Йозанехь бан беза хийцамаш

Йозанехь бан беза хийцамаш

1. Абат. Нохчийн хIинца лелош долу абатера хьаьркаш хийца а ца хуьйцу, ала мегар ду, цу юкъа тухуш цхьа а керла элп а ца хилахь. Бакъ ду, хьакъ а доцуш цу юкъа хIиттийна цхьадолчу мукъазчу аьзнашна лерина долу элпийн цхьанакхетарш юкъара дIадоху. И тайпа цхьанакхетарш хIиттош хилча-м, мукъачу аьзнашна лелош долу шалханаш а (аь, оь, уь, уо, ие), мукъазчарна лерина кхолханаш а (цкъ, ткъ, чкъ) хила дезара. Уьш дIадаьхча, вайн абатехь дуьсучу элпийн хьаьркаш хьалха-тIаьхьаллехь оьрсийн санна дита мегар ду, ткъа дукхаллехь уьш царел цхьаъ сов хир ду, нагахь хIинца вай [I] озана лелош долу хьаьрк кхин дIа а ца лелийча ца долуш карадахь.

Хийца еза аьлла хеташ ерш абатерачу цхьадолчу элпийн цIераш ю. Уьш хийцарна ши бахьана ду:

Хьалхарниг: нохчийн, оьрсийн цхьатера догIучу аьзний элпийн цIераш, уьш нохчаша (нохчийн маттахь яха ма-йоггIура) яхархьама хуьйцу. Нагахь оьрсаша мукъазчу элпан цIе йоккхуш э алахь (бэ, вэ, гэ…), нохчийн маттахь а ала деза (ба, ва, га…), оьрсийн доцчу аьзнийн элпийн цIерашкахь а санна (ха, хьа, гIа, ъа, хIа).

ШолгIаниг: нохчийн, оьрсийн цхьатера ца догIучу аьзнийн элпийн цIераш, царна графикехь керла деллачу маьIне нисдархьама, хуьйцу. Масала, иштта хийцина маьIна дала леринчу мукъачу элпийн цIераш ю: ы (оа), я (аь), ё (оь), ю (уь), о (уо), е (иэ).

1. Графика. Цуьнан декхар ду массо а фонемаш уьш ша-ша билгалъяккхаран гIирс балар. Кхузахь тарло цхьайолчу фонемийн шайн дешнашкахь хуьлучу меттиге хьаьжжина кхоллалун башхалла билгалъян а. Масала, гIелдиначу (редуцированни олучу) мукъачу аьзнийн. Графикано таро ло цхьана элпана масех маьIна дала а, нагахь и маьIнаш, цу элпо дешнашкахь дIалоцучу меттиге хьаьжжина, къаьсташ хир делахь. Иштта тарло цо масех элпан цхьаьнакхетарна (я шайн меттиге хьаьжжина, я массанхьа а) цхьа маьIна дала а. Доцца аьлча, графико шен гIирсашца абат тIедузу.

Мукъаза аьзнаш-фонемаш а, мукъазчу элпийн маьIнаш а. Фонетиках лаьцначу декъехь вай билгалдира, оьрсийн алфавит вайн йозанан бухе дуьллуш хилча, нохчийн ша-тайпана, легашхаранера пхи цхьалхе фонема билгалъян (1-ца цхьаьна) пхи элп хилар. Къасто деза, царех муьлхачу фонемина муьлха элп делча бакъахьа ду. Кхузахь шеко кхоллалойла дац оьрсийн алфавитера х элп нохчийн [х] фонемина лелон дезаш хиларх.

Иштта атта дац вукху деа мукъазчу озаца. Масала, ъ элпан маьIна ма-дарра дитича, шолгIа дакъа [ъ] аьлла хезачу фонемийн яздар хийца деза: кI, тI, цI, чI, пI-н метта къ, тъ, цъ, чъ, пъ хила деза. Цу чолхечу мукъазчу аьзнийн билгалдар дита лууш хилча, [ъ] озана 1 элп лелон деза. Ткъа и лууш дац, 1 элп, иштта барт а хилла, абатера дIадаьккхича а лазаме хинйоцу кеп кхузахь лехарна. И элп башха дезаш ца хиларан бахьанех коьртаниг ду, машен-йоза (машинопись) кечдеш, цу элпана хIоразза а каретка хьалаийба дезар.

ТIаккха 1 элп дала мегар ду дашехь шен нисдар хуьлучу меттигца кхечарех къаьстино хуьлучу озаца. Ишттаниг [хI] аз ду. Иза дукхахьолахь дош я дешан орам болалучахь мукъачу озана хьалха нисло, ткъа цигахь цуьнан метта лелон тарлур ду элп ъ, [ъ] озан маьIнехь ишттачехь хуьлуш а доцу. Важайолу 1 элп дIадаккхарца йоьзна йолу чолхенаш а, уьш цхьалхаяхаран некъаш а кхин дIа ца буьйцу, айса и элп дIадаккхар кхузахь къобалдеш а ца хиларна, [хI] озана шен элп хилча-м дика ду, кхиндерг ца хилча, «хIора цхьалхечу мукъазчу аз-фонемина – шен элп» боху принцип чекхъяккхархьама а. Делахь а 1 элп абат юкъара дIадаккхарца йоьзна хила тарлун тIаьхье чоьте эцча, [хI] фонемина 1 элп делча бакъахьа хета. Вукху легашхаранерачу цхьалхечу мукъазчу шина озана ь, щ элпаш дуьсу. Царех бIегIийла дерг, цуьнан оьрсийн графикехь аз ца хиларна, ь ду. Цундела иза [хь] озана дала деза, хIунда аьлча [хь] къамелехь уггар дукха лелачу мукъазчу аьзнех ду. Цул сов, хIинца цунна лелочу элпийн цхьанакхетарца, хь-ца, цуьнан цхьа дакъа ша хиларе терра, бозам а бо цо.

ТIаккха [гI] озана дуьсург щ элп ду. Иза цу озана лелон тIеэцахь, нохчийн графикехь, нуьцкъашха тIеозийна ала мегар долуш, оьрсийнчунна генадаьккхина маьIна долуш элп хир ду. Оцу бахьанина тIеэца а уггар хала хир ду иза. Цундела цуьнан хатI куьйгайозанехь мелла а хийцича бакъахьа дара, масала, юкъарлонна чаккхенга горгалг тесна г дилларца. Иза, цхьана агIор, ц-нал а дацдина щ ду, вукху агIор, хIинца куьйгайозанехь лелочу гI-нах тера а догIу. Цул сов, иза цу озана П.К. Услара, ша оьрсийн йозанан буха тIехь нохчийн абат кхуллуш, дуьххьара елла хилла кеп а ю.

ХIун са ю куьйгайозанехь и юкъарлонан, я бозаман яздар лелийча, аьлла хаттар хIотта тарло. Зорбанан йозанца, яккхийчу тексташца гIуллакх ца хуьлу и мотт а, цуьнан йоза а девзачийн бен. И тайпа нах кестта булур бу, зорбанехь и куьйгайозанан хьаьрк лелон аьтто а ца хилла, цуьнан метта хIитточу щ-нах. Ткъа вывескаш, этикеткаш, лозунгаш, мухIарш цкъа хьалха куьйга кечъечу клишешций, трафареташций я нийсса дIа куьйга язъеш хиларна, цигахь оьрсийн щ-н маьIна тIекхуьйлун доцу вай дийцина куьйгайозанан элп-хьаьрк яздан тарло. ТIехула тIе, зорбанан и тайпа элп кечдан а, лелон а тарло Нохчийчуьра типографешкахь; дан хIума доцуш хирг хир дац компьютерийн программашна а. Оьшург цхьаъ ду: таронаш ца тоьачехь [гI] озан меттана диллина щ элп нохчийн меттан зорбанехь ган кийча хила везар ву вайн дешархо.

Мукъа аьзнаш-фонемаш, мукъачу элпийн маьIнаш. Оьрсийн пхеа фонемина дуьхьалйогIу фонемаш нохчийн йозанехь, оьрсийн йозанехь а санна, а, о, э, у, и элпашца билгалйича бакъахьа хир ду. Царех [э] фонема оьрсийнчул кIедо елахь а, цуьнан билгалъярехь цхьацца чолхенаш елахь а, цуьнна э элп лелорна новкъарло яц.

Элпаш я, е, ё, ю нохчийн меттан йозанехь керлачу маьIнехь лелон тарло: я [аь] е [иэ], ё [оь], ю [уь].

Леррина хьовсур вай цу тароне. Диъ элп, хIинца санна дуьхьал дIа дерриг оьрсийн элпаш юкъа лацарна а доцуш, нохчийн фонемаш билгалъяхаран Iалашонца юкъадалор вуно мехала хIума хир ду, нагахь цуьнца доьзна цхьа ца торру кхин халонаш кхоллалур яцахь. Хила тарлун новкъарлонаш масех декъе екъало:

1. Мукъазчу озана тIехьа. Оцу позицехь царна хьалха нислун оьрсийн мукъаза аьзнаш кIеда деша дезаш хуьлу, ткъа нохчийн меттан мукъаза аьзнаш, кIедаллица – чIогIаллица къаьсташ доцуш, юккъера ду. Цундела нохчийн мотт буьйцучу цу меттехь гIалатло йолийтийла а дац. Дуста хьалхарчу бIогIамалгера хIинца лелош долу яздарш а, шолгIачу бIогIамалгера керлачу йозанехь хила тарлуш дерш а:

(1) хьаьтта (2) хьятта

дуьрста дюрста

доьхка дёхка

дехка [диэхка] дехка ‘вязать’

дехка [дэхка] дэхка ‘гнилой’

ШолгIачу бIогIамалгера дешнаш мукъачу элпашна кхузахь керла лун маьIнаш девзаш воцчо, къаьсттина – нохчийн мотт хууш воцчо, хьалхара мукъаза аз кIаддарца доьшур дара, тIаьххьара дош – д чIагIдарца, амма шоззе а дешнийн маьIна телхар дацара.

2. ЦхьамогIа классашца хийцалуш долу дешнаш ду вайн мукъазчу й озаца долалуш, амма йозанехь хьалха мукъа элп яздеш:

Лелочун йозанехь: Керлачехь:

яьсса йясса

юьсу йуьсу

еха «просить» йеха

еха «пьянеет» йэха

3. Дашана юьххьехь я кхечу мукъачу озана тIехь. Оьрсийн маттахь оцу позицехь дуьйцучу элпаша мукъачу озана хьалхахь [й] аз хилар гойту, нохчийн хIинцалерачу йозано – классан гайтам й мукъачу озах дIатоьхна хилар. Доцца аьлча, вай доьлла хьалха я, е, ё, ю элпаш долу дешнаш [й] озаца долорах. Керлачу йозанехь хила хьакъ долу янгали, епа, юстагI, еца вай хIинца доьшур дара йангали, йопа, йустагI, йэца аьлла. Бакъ ду, иза хир дацара вай я, е, ё, ю элпашна нохчийн йозанехь лучу керлачу маьIнех доллалц бен. Делахь а кхузахь цкъачунна новкъарло йолуш ю. Вай дуьйцучу элпашна хьалха мукъаза аз билгалдаран Iалашонна ъ хIотто мегар дара. Иза-м нохчийн дош долочу массо мукъачу озана хьалха кIеззиг хезаш а ду, амма и массо а мукъазчу озан билгало хиларе терра, ца яздича а мегаш а, яз ца деш а ду. Вай юьйцучу меттигашна цу тIехь юкъарадаккхар а дина, цкъачунна и яздан мегар дара. ТIаккха хир дара:

аьнгали – ъянгали

оьпа – ъёпа

уьстагI – ъюстагI

эца [иэца] – ъеца

И дича, ъ элп яздарехь системалла юху вайн. Амма цу тайпанчу яздаран бакъо цхьана йоццачу ханна бен – я, е, ё, ю элпашна керла лучу маьIнехь доллалц бен – оьшур яц.

И дерриге а чоьте эцча, кхачам боллуш бахьана ца карадо я, ё, ю элпаш нохчийн маттехь аь, оь, уь-н метта, ткъа е [э]-н маьIнехь ца дуьллуш, деккъа [иэ]-н метта лелор а юкъа ца далон.

ТIаккха коьртачу мукъачу аьзнех шина элпаца билгалъян езаш ши фонема [уо], [оа] юьсу вайн.

Царех хьалхарниг тахана а наггахь уо бохучу элпийн цхьанакхетарца билгалъеш ю, ткъа шолгIаниг, и ян езаш хилар гойту кху масалша: [оа]лхазар, ст[оа]хка, к[оа]хка. Дуста кхин а: хь[уо]кх, хь[оа]кху, хь[оа]стам; д[уо]хка, д[о]хку, д[оа]хку; д[оа]ллу (хIума), д[оа]ллу. Цундела ца лелийча ца болу вайн йозанехь и фонема билгалъен гIирс. Цунна далан дуьсуш цхьа мукъа элп ы бен дац. Иза цунна, хетарехь, мегаш а ду.

Ткъа [уо] фонемина дала элп диссане а ца дуьсу, амма и даше а, дашерачу шен гоне а хьаьжжина, дукха хьолахь позиционно къаьсташ а, хIинцалерачу орфографехь ца къаьстачехь къасто тарлуш а ду.

Дашехь [уо] фонема елахь, цунна тIаьхьарчу дешадекъехь у хила ца тарло, ткъа и ша муьлххачу дешадекъехь а – дош долош я чекхдоккхуш а – хила тарло.

Фонема [о] гуттар а орамерачу хьалхарчу дешдекъехь бен хила ца тарло; цхьана дешдекъах лаьттачу дашехь хиллане а ца хуьлу, нагахь цунна тIаьхьара мукъаза аз [в] дацахь. Нохчийн маттехь [о] фонема шена тIаьхьа догIучу [у]-но я [в]-но [а] фонемех кхуллуш ю: ала-олу, мала-молу, дов, сов, къовса. Бакъ ду, цхьадолчу дешнашкахь о-на тIаьхьа хила деза у, этимологин кепара бен, меттахIотталуш дац. ГIелдаларан (редукцин) бахьанехь а ца къаьста иштта гIелделлачу а-нах: догIа<догIу, вота<воту. И тайпа гIелдина мукъа аьзнаш, кхечанхьа нагахь ца дахь а, шена хьалхара мукъа аз [о] долчехь билгалдан деза шена къобалйиначу кепара (Цунах лаьцна лахахь дуьйцур ду), тIаккха цунах хуур ду орамера хьалхара мукъа элп о-нехула деша дезий. Нагахь шена тIаьхьарчу дешдекъан гIелдиначу озехула а о хIоттаран бахьна гуш дацахь, ткъа иштта меттиг вуно кIезиг хуьлу (нохчий, дохко вала), цигахь мукъачу озан хьаьрк о-нехула деша дезачу о элпана тIаьххье хIотто деза: ноьхчий, доьхко вала. Цу кепара, [о], [уо] цхьана элпехула яздахь а, шайн гонаца (позиционно) къаьсташ хир ду.

Дехий, доций мукъа аьзнаш-фонемаш вовшех къастор. Шера дешарна яккхий новкъарлонаш кхуллу вайн хIинцалерачу йозанехь фонемийн маьIнехь вовшашна дуьхь-дуьхьал хIутту дехий, доций мукъа аьзнаш къастош ца хиларо. Уьш къасторан гIирсаш кхоаме хилийтархьама, чоьте эца еза нохчийн меттан башхаллаш.

Нохчийн меттан мукъачу аьзнийн системех аьлча, цуьнан юкъара билгало ю мукъа аьзнаш дIакъевлинчу дешдекъехь доций, даьстинчу дешдекъехь дехий олуш хилар. Амма цу билгалонца догIуш хилар цхьадолчу мукъачу аьзнийн дуьззина ала мегар долуш ду, вукхеран мело ду, ткъа кхолагIчеран дацаре даьлла догIу. Иштта кхаа тайпа хила тарло дехий, доций мукъа аьзнаш йозанехь вовшех къасторан гIирсаш а:

1. Фонемаш [аь], [оа] гуттар а йоций хуьлу, цундела церан ехалла-йоцалла къестон а дезар дац.

2. Фонемаш [иэ], [уо], [оь] гуттар бохург санна дешдекъе хьожжий хуьлу: даьстинчехь – еха, къевлинчехь – йоца. Къевлинчу дешдекъехь йоца хила езаран бакъо цара талхош меттиг кIеззиг бен ца нисло, цундела цу меттигашкахь хуьлу йоцалла билгалъяр кхоаме хир ду [иэ], [уо], [оь] бохучу фонемийн.

Деха-доцаллин коьрта бакъо йохор алсамо хилахь а, оццу кепара (доцаллехула) къастон деза э, о а.

3. Бакъо а талхош [и], [уь], [у] еха йолуш меттигаш дукха ца нисло, и-ний уь-ний тIаьхьа [й] морфема хIутту меттигаш юкъара яьхча. Цигахь й хIинца лелочу йозанехь а дехаллин гайтам бац, и цуьнца цхьаьний деха алахь а. И хила тарло я дукхаллин гайтам (кIентий, вежарий), я дукхазаллин (къийса, кхийса). Хьажа кхин а: цхьайтта, шийтта, кхойтта. Цу дешнашкахь, шена хьалхара мукъа аз муьлхха хилча а, йтта хIутту, амма и бен деха ца хета. Цхьаллин терахьан цIердешнийн чаккхенгахь [и], [у] фонемаш гуттар а еха хуьлу, цундела цигахь церан ехалла билгалъян ца оьшу. Ткъа цу фонемийн ехалла шен меттиго гойтуш яцахь, иза элп шала даккхарца билгалъян еза. Иштта кхоаме а хир ду.

Дуккха а алсам нисло а «низамехь» доцу меттигаш. Хала хеташ делахь а, гуттар а бохург санна, шаладаккхарца къастон дезар ду а-н дехалла. Дашерачу меттиго билгалдоккху дехалла нисло цуьнца а. Иза хуьлу I, хь, ъ бохучу мукъазчу аьзнашна хьалха я тIехьа и нисделча. Кхеташ ду, цигахь а-н дехалла билгалдан ца оьшу.

Доцца аьлча, мукъачу аьзнийн, меттиго хьехна (позиционно обусловленни) доцчехь, дехалла я доцалла билгалдо. Церан дехалла билгалдаран гIирс – мукъа элп шала яздар, доцаллиниг – дешдакъа дIакъовлуш санна, доьшуш доцу мукъаза элп яздар. И мукъаза элп керлачу йозанехь [хI] озана билгалдинарг хилча бакъахьа хета, хIунда аьлча, и мукъачу озана тIехьа, цхьа масех айдардешан чаккхенгахь доцчехь (эхI, охI, хIахI), нислуш а дац, ткъа цигахь и деха (шала) олуш а хета. Нагахь иза иштта дацахь а, орфографино оцу масех дешан яздар хI шала даккхарца къасто тарло.

Ала деза, мукъа элп доца деша хилар оцу кепара билгалдар керла хIума а дац, лелош а ду, масала, немцойн йозанехь.

Цхьадолчу мукъачу аьзнийн билгалдар
Мукъачу аьзнийн яздарехь къастош хила дезаш дара цIений, манкхий (марехула олу) мукъа аьзнаш а, гIелдина (редуцированни) мукъа аьзнаш а, цхьанатайпанчу меженашкахь аIъ яздар а.

Мукъачу аьзний манкхалла (мерашха алар) билгалдар. Манкха мукъа аьзнаш дукхахьолахь дешнийн форманаш хуьлу (цIердешнийн доланиг дожарехь, хандешан билгалзачу форманашкахь, билгалдешнийн, причастийн форманашкахь). Хьалхарачу мукъачу озан манкхалла гойтуш хIинцалерачу йозанехь н элп леладо, амма и деша дезаш доцу меттиг деша дезачех къасто хала хуьлу. Дукха хьолахь и мукъаза аз санна доьшу шина а меттехь а, ткъа и гIалат ду. Цундела и мелла а кIезга лело гIерташ, цхьайолчу меттигашкахь мукъачу аьзнийн манкхалла билгал ца еш а юьту (цхьана дешдекъал совдолучу билгалдешнашкахь, и санначу хандешнийн билгалзачу а, причастийн карарчу хенан а форманашкахь). Цунах а новкъарло хуьлу яздинчун маьIнех кхетарехь.

Манкхалла билгалъяран Iалашонна лело мегар дара аьлла хета лакхахь нохчийн йозанехь [оа] озан маьIна делла долу ы элп. Шина маьIнехь и элп лелоро кхузехь къасторан (дифференциацин) Iалашо ца йохайо: [оа] аз дешан чаккхенгахь а, кхечу мукъачу озана тIехьахь а цкъа а ца нисло, ткъа оцу меттигашкахь бен манкхалла билгалъяран хьашт а ца нисло. Дуьйцуш долу керла маьIна шена делча, ы элпо кхечу мукъачу элпана тIехьахь (дешан чаккхенахь) – гIелдина а а, цуьнан манкхалла а, аьлчи а, хIинцалерачу ан-ан метта ледар дара. И ан вайн хIинцалерачу йозанехь вуно дукха нислуш хиларна, боккха кхоам а бийр бара цо йозанна.

Бакъахьа хета иштта мукъа аз билгалдаран Iалашонца [хI] озана леринчу элпана гIелдинчу мукъачу озан маьIна а далар: гIелдина мукъа аз гуттар а цхьана мукъазчу озана тIаьхьа бен ца догIу, ткъа [хI] аз ишттачехь цкъа а ца нисло. Цуьнца цхьаьна юкъаяло мегар дара иштта орфографин бакъо а: гIелдинчу озан маьIна долу элп шен аларехь дешдакъа ца кхуллучу озана яздо; и аз къамелан хьашташка хьаьжжина юха чIагIдан, меттахIотто тарлуш ду – байташкахь, эшаршкахь, декламацехь; ишттачехь мукъа элп а яздан деза.

Оцу юкъадалоро, дешархошна бина ца Iаш, боккха аьтто бийр бара поэташна а гIелдинчу мукъачу озана шаьш дешдекъан маьIна делла а, ца делла а меттигаш йовзийта.

Ала деза, гIелдина мукъа аз, шиннал сов дешдакъа долчу дешнашкахь хилла ца Iаш, шина дешдекъах лаьттачу дешнашкахь а хуьлуш ду: амма/ам(м), саца, соцу, хIинца, шена иштта дIа кхин а.

Хетарехь, и морфема гуттар а билгалйина хила еза. Мегар ду иза къаьстина яздечу а-ца билгалъян а, нагахь ритмица долчу къамелехь (поэзехь) дешдакъа эшнехь я декламацехь цхьа маьIна къасто дезаш меттиг елахь, амма кхечу меттигашкахь массанхьа а цунна хьалхарчу дашах дIахIуттуш долу ъ лелийча бакъахьа ду.

М.Х. Багаев
АРХЕОЛОГИЧЕСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ Р.М. МУНЧАЕВА В ЧЕЧНЕ

(К 80-летию Р.М. Мунчаева)

Студенческие годы Рауфа прошли в г. Махачкале и совпали с периодом работы в Дагестане Северокавказской археологической экспедиции во главе с Е.И. Крупновым и К.Ф. Смирновым. Знакомство с учеными, уже тогда громко заявившими о себе, привели Р.М. Мунчаева в археологию. Начались активные участия в археологических экспедициях. В 1949 г., после окончания исторического факультета Дагестанского госпединститута (ныне Даггосуниверситет), он поступает в аспирантуру при Институте археологии АН СССР к Евгению Игнатьевичу Крупнову. С тех пор судьба свяжет этих двух, одержимых археологией Кавказа, людей крепкой дружбой на долгие годы, до самой кончины (сентябрь 1970 г.) Е.И. Крупнова.

В 1953 г., блестяще защитив кандидатскую диссертацию «Эпоха меди и бронзы в истории Дагестана (III-II тыс. до н.э.)», он возвращается из Москвы в Дагестан. Здесь, в Институте истории языка и литературы Дагестанского филиала АН СССР, успешно организует археологические экспедиции в различные регионы горного края. Через два года, в 1955 г., его, как перспективного археолога-кавказоведа, при активной поддержке и содействии Е.И. Крупнова и К.Ф. Смирнова, приглашают на работу в Институт археологии АН СССР (ныне Институт археологии РАН), где ученый работает по сей день.

В 1957 г. по инициативе Е.И. Крупнова была сформирована Объединенная Северокавказская археологическая экспедиция ИА АН СССР, Научно-исследовательского института истории, языка и литературы при Совмине ЧИАССР и Чечено-Ингушского краеведческого музея (СКАЭ). Заместителем начальника СКА Е.И. Крупнова был назначен Р.М. Мунчаев. Давая оценку работе этой экспедиции 1957-1968 гг., Р.М. Мунчаев особо подчеркивает, что благодаря ее беспримерным по масштабам и целенаправленным стационарным и разведочным работам был осуществлен резкий перелом в историко-археологическом изучении Чечни, что позволило исследовать важнейшие этапы историко-культурного развития чеченского народа с древнейших времен до позднего средневековья. «Я горжусь тем, – подчеркивал Р.М. Мунчаев, – что в течение десятилетия – до 1967 г. включительно – был активным участником этой экспедиции (в качестве заместителя начальника СКАЭ и руководителя одного из ее отрядов, сначала разведочного, а затем Бамутского) и совместно с Е.И. Крупновым способствовал всем ее начинаниям». В другой части своего исследования Р.М. Мунчаев добавляет: «…совершенно очевидно, исходя из добытых Северокавказской экспедицией подъемных материалов, что территории Чечни и Ингушетии, подобно соседним с ними Дагестану и Северной Осетии, были заселены человеком уже в древнекаменном веке, начиная по крайне мере с мустьерской эпохи. Это касается и горной части Чечни. Доказательство того, что именно с палеолита в Чечне, как и в других сопредельных областях Кавказа, начался культурно-исторический процесс, следует признать одним из крупных достижений Северокавказской экспедиции»¹.

Первые археологические изыскания Р.М.Мунчаева в Чечне и Ингушетии начались с 1952 года. Именно в конце 50-х гг. XX века при его участии открыты и исследованы памятники III тыс. до н.э. – Луговое и Сержень – Юртовские поселения, курганы у сел. Бамут, станицы Мекенской и селения Бачи-Юрт. На Луговом поселении, которое находится на окраине села Мужичи в Ассинском ущелье, были открыты остатки жилищ, хозяйственные ямы, большой керамический материал, каменные зернотерки, кремневые вкладыши в составные серпы, указывающие на развитие земледелия. Остеологический материал позволил говорить о большом значении скотоводства в хозяйстве местных племен III тыс. до н.э. Выяснилось, что для этого поселения характерны основные признаки культуры и так называемого куро-аракского энеолита, яркие памятники которого ранее были открыты в Закавказье. Однако этим не ограничивается значение этого памятника. Анализ материала показал, что в нем присутствуют также характерные признаки другой большой культуры Кавказа III тыс. до н.э. – майкопской. Таким образом, наличие в Луговом поселении характерных элементов двух основных культур (куро-аракской и майкопской) Кавказа III тыс. до н.э. позволило Р.М. Мунчаеву поставить вопрос о взаимосвязях Закавказья и Северного Кавказа на заре бронзовой эпохи и говорить об определенном этно-культурном единстве населения Кавказа в это время. Эти выводы подтвердились результатом археологических раскопок 1957-1963 гг. – двух поселений у сел. Сержень-Юрт. Они показали, что культура куро-аракского энеолита была распространена и на территории Чечни. Дело в том, что Сержень-Юртовские поселения двухслойные. Нижние слои относятся к III тыс. до н.э., верхние – к IX–IV вв. до н.э. Более того, анализ материала показывает, что при всем своем своеобразии Сержень-Юртовские поселения во II-I тысячелетиях до н.э. были связаны с синхронными памятниками Ингушетии, Северной Осетии и Горного Дагестана. Тем самым, удалось обнаружить район, где сочетаются элементы кобанской и каякентско-харачоевской культур.²

Любопытны и итоги изучения памятников середины I тыс. до н.э. в Ножай-Юртовском районе в 1958-1962 годах. Тогда, у селений Бети-Мохк, Мескеты, Замни-Юрт, Галайты были обнаружены каменные склепы и ящики, грунтовые могилы, каменные изваяния. Наличие этих памятников в данном районе – бассейне р. Аксай – очевидно, не случайно. Дело в том, что устье мелководной реки Аксай выходит на Прикаспийскую низменность, а верховья ее теряются в горном Дагестане. Долина реки явно служила путем для проникновения в горы кочевников, особенно скифских племен.³ Именно последними и оставлены каменные изваяния, исследованные как Р.М. Мунчаевым, совместно с В.И. Марковиным,⁴ так и автором этих строк в 1974-1985 гг.⁵

Древности Северного Кавказа IV-II тыс. до н.э. всегда интересовали Р.М. Мунчаева, изучал их и продолжает эту работу вкупе с изучением памятников Закавказья и Ближнего Востока, что помогало ученому выявлять культурно-экономические и даже этнические связи на всем пространстве столь обширного региона. Этот проверенный метод вскоре очень пригодился кавказоведу. Это случилось в 1969 г., когда, по инициативе Е.И. Крупнова, была организована Иракская археологическая экспедиция. Ее руководителем был назначен Р.М. Мунчаев. При этом учитывались такие качества, как высокая квалификация Р.М. Мунчаева - археолога, а также способность достойно представить советскую археологию в кругах международного археологического представительства (сообщества), ибо Месопотамия – это регион, где уже более 100 лет ведут исследования высококвалифицированные археологи разных стран. Р.М. Мунчаев довольно легко вписался в круг зарубежных археологов-востоковедов. Более того, в 1988 г. он выступил инициатором нового крупного проекта, как принято сегодня говорить. При Институте археологии АН СССР организуется Сирийская археологическая экспедиция, бессменно руководимая с тех пор Р.М. Мунчаевым, эта экспедиция продолжает свои исследования до настоящего времени в Северной Месопотамии.

В последнее время в Чечне плодятся как грибы после дождя, так называемые «ученые». Историческая наука Чечни заразилась старым, крайне опасным вирусом, который называется по определению Эразма Роттердамского «ученое невежество». Страдающие этим недугом пытаются убедить своих слушателей и читателей в том, что чеченцы вовсе не автохтоны Кавказа, а мигранты из Древнего Востока, а точнее – потомки древних шумеров. Как бы отвечая им, Р.М. Мунчаев пишет: «Всем специалистам-исследователям древних культур Кавказа очевидно, что кавказские культуры достаточно самобытны и оригинальны и нет никаких оснований выводить их из ближнего Востока или, тем более, связывать истоки того или другого кавказского народа с далекими месопотамскими предками, в частности с шумерами, как это делают некоторые мифотворцы».⁷

Где бы ни работал Р.М. Мунчаев: в горах ли, предгорьях или в равнинно-плоскостной зоне Чечни, он всегда умел находить общий язык с представителями местной власти и доброжелательными сельчанами, станичниками. Так было в с. Бамут, где археолог дружил с семьей Дарчиевых. Навсегда запомнились ему, по словам самого ученого, беседы с директором республиканского музея краеведения Ж. Зязиковой, писателем и прекрасным краеведом Х.Д. Ошаевым, искренняя дружба связывала его с постоянным участником СКАЭ – И.Ф. Мутовиным, да и в самой Чечне многие помнят Р.М. Мунчаева и очень тепло отзываются о нем и постоянно передают ему приветы. Среди них есть учителя, врачи, механизаторы, общественные деятели, ученые, в том числе и непосредственные участники экспедиций Р.М. Мунчаева – Алик Ганжуев; Наиб Махаури; Нохчо Дарчиев; кандидат исторических наук, этнограф С.-М.А. Хасиев; доктора филологических наук, профессора Апти Тимаев и Хасан Туркаев и многие жители Чечни. До конца своей жизни дружили с юбиляром С. Дукузов и Я. Вагапов.

В 1991–2003 гг. Р.М. Мунчаев являлся директором Института археологии РАН – одного из крупнейших археологических центров в мире. В настоящее время работает в должности советника РАН в том же институте, при этом ежегодно выезжает в Сирию на археологические раскопки.

На сегодняшний день Р.М. Мунчаевым опубликовано около 400 научных работ, в том числе несколько монографий. По ним видно, что их автора заслуженно называют кавказоведом – востоковедом. Многие его научные исследования опубликованы в Англии, Германии, Франции, Ираке, Сирии, Японии, США и т.д. Он вдохновенно читал лекции по результатам своих археологических исследований студентам и коллегам в Лондонском, Эдинбургском, Парижском, Берлинском, Римском, Краковском, Чикагском, Багдадском и многих других университетах мира.

Р.М. Мунчаев уже давно является заслуженным деятелем науки республики Дагестан и РФ. Он член-корреспондент РАН; профессор; член-корреспондент Германского археологического Института и Итальянского Института Африки и Востока; лауреат Государственной премии России (1999 г.); кавалер Ордена Дружбы (1998 г.). При всем этом, к глубокому сожалению, он не является заслуженным деятелем науки Чеченской Республики. Обидно!

Мне посчастливилось познакомиться с Рауфом Магомедовичем в студенческие (1960-1964) годы, а в 1966-1967 гг. участвовать в составе его археологического отряда при раскопках Бамутских курганов. Тогда же, по поручению Р.М. Мунчаева, я провел свои первые самостоятельные раскопки курганов XIV в. н.э. у селения Бамут.

Поздравляю своего учителя и друга Рауфа Магомедовича с 80-летием, желаю крепкого здоровья ему, его семье, а также исполнения всех задумок на будущее.

Ж.-Ж. Руссо как-то сказал: «Каждый возраст имеет свои особые склонности, но человек всегда остается один и тот же». Рауф Магомедович остался прежним – добрым, чистосердечным, порядочным, тактичным, внимательным и мудрым. Он бодр, подтянут, как истинный горец-кавказец, красив и полон энергии.

Так держать, Рауф Магомедович!
Список наиболее известных печатных работ Р.М. Мунчаева по археологии Чечни.

1. Древнейшая культура Северо-Восточного Кавказа//Материалы и исследования по археологии СССР. М., 1961, №100.

2. Новые данные по археологии Чечено-Ингушетии//Краткие сообщения ИА АН СССР. М., 1961, Вып. 84.

3. Памятники майкопской культуры в Чечено-Ингушетии//СА. М.,1962, №3.

4. Луговой могильник//Древности Чечено-Ингушетии. М., 1963 г.

5. Бамутский курганный могильник XIV–XVI вв. (соавтор Е.И. Крупнов)//Древности Чечено-Ингушетии. М., 1963 г.

6. Каменные изваяния из Чечено-Ингушетии (соавтор В.И. Марковин)//СА. 1964, №1.

7. Археология Чечено-Ингушетии в свете новейших исследований (соавтор В.И. Марковин)//КСИА. Вып.100, М., 1965 г.

8. Из истории раннебронзового века в Чечено-Ингушетии//АЭС. Т. 1, Грозный. 1966 г.

9. Из древнейшей истории гончарного круга на Северном Кавказе (соавтор А.А. Бобринский)//КСИА, Вып. 108, 1966 г.

10. Очерки истории Чечено-Ингушской АССР с древнейших времен до наших дней (соавтор). Т. 1., Грозный, 1967 г.

11. Раскопки Бамутских курганов в 1965 году//АЭС, Т. 2., Грозный, 1968 г.

12. Бронзовые псалии майкопской культуры и проблема возникновения коневодства на Кавказе//Кавказ и Восточная Европа в древности. М., 1973 г.

13. Кавказ на заре бронзового века. М., 1975 г.

14. Энеолит Кавказа//Археология СССР. Энеолит СССР. М., 1982 г.

15. Погребальные комплексы с сосудами на ножках из курганов эпохи бронзы у сел. Бамут//Новое в археологии Северного Кавказа. М., 1986 г.

16. Раннебронзовый век Северного Кавказа и этногенез вайнахов//Всесоюзная научная конференция. Тезисы докладов и сообщений. Шатой, 1991 г.

17. Раннебронзовый век Северного Кавказа и этногенез вайнахов//Проблемы происхождения нахских народов. Материалы всесоюзной научной конференции, состоявшейся в Шатое в 1991 г. Махачкала, 1996 г.

18. Северный Кавказ. Очерки древней и средневековой истории и культуры (соавтор В.И. Марковин). М., 2003 г.

19. К истории археологического изучения Чечни. Из итогов работ Северокавказской экспедиции в 1957-1968 годах//Культура Чечни: история и современные проблемы. 2-е изд., перераб; доп.- М.: Наука, 2006 г.

ПРИМЕЧАНИЯ

1. 
   Мунчаев Р.М. К истории археологического изучения Чечни. Из итогов работ Северокавказской экспедиции в 1957-1968 годах.//Культура Чечни: История и современные проблемы. Изд. 2-е, переработанное и дополненное – М.: Наука, 2006, С. 32.
   
2. 
   Марковин В.И., Мунчаев Р.М. Археология Чечено-Ингушетии в свете новейших исследований//КСИА. Вып. 100, М., 1965, с. 40-49.
   
3. 
   Крупнов Е.И. Древняя история Северного Кавказа. М.,1960., с. 61-67.
   
4. 
   Марковин В.И., Мунчаев Р.М. Каменные изваяния из Чечено-Ингушетии//СА. 1964. №1. с. 158-164.
   
5. 
   Багаев М.Х. Новые каменные изваяния воинов из Чечено-Ингушетии//X Крупновские чтения по археологии Кавказа (тезисы докладов). – М.: 1980, с. 21-22. Он же. Новые каменные изваяния скифского времени из Чечено-Ингушетии. Багаев М.Х. Памятники раннего железа и средневековая Чечено-Ингушетия. – Грозный: 1981, с. 128-137. Багаев М.Х., Ольховский В.С. Новые изваяния скифского времени из долины Аксая (Чечено-Ингушетия).//СА, № 4, 1989, с.261-267. Багаев М.Х. Аборигены Кавказа и кочевники// Археологическая конференция Кавказа. II. Кавказ и степной мир в древности и средние века. Материалы Международной конференции. Махачкала, 1999, с. 19. Он же. К истории взаимоотношений номадов и аборигенов Северного–Восточного Кавказа// «Дешт и Кипчак и Золотая Орда в становлении культуры евразийских народов» – М.: ИСАА при МГУ. М., 2003, с. 155-160. Он же. Место ландшафта Кавказа в истории автохтонов и номадов//Археологические памятники раннего железного века юга России: Сборник статей – М.: 2004. с. 23-32.
   
6. 
   Мунчаев Р.М. Погребальные комплексы с сосудами на ножках из курганов эпохи бронзы у сел. Бамут//Новое в археологии Северного Кавказа – М.: 1986, с. 27-39. Он же. К истории археологического изучения Чечни…, с. 34.
   
7. 
   Мунчаев Р.М. Древнейшая Месопотамия: некоторые итоги исследования Российской экспедиции РАН // Кавказ и степной мир в древности и средние века: Материалы Международной научной конференции. Махачкала, 2000. С. 17, 22.