Д. Н. Аяганов., доктор PhD, доцент
жүктеу/скачать 6.23 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- IX ТАРАУ. АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ 9.1. АС ҚОРЫТУ ПРОЦЕСІ
| Бақылау сұрақтары:
1. Адамның қан айналым жүйесі қандай? 2. Жүректің сыртқы және ішкі құрылымын сипаттаңыз. 3. Қан тамырлары қандай топтарға бөлінеді? Олардың айырмашылығы неде? 4. Қанның қан айналымының үлкен шеңбері бойынша өту кезеңдерін атаңыз? 5. Кіші қанайналым шеңберінің функциялары қандай? Өкпе шеңберіндегі қан жолын сипаттаңыз. 6. Жүректің жиырылу қызметін Не қамтамасыз етеді? 7. Жүрек қызметінің нейро-гуморальды реттелуін сипаттаңыз. 8. Жүрек циклінің фазаларын тізімдеңіз. 9. Жүрек-тамыр жүйесінің жас ерекшеліктері қандай? 10. Тыныс алу мүшелері қандай функцияларды орындайды? 11. Ауа жолдары нені қамтиды? 12. Өкпенің құрылымдық-функционалдық бірлігі дегеніміз не? 13. Сипаттаңыз процестер кезінде актілерін демді ішке тарту және шығару. 14. Тыныс алу жүйесінің жас ерекшеліктері қандай? IX ТАРАУ. АС ҚОРЫТУ ЖҮЙЕСІ 9.1. АС ҚОРЫТУ ПРОЦЕСІ Ас қорыту - бұл тағамды физикалық және химиялық өңдеу және оны қарапайым және еритін қосылыстарға айналдыру процесі, олар сіңіп, қанға сіңіп, денеге сіңіп кетуі мүмкін. Қамтиды: - тамақты механикалық өңдеу (ұсақтау); - химиялық (бөліну); - сору. Ферменттер - организм шығаратын және белгілі бір ерекшелігімен ерекшеленетін биологиялық катализаторлар. Әрбір фермент тек белгілі бір химиялық қосылыстарға (ақуыздар, майлар, көмірсулар) әсер етеді. Асқорыту жүйесі ауыз қуысынан тұрады, үш жұп сілекей бездері, жұтқыншақ, өңеш, асқазан, бауыр мен ұйқы безінің каналдары бар он екі елі ішек, аш ішек, соқыр тоқ ішек және тік ішектен тұрады. Ауыз қуысының функциялары тағамды сынаумен (оның сапалық құрамын, дәмдік қасиеттерін және температурасын анықтаумен), оны механикалық өңдеумен (ұнтақтау және ылғалдандыру) және кейбір химиялық өзгерістермен (көмірсулардың бөлінуі) байланысты. Тамақты ұнтақтау, шайнау тістердің көмегімен, ұрт пен пен тілдің қозғалысымен жүзеге асырылады. Ересек адамда 32 тіс бар. Тіс эмальмен жабылған. Тістер 6-8 айда шыға бастайды. Балаларда 20 сүт бар. 6-7 жаста сүт тістер 14 жасқа дейін тұрақты болып өзгере бастайды. Бір ерекшелігі ақыл тістері 25-30 жылға дейін созылады, ал адамдардың 15% - мүлдем өспейді. Тіс кариесі тамақ қалдықтарының ыдырауы кезінде пайда болатын қышқылдардың әсерінен эмальдың зақымдануы. Ыстық пен суықтың өзгеруі, дәрумендердің жетіспеуі (B және D) және де кальций, фтор тұздары тістерге теріс әсер етеді. Сілекей шығаратын сілекей бездерінің каналдары ауыз қуысына ашылады. Әдетте, ересек адамда күніне 1,5–2 литр сілекей бөлінеді. Сілекей: су (98%), органикалық және 53 пайыз бейорганикалық заттардан тұрады. Сілекей шайнау кезінде тамақты шылайды (сілекей ақуызы муциннің арқасында) тамақтың жұтылуын жеңілдетеді. Сілекей құрамында ферменттер болады. Олар крахмалды дисахаридтерге ыдырататын амилаза және дисахаридтерді моносахаридтерге ыдырататын мальтаза. Ферменттер әлсіз сілтілі ортада әрекет етеді (рН 6,8–7,4). Сілекейде зарарсыздандырылған зат-лизоцим бар. Сілекей шығару механизмі рефлекторлық болып табылады. Ауыз қуысынан тамақ бөліктері жұтқыншаққа енеді, жұтылады, өңешке, қуыс органға – асқазанға түседі. Асқазанның қабырғалары тегіс бұлшықет тінінен тұрады, құрамында көп мөлшерде бездері бар безді эпителиймен астарланған. Бұл бездер қарыншалық шырын, тұз қышқылы және шырыш шығарады (күніне 3 литрге дейін). Асқазанның қызметі: ас қорыту. Асқазанның жиырылған қабырғалары тағамды асқазан сөлімен араластыруға ықпал етеді. Тұз қышқылы қорғаныш функциясын орындайды (бактерияларға зиянды әсер етеді), асқазан сөлінің негізгі ферменті-ақуыздарды альбумоз бен пептондарға ыдырататын пепсинді активтендіреді. Липаза-майларды ыдырататын асқазан сөлінің ферменті. Шырыш асқазанның өзі мен қышқыл орта арасында кедергі жасайды. Асқазандағы тамақ орта есеппен 4 сағатқа дейін қорытылады. Асқазанда глюкоза, алкоголь ішінара сіңеді. Асқазан сөлінісінің механизмі жүйке-гуморальдық жолмен жүзеге асырылады. Балалардың асқазан сөлінде (әсіресе тамақтандыру кезінде) сүт коагуляциясын тудыратын фермент - химозин бар. Балаларда бұлшықет қабаты дамымаған, асқазанға кіретін жері кең болады. Сондықтан кекіру мен құсу болатыны соған байланысты. Безді эпителий 7 жасқа дейін әлсіз жіктеледі, оның толық дамуы жыныстық жетілу кезеңінде жүреді. Нәрестелерде туылғаннан кейін асқазанда сүт қышқылы болады. Тұз қышқылын синтездеу функциясы 2,5-тен 4 жылға дейін дамиды. Оның төменгі бактерицидтік қасиеттеріне байланысты асқазан-ішек ауруларына бейімділік болады. Жаңа туылған нәрестелердің асқазанындағы пепсин төмен қышқылдыққа байланысты тек ақуыздарды ыдырата алады. Липаза ферменті сүт майының 25% - ын ыдыратады, қалғаны ана сүтінің липазасына байланысты. Сондықтан жасанды тамақтандырылған балалардағы майдың ыдырауы баяу жүреді. Аш ішекте (ұзындығы 5-6 м) ыдырау процестері аяқталады (аминқышқылдарына дейін ақуыздар; глицерин мен май қышқылдарына дейін майлар; моносахаридтерге дейін көмірсулар), сонымен қатар қоректік заттардың ыдырауының соңғы өнімдері сіңеді.аш ішектің ішкі беті көптеген қатпарларға ие (1 см2 2000– 3000, сондықтан беті 4-5 м2 дейін артады). Ақуыздар аминқышқылдарының сулы ерітінділері түрінде сіңеді. Көмірсулар қанға глюкоза түрінде, майлар лимфаға май қышқылдары мен глицерин түрінде сіңеді. Он екі елі ішек (27-30 см) – аш ішектің бастапқы бөлімі. Ұйқы безі мен бауыр жолдары оған ашылады. Көмірсулар одан әрі ыдырайды (амилаза - крахмалды дисахаридтерге ыдыратады, мальтаза – дисахаридтерді моносахаридтерге ыдыратады, лактаза - сүт қанты – лактозаны моносахридтерге ыдыратады және т.б.). Моторика-тамақ массасын ас қорыту сөлімен араластыру, оны ішек арқылы жылжыту, сонымен қатар ішек ішіндегі қысымның жоғарылауын қамтамасыз етеді. Сегментация ( жиырылу) минутына 10 рет, перистальтика - (құрт тәрізді жиырылу) 1–2 см/с. Бактериялар тоқ ішекте өмір сүреді, олардың кейбіреулері өсімдік талшықтарын ыдыратады, өйткені ас қорыту шырындарында оны сіңіруге арналған ферменттер жоқ. Тоқ ішекте К витамині және т.б. синтезделеді, су сіңіріледі, жасанды тамақтану (клизма) үшін пайдаланылатын көмірсулар сіңірілуі мүмкін. Бұлшықет қабаты әлсіз дамыған, сондықтан перистальтика әлсіз. Тік ішек - тоқ ішектің соңғы бөлімі, ол анустың ашылуымен аяқталады. Балалардың ішектерінің жас ерекшеліктері ерекше. Балаларда ішек қабырғасының өткізгіштігі жоғары болады, сондықтан тамақтың ыдырауы кезінде пайда болатын бөгде заттар мен ішек улары, толық қорытылмаған ас бөліктері ішектен қанға түсіп, әртүрлі токсикоздарды тудыруы мүмкін. Ыдырамаған ақуыздардың баланың денесіне шамадан тыс енуі терінің әр түрлі бөртпелеріне, қышуына және т. б. әкеледі. жүктеу/скачать 6.23 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|