Бұл ойқы-шойқы, шимай-шытырық жазбалар көпшілік жұрт үшін елеусіз, бәлкім мүлде белгісіз қаламгер, шын мәнінде бұрынғы-соңғы алаш руханиятындағы ең алып тұлғалардың бірі Иман Қазақбайдың архивінен табылды

Ақыры, маған ғана емес, менен ақыл-парасаты артық жұрттың өзіне мәңгілік көрінген совет өкіметі өңкиіп барып тырапай асқан. Алақай, тәуелсіздік! – деп, бөркімізді аспанға аттық. Мұндағы біз. Біз болғанда, мен сияқты "зиялы" қауым – қарапайым мұғалімнен белгілі ғалымға, қатардағы журналистен – атақты жазушыға дейінгі аралықтағы мың сан жайдақ қазақ. Көзімізге жас алдық, қуанышымыз кеудемізге сыймады. Халқымыз қарық болады, ер-азаматымыздың еңсесі жазылады дедік, елдің еркіндігі – ұлтымыздың бақыты, бәріміздің мерейіміз, ұрпағымыздың нұрлы болашағы дестік. Шынында да солай болуға тиіс еді. Болмады. Тәңірі көктен түсірген тәуелсіздіктен соң билікке жеткен – нақтылап айтсақ бұрынғы орнында отырып қалған – ежелгі советтік партноменклатура болатын. Өкіметтің аты ғана жаңарды – басындағылар баяғы. Бар өзгеріс – бұрын тұсаулы болса, әр ісінде жоғарыға – отарлық әкімшілікке жалтақтаса, енді бәріне өздері ғана қожайын. Елдің тәуелсіздігі деген сөзді – ен байлықты еркін тонау деп қана ұқты. Сөйтіп, бүкіл қазақ жұрты талапай үкімге кесілген. Бар қазынаң ұстағанның қолында, тістегеннің аузында кетті. Биліктің ең жоғарғы сатысынан ең төменгі деңгейіне дейінгі әрқилы орында отырған тірі жан атаулы қарпып үлгергенінше қарық болды. Сонымен, әуелі жердің үстіндегі байлық талауға түсті. Одан кейін жердің астындағы қазынаға кезек келген. Қорқау қазағы бар, обыр орысы, жебір жойыты бар – билікке жанас жолбасар қауым ендігі, құшаққа сыймас қыруар олжаны сырттағы, шет елдік авантюристермен бөліске салуға тиіс еді. Бұдан соңғы талапай кезегінде – тауы, даласы бар, орман, тоғайы, өзен, көлі бар сол қара жердің өзі тұрған. Қазақ дейтін сорлы халықтың неше мың жылдан бері, жау біткенмен жағаласып, жаннан кешіп, қан жұтып, қылыштың күші, найзаның ұшымен сақтап келген, ұрпақтан ұрпаққа өтуге тиіс құт мекені астындағы қазына, үстіндегі бар байлығымен қоса, жат жұрттың еншісіне кетіп бара жатты.

Басым айнала қайран қалып, буыным дірілдей абдырап, тарихта ежелден белгілі, жұпыны деректерге құрылған, әлдебір ортақол ғана мақаланы жариялағаны үшін осыншама айқай-сүрен шақырған, өздерін де, мені де арылмас дауға қалдырған журнал редакциясына бардым. Бас редактор мәз болып отыр екен.

– Тамаша болды! – дейді. – Соңғы, жалпы жұрт күйзелгеннен бергі уақытта тиражымыз төмендеп кетіп еді. Міне, енді, келер жылғы жазылым қарсаңында көктен түскен берекет! "Нұрстанға" рақмет. Ақы берсе табылмас реклама!

– Сізге жақсы екен, – дедім мен. – Журналыңыздың таралымы артады екен. Ал мен... менің өрісім қайтадан қысқарғалы тұр ғой...

Бас редактор маған шүбалана қарап, азғана бөгелді де, жадырай күлді.

– Бекер қорқасыз, қазір басқа заман, – деді. – Бірақ тарихи сана сол мешеу қалпы, – деді байыппен. – Қайта қарау, жаңару, жаңғыру қаперде жоқ... Тарихшылар – надан, қалған қауым – ұлтсыз, – деді. – Бар қиындық содан туындап отыр. Надандық, ұлтсыздық та ештеңе емес, – деді жеңіл күрсініп. – Тіпті, теріс, қиғаш таным да. Біздің сор – адамдық әдепкі моральдың өзінің аяқасты қалуында. Осы бір ғана мақалада... қаншама нәжіс, пәле мен жала тұнып жатыр. Және ең кереметі – қол қойғандар тұрыпты, оқып, танысқан көлденең жұрттың өзіне сорақы көрінбейді. – Ащы жымиды. – Мынау Қаражұманов деген кім? Қайдан келген?

– Ешқайдан келген жоқ, бұрыннан бар.

– Мына ғарызнамада жазылғандай, шынымен-ақ Тарих-зерттеу орталығының орынбасар төрағасы ма, баяғыдан бері?

– Тәуелсіздіктен соң көтерілді. Бұрын қатардағы ғылым докторы болатын.

– Тарихтан ба? – деді таң қалып.

– Тарихтан, – дедім. – Қазақстандағы кәсіподақ тарихынан қорғаған.

– Жөн, – деді Бас редактор. – Тіпті, колхоз, совхоз, жұмысшы, шаруа тақырыбынан қорғасын. Десе де, тарихшы атана тұрып, өз пәнінен тым құрса жалпылама хабары болмауы – ғажап. Мұндай наданды күндіз шам алып іздесең таппайсың. Мейлі, – деді содан соң. – Қағаздағы таңба ешқашан өшпейді. Өзін өзі масқаралап отыр. Ал қалған жұрт... Тарихты білмесін, сөзге ерсін. Нәжіс иісін сезбесін. Бірақ оң, солын таныған әжептәуір кісілер, мақаладағы негізгі сарын – пәле мен жаланы қалай аңдамаған? Әлде олар да мына Қаражұманов сияқты бетсіз бе?

– Беттері табақтай, – дедім мен. – Надан болса да, аузы қисық, көзі қыли болса да, сөз солардікі.

– Заман... – деді Бас редактор. – Заман солардікі болып барады. Ал сөз, басқа жерде болмаса да, дәл осы журнал бетіндегі сөз әзірше бізге тиесілі. Жаңа мақала жазасыз...

Жаңа мақала жаздым. Мейлінше сыпайы. İстің мәнісін ежіктеп. Нақты, көбісі орыс тарихнамасында сақталған, араб, парсы куәландырған, әлемдік ғылымда айналымға түскен ақиқат деректер негізінде. Осымен ғана тоқтамаппын. Әйгілі Шыңғыс ханның бүкіл түрік текті қауымның басын біріктіріп, қуатты ұлыс орнату мақсатындағы жеңімпаз жорықтары нәтижесінде Шығыс Қыпшақ, яғни бүгінгі қазақ жерінің сартауыл басқыншылығынан біржола азат болғанын, одан соңғы Бату хан – Шығыс Қыпшақ пен Батыс Қыпшақты біріктіріп, негіздеген, орыс тілді тарихи әдебиетте, соның әсерімен бүкіл Еуропа ғылымында Алтын Орда атанған, өз жұрты және шығыс деректері Қыпшақ ұлысы деп таныған, екі құрылық шегінде үш жүз жыл бойы салтанат құрған ұлы мемлекет ретінде күш-қуатқа жеткеніміз, одан соңғы Қазақ Ордасы сол сәулетті Алтын Орданың етене бөлшегі, тікелей мұрагері екендігі... Бір сөзбен айтқанда, отыз жылдық еңбегімнің түйінді бір тұстарынан құралған, дәлелді, деректі, байсалды мақала. Орта мектеп оқулығы дәрежесіндегі қалыпты тарих.

Айқайдың көкесі енді басталды. Кезекті, бұрынғыдан да өткен жала мен ғайбат менен озып, түгелдей журналдың өзіне көшті. Бәрін бүлдіріп отырған – осы "Темірқазық". Егемен еліміздің ғажайып жетістіктерін көрмейтін, сүйікті елбасымыздың жанқияр еңбегін тиісінше бағалаудан тайсақтап, бүгінді жауып қойып, қайта оралмас өткенге бет бұрған "Темірқазық" енді болмаған тарихты негіздеуге бел шеше кірісіпті. Қаныпезер Шыңғыс ханды дәріптейді. Зұлым Бату ханды мадақтайды. Тарихтағы жауыз мемлекет, ұлы орыс халқының қарғысына қалған Алтын Орданы біздің меншікті ұлысымыз деп жариялайды. Қазақ жұртын билеген, яғни қанаған, езген, жаныштаған Шыңғыс хан ұрпақтарын түгел саясаткер, батыр, қамқор қылып шығарады. Біле-білсеңіз, біздің қазақ халқын жеті жүз жыл бойы моңғол нәсілі биледі, яғни сіз көкке көтеріп отырған Қазақ Ордасы деген – ойдан шығарылған, тарихта болмаған қисынсыз ертегі. Сол атаусыз елде өкім құрған Жәнібек дейсіз бе, Есім, Қасым, Абылай дейсіз бе – ханыңыздың бәрі моңғол. Моңғол билеген хандық қалайша сізге тиесілі болады? Керек десеңіз, кешегі Кенесары, Уәли ханыңыз тұрыпты, кейінгі Шоқаныңызға қоса, бүгінгі Шота Уәлихановыңызға дейін түгел моңғол. Ащы болса да шындық және қорланатын ештеңе жоқ, "Мен – қазақпын!" деп жер әлемге жар салған ақиық ақынымыз айтқандай, біздің "бәріміз де құл менен күңнен тудық". Яғни, езілген еңбекші тап. Кем болдық, қор болдық. Жел айдаған қаңбақтай, босып, көшіп жүрдік. Кәдімгі күнкөріс, жұпыны тіршіліктің өзі мұң болғанда, қайдағы мемлекет. Жұқана, жұрнағының өзі болмады. Бұрынғы, әлемдегі алдыңғы қатарлы совет ғылымында дәлелденген ақиқат. Қайталап айтайық, күні кеше ғана, сайыпқыран елбасымыз алып берген егемендікке дейін қазақта тиесілі территория, әлденендей шекара болған жоқ. Яғни, мемлекет те болған жоқ. Ендеше, жаңағы жалған тарих не үшін ойлап табылды? Бүгінгі барымызға күмән үшін, ұлы тұлғамызға көлеңке түсіру үшін! Тек сол ғана емес. Жалған тарихтың артында, "Темірқазық" журналының сыртында ұлттық қауіпсіздікке қатер төндіретін қара күштер тұр. Алтын Орданы, одан соң өтіпті-міс тағы бір Ордаларды көтеру, осы Ордаларға ұйытқы болған сұмырай Шыңғыс ханды және оның қанішер ұрпақтарын мадақтау – сырттай қарағанда, жай ғана ескілікті көксеу емес, хандық өкіметті дәріптеу. Турасын айтқанда, "Темірқазық" журналының төңірегіне топтасқан, көпшілігі тасада тұрған белгілі бір топтың мақсат-мұраты – біздің егемен еліміздің басында отырған лигитимді өкіметті биліктен тайдырып, Қазақстанда хандық тәртіп орнату, яғни, сүйікті президентімізді тағынан құлатып, төре тұқымынан белгісіз біреуді хан көтеру! Міне, Шыңғыс хан, Алтын Орда, Абылай, Қазақ Ордасы төңірегіндегі әңгіменің, біздің болашағымызға балта шабар жат пікірдің арғы, улы, зәрлі тамыры қайда жатыр!

Осындай ғаламат сандырақ. Дәп осылай деп, республикалық қазақ тілді газеттердің бәрі жазды. Әуелгі бір мақаланы неше қайыра көшіріп қайталап. Үстеме пікірлермен жалғастырып. Академиктердің ашу-ызасы. Еңбекшілердің тілек-талабы. Жалпы жұрттың наразылығы. "Егемен Нұрстан" бастаған. "Баба тілі" мен "Жаңа алаш" қостап, неше мәрте қайыра соғып, жеріне жеткізген. "Еркін қазақ", "Алаш әдебиеті", "Қазақ айдыны", "Гүлстан"... ең аяғы "Аудан ақшамына" дейін жаппай үн қосып, дабыр-дұбырды Алатаудан асырып, Қаратауға, одан әрі Арқа мен Атырауға жеткізген. Атам замандағы троцкишіл-бухариншіл, тағы бірдеңе-сірдеңешіл халық жауларын әшкерелеу науқандарының өзінде мұншама ойбай көтерілмеп еді. Шынында да ақылға сыймас жағдай. Мен шарасыз қалыпта айран-асыр болсам, бұдан бұрын да талай дауды өткерген, талай құқайды көрген журнал редакторының өзі басын шайқап, жерге түкірген.

– Мына шіркіндер ауысып кеткен шығар, – деді әуелде.

– Ақылы орнында, есебі де түзу, – деді содан соң. – Бірақ қандай надан, аяр әрі жиіркенішті жандар!..

– Бұл жұрттан үміт жоқ екен, – деді ақырында менен бетер түңіліп.

Сөйтсек, науқан енді ғана қызып келеді екен. Манадан бергі, азат ақпарат көздері арқылы жүргізіліп жатқан әшкерелеу ұраны, арада апта өтпей, сотқа тарту, ату, айдау талабына ұласты. Егемен республиканың маңдайына біткен еркін парламенттің белді тұлғаларының бірі, алымды саясаткер, атақты ақын, орындалмас ұрандарымен бұқара жұрт қана емес, бүкіл зиялы қауымның рухани көсеміне айналған Мүштар Мақанов бастаған жиырма сегіз алпауыт депутат қол қойған мәлімдеме жарияланды. Ары-бері емес, тура елбасының атына. Манағы ғажайып қағидалардың негізгі тұрғыларын қайталай келе, қатаң әрі нақты сауалдар қояды: Бұл не деген сұмдық? Мақсат не? Жауабын өздері беріпті. Қатардағы жұмырбасты пенденің басы жетпес даналық. Болмаған тарих жасап, қанішер жауыз Шыңғыс ханды және оның шет жұрт – моңғол текті жауыз ұрпақтары – Қасым, Есім, Абылай тәрізді хандарды қайта көтерудің астарында біздің елдің егемендігіне қатер келтіретін зұлымдық жатыр! Тәуелсіздік тамырына балта шаппақ зиянкес, қаскөй, құпия ұйым бары күмәнсіз. Ол ұйымның түпкі мақсаты – тарихты зерделеу емес, Ата заңымызға қайшы күрес тәсілдері арқылы заңсыз төңкеріс жасап, Қазақстанда ескі үлгідегі хандық билік орнату! Бұл деген – қазір артта қалған, қараңғылық түнегіндегі Таяу Шығыс лаңкестері жар салып жүрген "Мұсылман халифатының" тағы бір сорақы көрінісі! Еліміздің, жұртымыздың болашағына қауіп келтіретін мұндай сұмдыққа біз, егемен республиканың еркін парламентінің халық сайлаған ғұзырлы өкілдері, бейтарап қарап, жол бере алмаймыз. Жамандықтың алдын алу үшін шұғыл шаралар қолдануды талап етеміз! Ол үшін ең алдымен, осыншама сұмдыққа ұйытқы болып отырған "Темірқазық" журналына тиым салынсын, ал Бас редактор тезінен тұтқынға алынып, тиесілі жауапқа тартылсын! Егемен еліміздің өткен жетпіс бес, оның ішінде соңғы үш-төрт жылдық даңқты тарихын жан-жақты зерттеу бағдарында арнайы топ құрылып, оның басшылығына атақты тарихшы Алдабек Қаражұманов жолдас бекітілсін! Біздің осы адал әрі әділ, пәрменді әрі парасатты мәлімдемеміз республикадағы барлық бұқаралық баспасөз бетінде таратылып, барлық электронды ақпарат құралдары арқылы әр үйдің төріне шығуға тиіс!

Иә. Жиырма сегіз батыр бұған дейінгі, академигі бар, ардагері, қойшысы, қолаңы бар көп шуылдақтан он, жиырма есе асып түскен. Бұл жолы мен аңырғам жоқ, ызам кеудеме сыймай, тілім байланғандай еді. Айтар сөз де табылмаған.

– Елдің тұтқасын ұстаған кісілерің осындай болса, енді қайда барасың... – дедім қыстығып.

– Онсыз да барып болдық, – деді Бас редактор салқын жымиып. – Құрдымға кеткеніміз қашан. Тек өз еркімізбен қылқынып өлу ғана қалды. Сөз – құнсыз, іс – зая. Бар талабың – бос тыпыр. Тек... кейінгі жас балаға обал. Мұрат ақын айтқандай...

Шын түңілген екен. Тіпті, қарсы мақалаға, не басқадай бір әрекетке ұмтылмады.

– Кейінде сорлы еліңнен әлденендей жұқана қалып, әлдебір есті кісі шықса, бар жауабын осы жиырма сегіз қаһарман қол қойған мәлімдеменің өз ішінен табады, – деді бар болғаны. Ал өзі қағаздарын қамдап, етек-жеңін жинауға кіріскендей. – Менен салауат. Аруақ, құдай риза. Енді ақырғы аманат, жеріне жеткізер азғана шаруа ғана қалды... – деген, жеңіл күрсініп.

Әрине, адамы сол болғанымен, заман басқа, біздің ел тірегі, егемендік жаршысы танылған ағайындар 37-жылдың елесін қанша шақырғанымен, Бас редактор жауапқа тартылмады, қамауға түспеді. Тек шығарып отырған журналы ғана жабылған. Ал өзі... бәрінен баз кешіп, әдеби ортадағы жаңашыл, қоғамдық өмірдегі ағартушылық қызметін доғарып, таза қаламгерлік жұмысқа көшіпті. Ешкіммен араласпайды, ұл-қыздары аяқтанған, жалғыз бәйбішесімен, Алматыға тақау, Алмалы сайдағы тыныш бір ауылда, жайлы қоныс-қыстауында оңаша тұрып жатыр деседі. Тағы бір, көлденең дерек және ұзынқұлақтың айтуынша, эмиграцияға кетіпті. Ол жақта да бар жағдайы түгел болса керек. Ендігі кітаптарын шет елде жазып, шет елде шығармақ. Мейлі, жолы болсын. Атақ-абыройы зор кісі еді, жас кезінен лауреат, жиырма бес жыл бас редактор дегендей, меншікті журнал ашпай, ашса да барына қанағат етсе, әдебиет төңірегіндегі дау-дамайдан асып, өткен тарих тұрыпты, бүгінгі саясат жөніне үкім айтпаса, сол орнында аман-есен отыра берер еді. Бірақ өкініші жоқ сияқты, қайта, егде тартқан кезінде қолы біржола босап, өз тілімен айтқанда, құл-құтаннан құтылып, барақат тыныштық жағдайда, әуелден көңілге түйген, кезекте тұрған бар жазуын алаңсыз жүзеге асыруға мүмкіндік тапты. Мен көрген кездегі ең соңғы лепесі осы орайда болатын.

Ал менің басқадай барар жерім, басар тауым жоқ. Торға түскен торғайдай, баяғы совет заманында бойымды құрсаған үрей елесі қайта тіріліп, қалтырап отырдым. Үлкен пәле күтіп едім. Сібірге айдамас, бірақ тіршілікке талғажау бес-он тиын тауып отырған үйреншікті қызметтен қағып тастау оп-оңай көрінген. Бірақ дін аман қалдым. Рас, дау-дамай, айқай-аттан барысында түгел салмақ Бас редактор тарабына ауып кеткен. Мен елеусіз, кішкентай ғана кісімін. Сол елеусіздік пайдасы. Қайткенде де, еркіндік, демократия көрінісі. Біз де айттық, ол да айтты. Сонымен тыныппыз. Ауырып жазылған жан олжа дегендей, мен жаманатқа ілінсем де, жамандыққа ұшырамағаныма, яғни өзім отыз жыл қызмет атқарған Зерттеу орталығындағы қоңылтақ орнымда қалғаныма тәуба айттым. Сонымен қатар, ақиқат деректерге құрылған маңызды еңбегімнен айнығам жоқ. Әйтсе де, Қаражұмановтың қауашағына сыймаған, Мақановтың түсіне кірмеген ежелгі тарих – келешек тұрыпты, бүгінгі ұрпақтың санасына қалай жетеді деп ойлағанда, жүрегім тітіреп, ұйқым бұзылатын.