Қылмыс жасаушы түлғаның сезім күйі

Қылмыстық кодекс аффекті эсерінен жасалған қылмыстық қауіптілігі азырақ деп есептейді. Аффект - бүл қылмыс жасалу кезіндегі қатты көңіл толғынысы. Психологияда аффект деп қатты тез пайда болып, қызу өтетін қысқа мерзімді психикалық күйді атайды (ашыну, ыза, үрей аффектілері). Бүл кезде сана мен ойлау қабілеті төмендей түседі. Сөйте түра, аффект күйінде эрекеттенуші түлғаның өз эрекеттерін бағылау қабілеті толығымен жойылмайды, тек элсірейді, ал бүл қылмыстық жауаптылыққа негіз болады.

Қылмыстық заң қылмыс жасау кезіндегі аффекттің маңызын мойындайды. Сондықтан, бүл белгі ескерілмесе, қылмыстың субъективті жағы біраз жағдайларда толық болмайды. Біріншіден, аффект күйі жеңілдететін мән-жайы бар қылмыстардық қүрамын жасауда ескерілуі мүмкін. ҚР ҚК-нің 98-бабына сэйкес, жэбірленушінің күш қолдануынан, қорлауынан немесе ауыр балағаттауынан не өзге де заңға қарсы немесе моральға жат іс-әрекетінен (эрекетсіздігінен) кенет пайда болған жан күйзелісі (аффект) жағдайында, сол сияқты жэбірленушінің жүйелі түрдегі заңға қарсы немесе моральға жат мінез-қүлқына байланысты туындаған үзаққа созылған психиканы бүзатын жай- күйде адам өлтіру -жеңілдететін мэн-жайлары бар кісі өлтіруге жатады. ҚР ҚК-нің 108-бабына сэйкес, аффект күйінде денсаулыққа ауыр жэне орташа дәрежеде зақым келтіру де осы қылмыстың жеңілдететін мән-жайы бар қүрамын қүрайды.

Екіншіден, ҚР ҚК-нің 63-бабының 1-бөлігінің "И" тармағы бойынша

қылмысты аффект күйінде жазаны жеңілдетуші мән-жайдың мазмүнына кіруі мүмкін (қылмыс жасау үшін түрткі болып табылған жэбірленушінің заңға қайшы немесе адамгершілікке жатпайтын қылығы).

5.8 Қате және оның қылмыстық - қүқықтық мағынасы.

Қате - бүл түлғаның өзі жасаған эрекетінің не әрекетсіздігінің жэне оның салдарының нағыз заңды немесе шынайы сипаты туралы теріс түсінігі. Қатенің сипаты қылмыстық субъективті жағын анықтауға көп ықпал етуі мүмкін, демек, қылмыстық жауаптылық мэселесін шешуде де ықпалы мол. Қылмыстық қүқықта қате мэселесі субъективті жауаптылық қағидасымен тығыз байланысты, сондықтан дэстүрлі түрде, оқулықтың қылмыстық субъективті жағы туралы тарауында қаралады. Субъектінің қателесу сипатына қарай, қате заңды және шын мэнінде болуы мүмкін.

Заңды қате - бүл субъектінің өзі жасаған іс-эрекет (эрекет немесе эрекетсіздік) пен оның салдарының қылмыстылығы, істегенінің заң түрғысынан (қылмыстық-қүқықтық) бағалануы, бүл істі жасағаны үшін тағайындалуы мүмкін жазаның мөлшері мен түрі туралы теріс түсінігі. Осыған байланысты қылмыстық-қүқық теориясы мен сот тэжірибесінде заңды қателердің төрт түрі ажыратылады:

1. Түлғаның өзі жасаған іс-эрекеттерді (эрекет немесе эрекетсіздіктің) қылмыстылығы туралы қате түсінуі, қылмыстық заң бүл істі қылмысты немесе жазаланушылар қатарына қоспайды. Мысалы, түлға, қүны ең төменгі айлық есептік көрсеткіштен аспайтын мүлікті, өзі жүмыс істеп жүрген өндіріс орнынан үрлап алады да, өзі қылмыстық түрде жазаланатын үрлық жасадым деп ойлайды. Алайда, іс жүзінде бүл эрекет қылмыс қүрамын қүрамайды, тек экімшілік заңды бүзушылық болып табылады, жэне оған экімшілік жолмен жазалау шаралары қолданылады. Мүндай эрекеттер ("жасалған қылмыстар") қылмысты эрі жазаланушы болып табылмайды, демек, оларға қылмыстық жауаптылық та болмайды;

2. Түлғаның өз іс-эрекетін қылмысты емес деп дүрыс түсінбеуі, ал шындығында бүл іс-эрекет белгілі бір қылмыстық қүқықтық тыйымға қарсы, жэне қылмысты эрі жазаланатын болып табылады. Әрине, қылмыстарға (эсіресе ең қауіптілеріне) қатысты мүндай қателер тіпті де орын алмайды десек болады. Үрлық жасау, кісі өлтіру, әйел зорлау сияқты қылмыстарға қылмыстық-қүқық түрғыдан тыйым салынғандырын білмейтіндігін сылтаурататын адам табылар ма, сірэ. Осыған орай, қылмыстық қүқықта заңды білмегендік қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды деген қағида бар екенін естен шығармау керек. Алайда, мүны нақты қылмыстық іс бойынша теріске шығарылуы мүмкін жалпы ереже екенін де ескеру керек.

Бірқатар қылмыстарды жасау кезінде, эсіресе қылмыстық заңның бланкетті диспозицияларында қарастырылған қылмыстарды (көбінесе абайсыздықтан жасалынған) жасауда, кей кездері қылмыстық іс белгілі бір арнайы ережелерді бүзумен байланыстырылады жэне бұл жағдайларда, қылмыстық жауаптылық міндетті түрде субъектінің тиісті нүсқауларды, ережелерді жэне басқа нормативтік белгілерді білуіне негізделеді. Мысалы, ҚР ҚК-де небір жүмыстардың қауіпсіздік ережелерін бүзуға байланысты (мысалы, атом энергетикасы объектілерінде - ҚР ҚК 244-6., таукен немесе қүрылыс жүмыстарын жүргізу кезінде - 245-6., жарылыс қаупі бар объектілерде -246-6. жэне т.б.) Ерекше бөлімнің бірқатар нормалары бар. Бүл жағдайларда қылмыстық-қүқықтық тыйымды өзгертуді, тап сол қылмыстық заңды өзгертпей-ақ, қүқықтық басқа салаларындағы нормативтік актілердің өзгеруіне байланысты жасауға болады. Ал егер, субъект қылмыстық-қүқықтық тыйымның мазмүнын өзгертетін жаңа ережелер мен нүсқаулармен таныспаса, ол қылмыстың жауаптылыққа тартылмайды. Себебі оның әрекеттерінен қасақана да, абайсызда да кінэ байқалмайды.

3. Түлғаның өзі жасаған іс-эрекеттің заң түрғысынан бағалануы туралы қате түсінуі. Мысалы, түлға кінэліге сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алады, ал өзі үрлық жасадым деп ойлайды. Заңды бағаға ие болу қасақаналық пен абайсыздықтың интеллектуалдық жэне еркіне қарай сэттерін сипаттаушы жағдайларға жатпайды, сондықтан кінэ мен жауаптылыққа эсер етпейді. Түлға өз ойынша жасаған қылмыс үшін емес, шын мэнінде жасаған қылмыс үшін жауап береді;

4. Өзі жасаған қылмысы үшін тағайындалуы мүмкін жазаның мөлшері мен түрі туралы түлғаның қате түсінігі. Бүл қате де кінэ мен жауаптылыққа эсер етпейді, себебі бүл жағдайда қасақаналық пен абайсыздықтың шегінен тыс жатыр.

Шын мэніндегі қате - бүл түлғаның өзі жасаған қылмыстық объекті мен объективті жағына жататын шынайы жағдайлар туралы теріс түсінігі. Ондай қателерге жататындар: 1. қылмыстың объектісіндегі қате; 2. қылмыс қүрамының объективті жағын қүрайтын шын жағдайларға қатысты қате.

Объектідегі қате - бүл субъектінің қылмысты түрде қиянат көрсетуші объектісінің әлеуметтік жэне заңды мазмүнына қатысты қателері. Бүл қатенің ең көп тараған түрі ретінде мынаны келтіруге болады: мысалы, түлға қоймадан жарылғыш заттар салынған жэшікті үрлаймын деп, оның орнына аяқ киім салынған жэшікті үрлап кетеді. Сонымен, жорамалдағы объектіге қол сүғушылық қарулыға, оқ-дэріні, жарылғыш заттар мен жару қүрылғыларына қол сүғушылықтың қүрамын қүрайды (ҚР ҚК 255-б.). Ал шын мэнінде жасалған қол сүғушылық бөтен мүлікті үрлау (ҚР ҚК 175-6.) қүрамына жатады. Бірінші жағдайдаты объект - қоғамдық қауіпсіздік болса, екіншісінде меншік. Бүл объектілер заң түрғысынан тең

емес, себебі алғашқы объектіге қол сүғушылық үшін екінші объектіге қарағанда қаталдау жаза белгіленген. Осыған байланысты, жасалған бүл істі қасақаналықтың бағытталуына қарай, қару-жараққа қол сүғушылыққа оқталғандық үшін бағаланады.

Объектідегі қатеден қылмысты қиянаттың заты мен жэбірленушінің жеке басына байланысты қатені ажырата білу керек. Өздігінен бүл қатенің қылмыстық-қүқықтық мағынасы жоқ. Мысалы, түлға шет ел азаматының эмиянінің ішінде шет ел валютасы бар деп ойлап, үрлап алады, ал, шындығында, теңге мен ірі ақшаға ие болады. Екі жағдайда да, түлға бөтен мүлік үрлағаны үшін (ҚР ҚК 175-6.), үрлық затында шынайы қате болуына қарамастан, жауаптылыққа тартылады. Алайда, кейбір жағдайларда мүндай қате жасалған істің бағалануына әсер етуі мүмкін. Бүл, жобаланушы затқа қол сүғушылық, ҚР ҚК-нің шынайы затқа қол сүғушылық бағаланатын бабымен, бірақ ауырлататын жағдайда бағалануы тиіс болғанда орын алады. Мэселен, жоғарыда келтірілген жоба бойынша шет ел ақшасы болуы тиіс үрлау мысалында, кінэлі өз үрлығын (теңгеге айналдырғанда) ең төменгі айлық есеп көрсеткішінің 500 есе мөлшерінен астам бағалаған еді, шындығында, ең төменгі айлық есеп көрсеткішінен 15 есе көп мөлшердегі отандық валютасы бар эмиянға ие болады, мүндай қатенің қылмыстық-қүқықтық мағынасы болады. Мэселе, түлғаның шын қол сүққан үрлығы -не ауырлататын мэн-жайсыз үрлық, не жәбірленушіге ірі мөлшерде зиян келтіре үрлау не болмаса ірі мөлшерде үрлауға оқталқандық деп бағалануы тиіс. Ал жоғарыда көрсетілген мысал бойынша түлғаның қылмыстық эрекеті бөтеннің мүлкін ірі мөлшерде үрлауға оқталғандық деп бағалау керек (ҚР ҚК-нің 24-бабы 3-бөлігі бойынша 175-баптың 3-бөлігі "Б" тармағы бойынша).

Жеке бас туралы қате, жэбірленушінің бүл қатесінің мэні мынада: субъект, мысалы, белгілі бір түлғаның өміріне қиянат жасағысы келіп, шындығында басқа адамның өміріне қиянат жасайды, себебі оны өзі ойлаған адамның орнына қабылдап қалады. Әдетте, мүддай қате жасалған істі басталуға да, қылмыстық жауаптылыққа да, кінэліні жазалуға да эсер етпейді. Кісі өлтіру қүрамы үшін нақты жэбірленушінің жеке басынан қателесу яғнии қылмыстың объектісінен қателесуді білдіретін жағдайлар үшырасуы мүмкін. Айталық, кінэлі сот, оның нақты бір ісіне байланысты қорқытуды үйғарып, бірақ ол қателесіп, оған үқсас басқа бір адамды қорқытады. Бірінші жағдайда сот төрелігін жүзеге асырушы адамды қорқытқаны үшін (ҚР ҚК-тің 341-6.), ал екінші жағдайда қорқыту (ҚР ҚК-тің 12-6.) үшін бағалануы керек. Алайда жэбірленушінің жеке басының бүлай қателесу барысында жасалған іс, қасақаналығының бағыты бойынша ойластырылған қылмыс жасауға оқталу деп бағалануы тиіс (ҚР ҚК-тің 24-бабы 3-бөлігі бойынша 341-баптын 1 -бөлігі бойынша).

Қылмыс қүрамының объективті жағын қүрайтын шынайы

жағдайларға қатысты қате. Бұл қате мыналардан түрады:

1. Жасалған эрекет немесе әрекетсіздіктің сипатына қатысты қате;

2. Қоғамдық қауіпті салдардың орын алуына қатысты қате;

3. Себепті байланысты дамытудағы қате.

Жасалған эрекеттің немесе эрекетсіздіктің сипатына қатысты қате түлғаның қателесіп, өз ісін қоғамдық қауіпті деп санамауынан түрады, ал шындығында ол тап сондай болып табылады жэне қылмыстың қүрамын қүрайды. Мысалы, түлға, өзі оны білместен, жалған ақша пайдаланады (ақша қағазының жалған екенін білмейді). Бүл жағдайларда ылғи, қасақана қылмыс үшін жауаптылық шығарып тасталынады да, эңгіме тек түлғаның өз эрекетінің (эрекетсіздігінің) қоғамға қауіпті екендігін алдын-ала көріп біле алмағанымен оны білуі керек еді жэне білуге тиісті кездегі абайсыз кінэ туралы ғана болмақ. Жалған ақша қағазан пайдалану оқиғасына келсек, қолдан жасалған ақша немесе қүнды қағаздарды шығару немесе өткізу үшін қылмыстық жауаптылық тек қасақаналықпен байланысты болатындықтан, түлға қылмысты жауаптылықтан, оның ісінде қылмыс қүрамының болмауы себепті босатылады. Ал егер, айталық, науқастың организміне инемен қажетті дэрінің орнына қателесіп, басқасын жіберіп осының нэтижесінен жэбірленуші қайтыс болса - эрине, эңгіме басқаша болуы тиіс, Бүл жағдайда жасалған әрекеттің немесе эрекетсіздіктің сипатына қатысты қате - көз алдында. Алайда, біріші жағдайға (жалған ақша қағазын қателесіп өткізу) қарағанда, түлғаның өз мамандығы бойынша міндеттердің дүрыс орындамауы салдарынан абайсыздықтан қазаға үшыратқаны үшін қылмысты жауаптылық кінэнің дэл абайсыз түрімен байланыстырылады. Бүл жағдайда медбике өз қатесін алдын ала білмеді, бірақ оны білуі керек жэне білуге тиісті де еді. Міне, қылмыстық немқүрайлылық түріндегі абайсыз кінэ - көз алдында, сондықтанда медбике қылмыстық жауаптылықтан босатылмайды.

Қоғамдық қауіпті салдарға байланысты қате, көбінесе, түлғаның қылмыстан келтірілген зиянның мөлшері туралы қате түсінігінде. Мүндай кезде бүл қатені қылмыстық-қүқықтық түрғыдан бағалаудың, эдетте, екі жолы болуы мүмкін. Біріншіден, түлға қателесіп, оның келтіретін зияны шын мэнінде келтірілгенінен аз болады деп санайды. Мысалы, түлға жэбірленушінің денсаудығына жеңіл ғана зиян тигізбекші болып, оның бетінен жүдырықпен үрып қалады. Алайда бүл соққыдан жәбірленуші қүлап, басы тасқа тиіп қаза табады. Бүл жағдайда, қате жіберілген зиянның, яғни осы жағдайда, өлімнің қасақана жасалғандығы үшін жауаптылықты шығарып тастайды. Алайда субъект абайсыздықпен өлімге үшыратғаны үшін жауаптылыққа тартылуы тиіс. Себебі жэбірленушінің бетінен үра түра, ол осының нэтижесінде жэбірленуші тасқа қүлап, өлім жарақатын алатынын алдын-ала білмеді, бірақ мүндай

салдардың болуы мүмкін екендігін көре білуі керек жэне тиісті еді.

Шынайы қатенің аталған түрінің екінші жолы - кінэлінің өзі келтірген зиянның сан мөлшері туралы қате түсінігі. Мысалы, түлға, ірі мөлшерде бөтен мүлік үрлау ниетімен сейфті бүзып ашады, алайда, сейфтегі ақшаның мөлшері азғантай болып шығады. Мүндай қате, кінэлі өзі қалаған қылмысты нэтиженің орын алуы үшін қолынан келгендігінен бэрін жасағандығын, бірақ ол кінэлінің еркінен тыс жағдайларға байланысты орын алмағанын дәлелдейді. Осыған байланысты, түлға шындығында азғантай мөлшердегі аяқталған үрлық үшін емес, ірі мөлшерде үрлық жасауға оқталғаны үшін жауап береді. Алайда, мүндай қатенің мазмүны біршама басқа да болуы мүмкін. Себебі үрлық, егер үрланған мүліктің қүны заң шығарушының қылмыс жасалған сэтте тағайындаған ең төменгі айлық есептік көрсеткішінің мөлшерінен 500 есе асып түссе ғана, ҚР ҚК-нің 175-бабындағы ескертпенің 2-бөлігіне сэйкес ірі мөлшерде жасалған деп мойындалады. Кінэлі сейфті бүзған кезінде, ең төменгі айлық есеп көрсеткішінің, мысалы, 1000 есе асатын ақша үрлауды көздеген болса, шындығында сейфте ол мөлшерде 500 есе асатын ақша болып, ол оны иеленіп алатын жағдай болуы мүмкін. Мүндай қатенің қылмыстық-қүқықтық мағынасы болмайды, себебі заң шығарушы қол сүғушылықтың ірі мөлшерінің ең төменгі шегін ғана белгілеген, ал енді осы шектен асатын кез келген мөлшер ірі деп саналады.

Себепті байланыстың дамуын бағалаудағы қате - түлғаның өзі жасаған іс-эрекет пен орын алған қоғамдық қауіпті салдар арасындағы себепті тэуелділік туралы теріс түсінігінде. Бүл жерде себептіліктің дамуында жасалған істі қылмыстық-қүқықтық түрғыдан басқаша бағалауға негіз болатын басқа қылмысты нэтиженің орын алуына экеліп соқтыратын қате ғана қылмыстық-қүқықтық мағынаға ие болады. Мысалы, кінэлі жэбірленушіден өш алу үшін, оны өлтіру мақсатымен басынан бірнеше рет балғамен үрады. Оны өлген екен деп ойлап, көлге лақтырып жібереді. Шындығында жэбірленушінің өлімі оның басынан балғамен үрғаннан емес суға түншыққаннан болғаны анықталады. Түлғаның қылмыстық эрекеттері, бүл арада, екі қылмыстық түрге бөлінеді: денеге ауыр жарақат түсіру жэне кісі өлтіру. Кінэлінің орын алған салдарға психикалық қатынасын ескере отырып, ол қасақана кісі өлтіруге оқталғаны үшін (қылмыскер жэбірленуші қаза болуы үшін қолынан келгеннің бәрін жасады, бірақ кінэлінің еркінен тыс себептер арқылы нэтиже орын алмады) жэне абайсыздықтан өлімге үшыратқаны үшін (жэбірленушіні көлге лақтырғанда қылмыскер оның суға батып өлетінін алдын-ала біле алмаған еді, себебі оның өлі - тірі екенін түсінбеді, бірақ оны білуі мүмкін жэне тиіс те еді) жауапты болуға тиіс. [18, 32 6]

Жауаптылықты күшейтуші қате, басқа да жағдайлардың барлығында да жоғарыда көрсетілген шын қателердің түрі болып табылады (көбінесе, қылмыстық қиянаттың заты мен объектісіне жэне жэбірленушінің жеке

басына қатысты қате, сол сияқты қоғамдық қауіпті салдарға, қылмыс жасаудың бағалаушы мағынасы бар орнына, уақытына, жағдайына, тэсіліне, қаруы мен қүралдарына қатысты қате).

ҚОРЫТЫНДЫ

Қорыта келгенде, қылмыс қүрамы - бүл көрсетілген объективті жэне субъективті белгілердің міндетті жиынтығы. Ол осы белгілердің түтастығы арқылы болады. Сонымен қатар эрбір қүрамның белгісі басқа белгілермен тыгыз байланыста болады жэне олардың қылмыс қүрамынан тысқары өз алдында болуы мүмкін емес.

Қылмыс қүрамының белгілері екі топқа бөлінеді: қажетті жэне факультативті.

Қылмыстық қүқық теориясында барлық нақты қылмыс қүрамы, елеулі белгілерінің топтасуына байланысты белгілі бір топтарға бөлінеді. Қылмыс қүрамы топтастырудың алдына қойған міндеті. Әрбір нақты қылмыстың түсінігін, қүрылысын жэне оларға тэн жалпы заңдылықты тереңірек түсіндіру болып табылады.

Қылмысты дэрежелеу деп қылмыс жасаған адамның эрекетін немесе эрекетсіздігін қылмыстық кодекстің ерекше бөлімінің, кейбір жағдайда жалпы бөлімнің нормалары бойынша толық жэне кең көлемде нақты қылмыс қүрамының белгілерін анықтау болып табылады.

Қылмысты іс-эрекет жасаушының қиянаты бағытталған, қылмыстың салдарынан зиян шеккен немесе шегуі мүмкін нэрсе қылмыс объектісі болып табылады.

Қылмыс объектілерін анықтаудың қылмыстық іс-эрекетті саралаудағы маңызы үлкен. Жасалынған қылмыс объектісін дүрыс анықтау қылмыстық іс-эрекетті дүрыс саралауға мүмкіндік береді. Қылмыс қүрамының объективтік жағы дегеніміз - қылмыстық заңда көрсетілген қылмыстық іс-эрекеттің сыртқы көрінісінің жиынтығы. Қылмыстың объективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғы шарты.

Қылмыстың объективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың маңызды алғы шарты. Қылмыстың объективтік жағы - қылмыстық жауаптылықтың негізін қалаушы болып саналады, онсыз жауаптылықтың болуы мүлдем мүмкін емес.

Қылмыстық іс-эрекет (эрекет немесе әрекетсіздік) - объективті жақтың ең маңызды белгісі болып табылады, себебі ол -объективті жақтың түгелдей алғанда, оның жеке бір белгілерінің де негізгі желісі, өзегі. Іс-эрекет эрекет немесе эрекетсіздік арқылы болады.

Себсепті байланыс - материалдық қылмыстардың объективті жағының сипаты. Орын алған қоғамдық қауіпті салдар үшін адамның жауаптылығы туралы сөз (егер, эрине, кінэсі болса), егер бүл салдар адам жасаған қоғамдық қауіпті эрекетпен немесе эрекетсіздікпен себепті байланыста түрса ғана басталуы мүмкін. Себепті байланыс болмаған жерде зиянды салдардың орын алғандығы үшін қылмыстық жауаптылық та болмайды.

Қылмыс орны - бүл қылмыс жасалған белгілі бір жер. Қылмыс жасудың уақыты - қылмыс қүрамының белгісі болып табылады және ол - қылмыс жасалып үлгерілетіндей уақыт кеңістігі. Қылмыс жасаудың жағдайы - бүл қылмыс жасалуының объективті шарттары. Қылмыс жасаудың қүралдары мен қарулары - қылмыс жасауда пайдаланылған қарулар мен аспаптар.

Біздің елімізде қылмыстық қүқық саласыңда заңды түлғалардың жауаптылығы жөніндегі мэселе өлі күнге дейін шешімін таппауда.

Қылмыстың субъектісі міндетті түрде есі дүрыс, яғни өзінің эрекетін (эрекетсідігін) басқара алатын, оның шын мэніндегі сипаты мен қоғамға келтіретін қауіптілігін түсінуге қабілеті жететін жеке түлға болуы керек.

Субъективті жағы қылмыскердің өзі жасаған қылмысқа ішкі, яғни кінэмен, ниетпен жэне мақсатпен сипатталатын адамның қылмыс жасау кезіндегі психикалық қатынасы. Қылмыстың субъективті жағын қүрайтын белгілерге, аталып өткендей, қылмыстық кінэсі, себебі мен мақсаты, сонымен қатар, қылмыс жасау кезіндегі түлғаның сезім күйі жатады.

ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 ж. (8.10.98 ж. өзгерістермен).

2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі 1997 ж. (9.07.1998 ж., 10.07.1998 ж., 16.07.1999 ж., 23.07.1999 ж., 5.05.2000 ж., 16.03.2001 ж., 19.02.2002 ж., 22.02.2002 ж., 31.05.2002 ж., 9.08.2002 ж., 21.12.2002 ж. өзгерістермен толықтырулар).

3. Агыбаев А.Н., Баймурзин Г.Ы. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть (учебно - методическое пособие) -Алмата, 1998 г.

4. Борчашвили И.Ш., Рахимжанова Г.К. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. (Учебно - методическое пособие) - Караганда, 1998 г.

5. Курс советского уголовного права. М., 1970, т. 1-6.

6. Курс советского уголовного права. Л., 1968, т. 1-5.

7. Комментарий к Уголовному кодексу Республики Казахстан / Отв. редактор: Чл. - корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш., к.ю.н., доцент Рахимжанова Г.К. - Караганда, РГК ПО Полиграфия, 1999.

8. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс РК/ Отв. редактор: Чл. - корр. АЕН РК, д.ю.н., профессор Борчашвили И.Ш. - Караганда, 2000 г.

9. Комментарий к изменениям и дополнениям в Уголовный кодекс Республики Казахстан и Уголовно - исполнительный кодекс Республики Казахстан / Под ред. И.Ш. Борчашвили, М.М. Оразалиева - Караганда: Кар. ЮИ МВД РК им Б. Бейсенова, 2003.

10. Правила судебно - медицинской оценки тяжести вреда здоровью. Приказ № 240 от 4 мая 1998 г. // Бюллетень Следственного департамента МВД РК. Астана. 1998 г. № 2.

11. Сборник Постановлений Пленума Верховного суда Республики Казахстан (1992 - 2002). - Алматы, 2002.

12. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Ч. 1 - 2. Под ред. И.Ш.Борчашвили., С.М. Рахметова. Алмыты. 1999 - 2000 гг.

13. Уголовное право Казахстана (Особенная часть). Учебник для ВУЗов/ под редакцией д.ю.н., профессора И.И. Рогова и к.ю.н., профессора С.М.Рахметова - Алматы, ТОО Баспа, 2001.

14. Уголовное право Республики Казахстан. Особенная часть. Учебное пособие: В 2 - х т./ Под ред. И.Ш. Борчашвили, М.М. Оразалиева.- Караганда: Кар. ЮИ МВД РК им. Б.Бейсенова, 2002.

15. Уголовное право России. Особенная часть: Учебник / Отв. ред.

Д.ю.н., профессор Б.В. Здравомыслов. - М.: Юрист, 1996.

16. Уголовное право Российской Федерации. Особенная часть: Учебник/ Под ред. Г.Н. Борзенкова и В.С. Комиссарова. - М.: Олимп, 1997.