі ұлттық сана-сезімнің өсуі, мәдени және 
рухани дәстүрлердің, әдет-ғұрыптардың жандануы, өскелең ұрпақты өз 
халқының рухани құндылықтарымен, оның ұлттық мәдениетімен, 
дәстүрлерімен терең таныстыру қажеттігі туындады.
Жас ұрпақты тәрбиелеу – қазіргі уақытта белгілі бір дағдарысты бастан 
кешіретін өте күрделі де қиын процесс. Қалалық және ауылдық жерлерде 
жастардың қоғамдағы мінез-құлқын бақылау негізінен алаңдаушылық 
тудыруда. Руханият, мінез-құлықтың жеткіліксіздігі, нашақорлық пен 
алкоголизмге деген құштарлық, моральдық бұрмалану, қылмыс, буллинг, 
алдау, жыныстық түсініксіздік, идеалдардың болмауы және басқа да көптеген 
жағымсыз құбылыстар жиі кездеседі. Посткеңестік кезеңдегі біздің қоғамның 
идеологиялық негіздерінің өзгеруі моральдық қағидаларды шайқалтып, 
әлеуметтік бағдарға, адамзаттың материалдық және рухани жетістіктеріне 
деген көзқарасқа теріс әсер етті. Қоғамның моральдық құлдырауының алдын 
алу үшін жас ұрпақтың адамгершілік тәрбиесіне байыпты қарау керек. Өз 
халқын және өз елін, Отанын жақсы көретін, оның бүгіні мен болашағына 
қамқорлық жасайтын толыққанды тұлғаны тәрбиелеуге ықпал ететін 
жолдардың бірі, біздің ойымызша, ғасырлар бойы жинақталған көптеген құнды 
жағымды тәжірибелері бар ұлттық педагогика дәстүрлеріне үндеу болып 
табылады. 
Ұлттық педагогика – адамзат мәдениетінің ежелгі құбылысы. Қаншама 
ғасыр, қаншама жыл тарихы бар ұлттық тәжірибенің ең жақсысын таңдап, 
халықтың ақыл-ой және адамгершілік даналығының ұшқындарын бекітіп, 
оларды ұрпақтан-ұрпаққа беру ұлттық педагогиканың негізі. Басқаша айтқанда, 
ұлттық педагогика халықтың дүниетанымына, халық философиясына сүйенеді. 
Ұлттық педагогика адам өмірінің барлық кезеңдерін қамтиды: ол баланың 
дүниеге келуінен басталады және бүкіл ересек өмірімен бірге жүреді, қоғамдық 
мінез-құлқын қалыптасады. «Халық өзінің тәрбиелік дәстүрінің әсер беретін 
әдістерін, құралдарын, элементтерін, салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын 

271 
сақтайды және кейінгі ұрпаққа береді» [33]. Сондықтан ұлттық педагогика 
дәстүріне сүйену әрқашан жағымды нәтиже берері анық. 
Салт-дәстүр, халық тәрбиесінің әдістері, құралдары, идеялары ескіріп, 
«көнеріп» жатса, енді біреулері дамып, нығайып отырады. Болып жатқан 
өзгерістер ұлттың іс-әрекеті мен өмір сүру жағдайларының өзгеруіне 
байланысты, бұл дәстүрлердің өміршеңдігі осы кезеңіндегі адамдардың өмір 
сүру жағдайларына «бейімделеді». Алайда, кез-келген өзгерістер ұлттық 
дәстүрлердің сабақтастығын сақтайды: жаңасы ескінің негізде пайда болып, 
оның жетілдірілген нұсқасы болады. Бұл ұлттық педагогика дәстүрлерінің 
тәрбиелік әсерінің күші мен тиімділігі. Ұлттық педагогика тәрбиенің барлық 
аспектілерін қамтиды: еңбек, дене, патриоттық, рухани-адамгершілік, 
экологиялық, ақыл-ой, эстетикалық және т.б.; ұлттық педагогика элементтері 
қоғамдағы әр адамның өмірінің барлық жақтарын қамтиды, бір-бірін өзара 
толықтырады, осылайша үйлесімді дамыған тұлғаның қалыптасуына ықпал 
етеді. Ұлттық дәстүрлерді бойына сіңірген, ұлттық тәрбие алған адам болып 
жатқан «азғындық теріс әрекетті елемей, бей-жай өтіп кетпейді, тоқтап, ескерту 
жасап, жағымсыз әрекетті тоқтатуға немесе болдырмауға тырысады», өзінің 
адал еңбегімен өмір сүруге, қоғамда қабылданған адами қатынастарды сақтауға 
тырысады, қоршаған ортаға ұқыпты қарайды, адам еңбегімен жасалған ұлттық 
байлықты бағалайды және т. б 
Ұлттық педагогиканың ұмытылған идеяларын жандандыру ерекше 
мәнге ие өйткені ұлттық өнерді, өз халқының салт-дәстүрлер, әдет-ғұрп, 
ұлттық мәдениет, жалпыұлттық құндылықтар негізінде қазіргі және 
болашақ ұрпақты тәрбиелеу міндеті тұр. Әрбір өсіп келе жатқан ұрпақ өз 
тамырын білетін, туған жерін жақсы көретін тұлға болуы керек. Болашақта 
осы сүйіспеншіліктің күші олардың еңбек ету және өз Отанын, жерін қорғау 
қабілетінің өлшемін анықтайды. Балаларды ұлттық дәстүрлермен, әдет-
ғұрыптармен таныстыруды балаға отбасында табиғатпен байланыстыра 
отырып, дүниетанымын қалыптастыра отырып бастаған жөн. Қазақ 
халқының рухани мәдениетінде балалар мен жасөспірімдерді тәрбиелеуде 
отбасының орны ерекше. Отбасы – өмірлік, мәдени, ұлттық құндылықтарды 
сіңіру, ересектер мен балалардың қарым-қатынасы мен бос уақытын 
ұйымдастыруда тәрбие берудің негізгі ортасы. Қазіргі отбасыларында бала 
бойына ұлттық құндылықтарды, дәстүрлер мен ғұрыптарымызды сіңіре
отырып, ана тілін құрметтеу, Отанға деген сүйіспеншілікке тәрбиелеу, 
ұлттық санасын қалыптастыру мәселесі жоғалып бара жатқанын көру 
өкінішті, бұл ұлт болашағы үшін үлкен қасірет. 
Ата-аналар балаларды ұлттық дәстүрлер мен ғұрыптар арқылы 
тәрбиелей алмауы, олардың көпшілігінің ұмыт қалғандығы немесе жас ата-
аналардың мұны мүлдемге қажет емес деп санауы. Өйткені өз халқының 
тарихы мен мәдениетіне қызығушылық танытуының әлсіздігі немесе 
білмеуі, өз ұлтының тарихы мен әдебиетін, мәдениетін аз оқитын немесе 
мүлдем оқымайтын, өз ойларын жетік түсіндіре алмайтын, өз ата тілінде 
жеткізе алмайтын жас ата-аналарды да, жасөспірімдерді де кездестіруге 

272 
болады. Сондықтан бүгінгі таңда мектеп пен қоғамның алдында ең бірінші 
ата-аналарға педагогикалық білім беру қажеттілігі туындап отыр [34]. 
Ежелгі заманнан бері қазақ халқының ұлттық шығармашылығында – 
әндерінде, аңыздарында, айтыстарында адам, табиғат, өнердегі байланыс 
әдемі жырлаған, бұл ұрпақтан-ұрпаққа беріліп келе жатқан тиісті ұлттық 
салт-дәстүрлермен бекітілген. 
Руханилық – адам өзін өз халқының, мәдениетінің бір бөлігі ретінде 
сезінуден бастау алады. 
Қазақ халқының дәстүрлері ғасырлар бойы, адамның қалыптасуы 
мен дамуы барысында орын алды. Олардың тарихы бай, мазмұны 
жағынан терең және олар қазақ халқының рухани дамуының құнды 
нәтижесі мен өткен мен бүгінді байланыстырушы буын ретінде қызмет 
етеді[35]. 
Ұлттық дәстүрлеріміздің табиғи ортасы белгілі бір дәрежеде 
жоғалып кетпес үшін, біз жас ұрпақты олардың әлеміне енгізудің 
жолдарын іздеуіміз керек.
Осы мақсатта әсіресе мектепте, мектептен тыс мекемелерде, 
отбасында, үкіметтік емес ұйымдарда балаларды ұлттық салт-
дәстүрлерді дайындауға және көрсетуге жиі тартуы, ежелгі ұлттық 
дәстүрлердің мәні мен сұлулығы туралы әңгімелер жүргізуі, балалармен 
және жасөспірімдермен жұмыс істеудің басқа түрлерін қолдануы керек. 
Ұлттық салт-дәстүрлерді, әдет-ғұрыптарды білу қазақ халқының 
рухани мәдениетінің бастауларын пайдалануға, қазақ тұрмысының, 
салт-дәстүрлерінің өзіндік ерекшелігін ұқыпты сақтауға мүмкіндік 
береді, өйткені ұлттық мерекелерде, әдет-ғұрыптарда, ұлттық 
ойындарда қазақ халқы өмірінің барлық салаларының мәні барынша 
толық көрсетілген. Онда ережелер, нұсқаулар, мінез-құлық нормалары, 
сұлулық, бала тәрбиесі, еңбек дағдылары туралы идеялар бар. 
Ұлттық сана-сезімді мінез-құлықтың адамгершілік тәжірибесімен 
және мәдениеттің руханиятымен бірлікте жаңғырту бүгінгі таңда өзекті. Ең 
алдымен, отбасылық және рухани құндылықтар бәсекеге қабілетті 
үйлесімді дамып келе жатқан тұлғаның қалыптасуы мен дамуына ықпал 
етеді. Бұл міндеттерді тиімді жүзеге асыру мұғалімдердің ұлттық тәрбиенің 
әлеуетін іске асыруына байланысты. Мектеп жас ұрпаққа өз халқының 
рухани мәдениетін, ұлттық келбетін, әдет-ғұрпын, тұрмысын, халық 
мәдениетін, балалар мен жастарды тәрбиелеуде алдыңғы ұрпақтарда 
қолданылған жалпыға бірдей танылған әдістерді, құралдар мен тәсілдерді 
беретін қоғамдық институт болуы керек. Мектептердегі тәрбие жұмысын 
талдау ұлттық тәрбиенің прогрессивті идеяларын қолданудың кездейсоқ 
және жеке әрекеттері қажетті нәтиже бермейтінін көрсетеді[36]. 
Дәстүр – бұл бір ұрпақтан екінші ұрпаққа беріліп отыратын, алдыңғы 
ұрпақтан мұра болып қалған идеялары, көзқарастары, талғамдары, өмірлік 
ұстанымдары және т.б. Ұлттық дәстүрлер – өмірдің барлық саласында 
көрінетін, белгілі бір ұлттың этномәдени ерекшеліктеріне тән әлеуметтік және 
мәдени мұраның тұрақты элементтері ретінде анықталады. Ұлттық дәстүрлер 

273 
жоғары рухани-адамгершілік және тәрбиелік әлеуетке ие, сондықтан олар жас 
ұрпақтың рухани-адамгершілік тәрбиесінің қайнар көздерінің бірі бола 
алады[37].
Ұлттық мәдениеттің құрамдас бөлігі – ұрпақтан-ұрпаққа беріліп 
отыратын халықтың салт-дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын сақтау екені белгілі. 
Дәстүр – білім алушыларға тәрбие беруде, ұлттық сана-сезімді қалыптастыруда 
маңызды рөл атқарады. Қазіргі жаһандану процесі жағдайында ұлттық 
бірегейлікті, ұлттық кодты сақтау қаупі туындауда. Осыған байланысты қазақ 
халқының мәдени мұрасын, салт-дәстүрлерін, сондай-ақ ұлттық тағамдарын, 
өнерін, әдет-ғұрпын зерделеу бүгінгі таңда өзекті. 
Жобада ұлттық дәстүрлер мен ғұрыптардың бұрынғы және казіргі 
уақыттағы қолдану ерекшелігі мен әдіс-тәсілдері, мақсаты мен міндеттері 
анықталады. 

жүктеу/скачать 5.22 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: