DjetiWord лайпанланы билал

Суу секиртмелеге айталла «къанатлы суу, учхан суу» деб.

Суу секиртмени тауушу эшитилинеди узакъдан-кенгден.

Сёз секиртмени джарыгъы-тауушу энеди мийикден-кёкден.

Ол джарыкъдан-тауушдан чыгъады акъ къанатлы Сёз.

Кёк джашнагъанча, кюкюрегенча тюлдю аны джарыгъы-тауушу.

Кимге да ачылыб, кёрюнюб бармайды ол.

Аны

Ала да – насыблыдыла.

Сёз кеси уа –

Кераматы, шыйыхлыгъы болгъанда тохтайды.

Джети къат кёкден эниб келген тауушну-джарыкъны

Шайырны сёз файгъамбаргъа бурулгъан кёзюую.

Сёз секиртмеле, назму толкъунла

Джерде джашаса да, шайырды –

Къарауулу, сакълауулу да Кёкню.

 

КЪАРА КЪУШ, АДАМ ЭМДА АКЪ СЁЗ

 

1

Нартны джер тюбюнден джер башына чыгъаргъан

Ёлюмсюз Кёкде учхан ол Къара къушдан тюк алыб,

Аны Къобан суугъа тийириб,

Тереземден тюшген къачхы чапракълада –

Къыяма къышха буруу боллукъ –

Джазгъы назмуларымы джазама.

Билеме: заман – къачхыды.

Кёб турмай – джаны чыкъгъанча – агъарлыкъды...

Къобан суу да тохтаусуз барады кетиб.

Къадаргъа бойсуналла туру, таша да.

Билмейми айтханды Джырчы:

Аны тартмайын джокъду бир мадар».

Къара къушдан да бизге къалгъан:

Сызгъыргъаны, къанат тауушу – назмугъа бурулгъан.

Алай а,

Тохтарыкъ тюлдю барыу:

Къанатлы Акъ Сёзню джарыгъы

Алгъа, мийикге къараргъа, барыргъа да

Береди къарыу.

Терек чапракъла джерге тюшген сагъатда да,

Тёнгекге къач келген сагъатда да,

Джашил джаз джашайды джюрекде.

 

2

Кёгю барды учаргъа къушну.

Аны кёлеккеси огъуна

Илгендиреди джыланланы джерде.

Ол

Кёкге узала сюелгенлеге –

Тереклеге, къаялагъа, таулагъа –

Алагъа болады джууукъ.

Кёкден бек сюйгени уа джокъду аны:

Не сезгенин а аны –

Къанатсызлагъа къыйынды билген.

Къуш а кёреди къараб мийикден:

Джаны уа адамны

Барады кёлтюрюлюб Кёкге –

Къуш эслейди аны.

Къушну сыртында

Сора, айырылыб андан,

Кетеди ёрге –

Къуш чыгъалмаз мийикге.

Аладан айырылмайды кёзюм.

Бюгюн да туралла тартханлай

Тёнгегим – джерге, джаным а – ёрге...

3

Къуш кёлекге тюшеди юсюне адамны.

Къанатланады тёнгекде джан –

Илгениб Кёкге къарайды адам:

Тауусулгъан болурму болджалы аны?

Къара къушну эслейди Кёкде:

Къалтырайды къалам тутхан къол –

Кетеди тынчлыкъ кёлден-джюрекден.

Тёнгекден айырылады джан.

Анга Акъ сёзюн, алгъыш сёзюн да айта,

Иесине ашыгъады джан.

Ашыгъады джети къат Кёкню башына,

Къуш къычырыкъ джашнатады, кюкюретеди Кёкню,

Кёк да джерни джумшатады джылай.

Къатышадыла: тюш-тюн, таша-туру.

Минг соруугъа джангыз бир джууабча,

Келеди джарыкъ джулдуздан, Айдан.

 

ДУМП БОЛУГЪУЗ БЫЛАЙДАН

«Къыш келгенди, къуш ёлгенди»,-

Акъ шошлукъну илгендире,

Джукълаб тургъан берекетни

Къачырадыла ала.

Кюн аманны къаргъалары,

Къаралта джерни, кёкню,

Джаялла ётюрюкню.

Къыш келгени – ол кертиди,

Къуш эшитсе бош хапарны,

Талайынгы ёлтюрюр.

Кюн аманны къаргъалары,

Сиз этесиз аман джора,

Юреннгенсиз джюрек джара.

Бу шошлукъгъа, бу акълыкъгъа

Сиз айтханча кюн бузулмаз,

Бизге насыб – къыш, джаз да.

Джылны къайсы чагъында да

Кюн аманны къаргъалары

Думп болугъуз былайдан.

 

ИГИ СЁЗНЮ КЮЧЮ

Бир кёбмю керекди

Башха зат бла болушалмай эсенг да,

Бир иги сёз айт.

Бир иги сёз –  айтылгъан – адамны кёлюнден,

Адам башланады Сёзден.

 

АНЫ КЕЛТИРЛИК АДАМДЫ

Ассы адамла асры кёбден –

Джети къат чууакъ Кёкден

Къоркъама келир деб палах.

Адамны ууу, зараны

Кёкге да джетеди энди –

Чамланмай къоярмы Аллах?!

Атомму, аурууму къурутур дунияны,

Айталлыкъ болмаз аны.

Ахырзаман

Джети къат Кёкденми энер –

Билмейме. Алай а,

Аны келтирлик адамды –

Ол затха джокъду ишегим.

 

ЭРШИ ЗАМАНЫ ДЖОКЪДУ ТАБИГЪАТНЫ

1

Къартлыгъы да ариуду табигъатны:

Унутдурурча дуньяны-ахратны,

Къалай нюрлюдюле терекле.

Ёргерекде уа агъарады тау –

Мени кёб къыйнаса да джашау –

Не насыбды кёргеним дуньяны.

2

Бир джукъгъа да – кёчге́нле ала назмулагъа.

Берекетлери джетерикди аланы

Таб, энди келлик тёлюлеге, заманлагъа.

Китаб чапракъланы араларына

Къагъытда агъачны сезелле ала,

Джашлыкъларын, джашилликлерин а – назмулада.

Тюбейдиле былайда ёлюм бла  джашау:

Джаны, джюреги уа – назмуладанды.

Къысхамы, узакъмы болур китабны ёмюрю?

Сау джыртарламы назмула кийимлерин?

Огъесе китабны тышы да джыртылгъынчы,

Ёлюбмю кетерле ала ичинде аны?

3

Назмудан сёзле да бир кюн алай,

Юзюлюб, чачылыб, думп болуб кетселе,

Не зат къалыр шийирден-назмудан?

Ол заманда Акъ сёз къара сёзге бурулур.

Ёзге, терекгеча, назмугъа да келеди къач.

Ёледиле сёзле, тилле, адамла, халкъла да...

4

Халкъ да бир кюн къалса алай – сёзсюз, тилсиз,

Неге бурулур миллет,

Миллет дерча джугъу къалырмы?

5

Къарайма кюз арты чегетге –

Кюнден кюннге джууукъ бола Кёкге,

Къанатланама, назмуланама.

Эрши заманы джокъду табигъатны:

Унутдурурча дуньяны-ахратны,

Къалай ариудула терекле.

Ёргерекде уа агъарады тау –

Мени кёб къыйнаса да джашау –

Не насыбды кёргеним дуньяны.

 

ДЖАТТАЙНЫ КЪЫЛЫЧЫНДА ДЖАЗЫУ

Аллахны аты – ауузларында,

Дагъыда табыладыла итле

Къара джагъаргъа кюрешген алагъа.

Амантиш итле, сынджыргъа уруб кеслерин,

Ол джауланы бирин къоймай къырырча,

Я Аллахым, бир кюч-къарыу бер манга.

 

СТАВАНГЕР

Не къыш чилле, не джай чилле джокъ –

Тынчлыгъынгы бузмайды джукъ –

Къралы да, джуртуча, къолай.

Джыл узуну ёседи кырдык.

Къайры къарасанг да – рахатлыкъ-тынчлыкъ:

Ышармай сёлешмейле адамла.

Акъ джелпекле баралла тенгизде,

Мен да суугъа секирирча болама,

Тик джагъадан къарай туруб алагъа.

Кюрешеди чайкъалмазгъа тенгиз да –

Насыблыма мен былайда элсиз да –

Бек разыма джашауума, къадаргъа.

Тенгиз къушла учадыла башым бла –

Ант этеме Терегим бла, Ташым бла,

Уллу Аллахдан джангыз бирди тилегим:

Былайдача, хар къайда да, инсанны

Табигъатдан, къралдан, не адамдан

Къоркъуу болмай, аз да заран джетмей,

Мелхум болсун, рахат болсун джашауу.

 

ЭКИ КЪАУУМ

Сёз тюрлендиргенди адам улуну.

Сёзню тюрлендирирге кюрешгенди, кюрешеди.

Ма ол эки къауумну –

Сёз тюрлендиргенла бла

Сёзню тюрлендиргенлени –

Арасында барады къазауат.

 

ДЖАН ДЖУРТХА КЪАЙЫТА

Кёрюб алда насыбны, къууанчны,

Урады джел, этеди шылпы,

Чегет силкинеди, юркгенча джылкъы.

Сары чапракъла толтуруб юсюмю,

Барама къачны ичи бла – джазгъа.

Джазыуун – шайыргъа да! – тынч тюлдю джазгъан.

Джазыуну, назмунуча, тынч тюлдю джазгъан.

«Отдан чыкъ да – джалыннга» дегенлей,

Къыяма къышха да джалынмам дегенлей,

Барама, кюч ала Терекден, Ташдан.

Къачхы чапракъладанды тонум юсюмде...

Алай а, сюйюмлю джаз болуб эсимде,

Юзюлюб къалмаз бу мен баргъан джол.

Къадар къач ала чыгъаргъанды джолгъа –

Джыгъылыб къалмай, ёталсам аладан –

Джап-джашил Джаз, мен кёрлюкме сени.

Ёталмагъаннга уа къачдан, къышдан –

Юлгю ал, джюрек, Агъачдан, Ташдан!

Тыйыншлы бол сынаугъа, къадаргъа.

Керти дуния сакълайды алда,

Келликди Ахыр къайсы ёмюрде, джылда?

Аны билген – бир Аллах кесиди.

Биз а къачдан, къышдан да ётюб,

Джан джуртха къайытыргъа керекбиз,

Къайытхан кибик Кавказгъа.

 

КИМДЕН, НЕДЕН ДА КЮЧЛЮДЮ ЗАМАН

Чапракълары агъа юслеринден,

Къобан – чапракъланы ташайтады кёзден –

Сюреди аланы узакъ джары, тенгизге.

Терегинден айырылса чапракъ,

Болджал джетсе, айырылмай да не этсин –

Къачдан, къышдан да къалай болалсын баш.

Кимден, неден да кючлюдю заман –

Эте джылауун Ташны, Адамны, Терекни да,

Мен да – аладан бириси – къарайма джагъадан.

Заман да бирча къатылады бизге:

Илинмек аджал джетмесе,

Терек да адамдан джашайды кёбюрек.

Алай а, эртде-кеч болса да,

Ёлмесенг да – къартдамы болмазса:

Тауусулады, бир кюнча, ёмюр.

Тырнакълаб, ташха тамыр ийиб,

Алай а, ёзенде кибик, анда да –

Мийик къаяда да – аны табады къач.

Назму сёзюм бла Джуртха, Тилге,

Тынгылайдыла, сезиб боллукъну,

Нарат да, бусакъ да, эмен да.

...Джашил терек – бериб тургъан къууанч –

Таш да сын ташха бурулады...

Бирге къалабыз ёлгенден сора да...

Алкъын а саубуз. Таш, Агъач эмда Адам –

Къарай, сууда баргъан чапракълагъа, –

Сюелебиз суу бойнунда, джагъада.

Огъесе, эскертмеле болурбузму биз –

Огъай, биз джансыз эскертмеле болсакъ,

Къайгъы былай талармы эди джюрекни?

Бурулгъунчу къабыргъа, сал агъачха, сын ташха,

Джашаудан кете, бу джарыкъ дунияны

Артда къалгъанлагъа этерикбиз аманат.

 

НЕ САКЪЛАЙДЫ АЛДА?

Хакъ сёзню айтхан имам бла,

Джандетлени эшиклери ачыкъдыла сизге.

Алай а,

Этгенин этме» деген сёз эшиме тюшсе,

Джаханим да кимлени сакълагъанын ангылайма.

 

ХОНШУ БОЛУРУМ КЕЛЕДИ КЪАЯДА ТЕРЕКГЕ

Арыгъанма адамладан.

Кетерге излейме таугъа, чегетге.

Хоншу болурум келеди къаяда терекге.

Чегетинден айырылгъанды ол,

Мен да джашаргъа излейме алай,

Къыйын эсе да, Терек сайлагъан джол.

Ашыкъмайма не кёрге, не тёрге,

Джангыз – излейме чыгъаргъа ёрге,

Къутулургъа къайгъыдан, сёзден.

Сукъланама къаяда терекге –

Къанатлы джанлагъа бола къонакъбай,

Ёмюрю джашайды алай.

Чегетде болгъан тарлыкъдан, зарлыкъдан да,

Мычхы, балта къоллу адамладан да –

Мизкёз, малкёз къауумдан – къутулгъанды ол.

Джаны, кёлю къыйналыб турмазча,

Къыйын кюн кёл этген манга

Ата джуртда Таш бла Тере́кле.

Ала – табигъат эмда китаб.

Кёбдю джюрекде джара бла таб...

Берген а сабырлыкъ, тёзюм –

Къадау Таш бла Джангыз Терек Джуртда.

Алагъа ушаса адам –

Джукъ болур джокъдан,

Джокъ болмаз джукъдан.

Арыгъанма адамладан –

Айырылыб аладан,

Ёрлерим келеди джети къат кёкге,

Хоншу болурум келеди къаяда терекге.

 

Эрлинг КИТТЕЛЬСЕН

Норвегияда 1970-чи джыл чыкъгъан назму китабы бла белгили болгъанды. Андан бери аны кёб китабы басмаланнганды. Хапарчыча, драматургча да уллу фахмусу болгъаны ачыкъланнганды. Аны бла бирге, буруннгу скандинав ёмюрню тин хазнасын ачыкълаб, эски норвежчадан бюгюн джюрюген тилге кёб затны кёчюргенди. Аланы арасында буруннгу норвеж эпос «Эдда» энчи орун алады. Араб, къаджар, шумер тилледен кёчюргенлери да кёбдюле. Эрлинг назмуну, драматургияны да тилин джангыртханлай, байындыргъанлай барады. Скандинавияны тышында да — Батыда, Шаркъда да — белгилиди Эрлинг. Ол кёб адабият ёчге тыйыншлы болгъанды. Норвегияны эм онглу джазыучуларындан бириди. 

 

Erling KITTELSEN. KAUKASUS

Allerede for 20 år siden ble jeg opptatt av alanerne, det skyldtes at dette folket i sitt store Nart epos, har en del navne- og andre likheter med vår norrøne heltediktning (Edda) fra 800-1000 tallet. Ti år seinere kom jeg i en russisk billedbok over et bilde av et tempel, bygd av alanere på 600-tallet, tror jeg, som til forveksling liknet akkurat de første tempelkirker i Kaukasus-området, at de var først ute med sånne kirkebygg. Mens jeg har tenkt i mitt stille sinn, uten å ha noen stor kunnskap om det, at alanerne var først ute, og at deres gudshus godt kunne representere flere religionsformer. Inntil de ble prydet med korset og annektert av kirkesamfunnene. Jeg tenkte også at det måtte være fint å møte en alaner en gang. Så bare for et par år siden leser jeg en diktbok i norsk oversettelse fra russisk, originalspråket også gjengitt, av Bilal Laypan, og da det er svært gode dikt, leser jeg innledningen av oversetteren, og plutselig leser jeg at han har alansk opprinnelse og er fra Karatsjai (hvordan bør jeg staveK på norsk?), en by og et område medsitt eget språk som denne dikteren bruker. Til alt overmål bor han sammen med sin sønn Alan i Stavanger, den norske oljebyen på sørvestlandet 500 km fra Oslo hvor jeg bor. Jeg flyr da til Stavanger og møter mine alanere og har en givende samtale med dem. Når jeg så sender dem mitt dikt "Kaukasus", sier Bilal at han vil oversette det til karatsjaisk, til min store glede, og jeg ser fram til mer kontakt og dialog med dem og denne kulturen.

20 джыл мындан алгъа мен алан тариххе эс бёлюб башлайма. Чуруму - «Нарт» эпосда алан халкъны юсюнден айтылгъан бла норрёнланы* «Эдда» сагаларында* айтылгъанлада кёб ушаш зат барды. (Норрёнла* — Баты Норвегия бла Исландияны бир кесегинде 700-1300 джыллада джашагъан халкъладыла; сага* — тулпарланы юслеринден назму халда айтыула).

Алгъаракъда, андан бери бир он джыл бола болур, бир орус китабда 600-чю джыллада аланла ишлеген клиса шекелли бир суратны кёреме. Кавказ джанында  болгъан клисалача эди ол. Архитектурадан, динден да терен хапарлы тюлме, алай а, кёлюме келгени: ол мекямла аланла табыныучу юйле болуб, артда христианла къачланы тагъыб, клисала этген болурла аланы. Аланлагъа бир тюбер эди дей келеме да...

Талай джылны мындан алгъа бир назму китаб тюшеди мени къолума. Бир чапрагъы орус тилде, бир чапрагъы да — норвеж тилде. Бек иги назмула эдиле ала. Ал сёзюнде джазылгъандан ангылайма — автор Лайпанланы Билал - алан къанлы Къарачай джуртданды. Ана тилинде джазады. Бираздан а билеме — поэт, джашы Алан да биргесине, Ставангерде джашайды. Мен джашагъан Ослодан ол шахар 500 км узакълыкъда болса да, алан къарнашларымы кёрюр ючюн, терк джолгъа атланама. Бек хайырлы тюбешиу болгъан эди...

Бираздан Кавказ поэмамы ийген эдим да, Билал аны къарачай тилге кёчюргенди. Норвеж-къарачай культура байламлылыкъ бегий барлыкъ болур деб умут этеме.

 

Erling Kittelsen. KAUKASUS / Эрлинг Киттельсен. КАВКАЗ

Норвеж тилден кёчюрген Билал ЛАЙПАН

97

Кюнден толу къачхы джарыкъ

Эски къалагъа тийиб алгъа,

Андан да – къая башындан –

Барсча тигелей келиб,

Ачыкъ къабакъ эшикле бла

Ара шахаргъа кирди да,

Аз-аз кёлюн джарытды

Сакълагъан халкъны къарангыда.

98

Кавказ мийик таулары бла

Кюн джылыуну тыяды да,

Хар келгенни, байрамгъача,

От джагъасына чакъырады;

Тейри онг берсин хан къонакъгъа –

Келалгъаннга от алыб,

Мийик кёкден, къарангыдан.

99

 

Сейир джырлагъа къулакъ салыб,

Къара тенгизни джагъасында

Джашил таулада уяларындан

Къанатлыла, къанатланыб,

Кёлтюрюлдюле да ёрге,

Кёк шошлукъгъа ташайдыла.

100

Кёк тахтасындан къарай джерге,

Къанатлыла келтирген макъамгъа да тынгылай,

Джер джюзюнде аны адамлары

Не этгенлерин да ангылай,

Аны кёзю-къулагъы болгъан къанатлы джыйынны,

Джангы борч салыб, ашыра ызына,

Джокъдан джукъ эте, сынайды Тейри.

101

Дуния сёлешеди Табигъатны,

Къадарны хакъындан неда

Бир бош затны юсюнден –

Адамны Узайгъа учханы дегенча;

Дуния малны, дуния сёзню сюрюб,

Умут этедиле сатыб алыргъа

Дунияны, ахыратны да.

102

Игилик кетгенинде, аманлыкъ тамыр ийди,

Инсанны джюрегин, джанын да къуу эте.

Кёкге джууукъ къанатлылагъа да, аланы джырларына да

Киши эс бурмады. Сюрюлген джер,

Къабугъу сыдырылгъан терекча,

Ёзюню теренинден тауушсуз къычырыкъ этди, тилек этди,

Алай а, халкъ «амин» дей билмегени себебли,

Тилеги къабыл болмай къалды.

103

Уллу Раманы тахтагъа чыкъгъан

Кюнюн байрамлай тургъанлай халкъ,

Патчах, джорукъну бузуб,

Джыйылгъанланы да мыдах эте,

Кичи юй бийчесини сёзюне тынгылаб,

14 джылгъа Элден къыстады аны –

Чегетде джашаргъа буюрду;

Сита сюйгени да аны бла кетди.

Къарнашы да айырылмады андан.

Къалабалыкъны унутдурду шошлукъ.

104

Ала къурман этген зат бары –

Отда джауча кюйдю,

Балча эриди кюн тюбюнде;

Къадарны алгъыш аягъына келишмеди -

Бошуна чачылды, тёгюлдю:

Къадарны алдаргъа этилген къурманлыкъ

Къабыл къалай болур?

105

Тейриге джууукъ болабыз деб,

Къаядан чынгагъан насыбсызла да,

Къанатлылачамы учаллыкъ эдиле?

Алданнган, къарангы джахилле

Къалай боллукъ эдиле Кёкге джууукъ?

Аланы джанлары айланадыла энтда

Джансыз Айны учуб тёгерегине.

106

Чыгъышдан келген тин

Къаджар тилде айта назмусун,

Шын тургъан атха ушаш таулада

Къанатлы макъамланы эшиталмады;

Джангыз къанатлы джыйын

Кёк бла джерни чегинде

Ол ангыламагъан тилде джырлай эди.

107

Джаз аздан да башланады,

Алай а, ол бурулур ючюн джазыугъа,

Кёл тенгизни акъджал токъунлары

Шын туруб, Унух файгъамбарны кемеси тохтагъан,

Тау тёппелени къарларын джалаб,

Гималайча мийикден,

Ызларына эниб, рахатланыб,

Назму тизгинлеге бурулуб,

Керекдиле тохтаргъа ёмюрге.

108

Къауум – джангыздан кючлюдю,

Алай а, джангыз - тюзлюк бла болса,

Тейри адамына бурулады ол –

Тейри аны джанында болады да,

Къауумдан кючлю болады джангыз.

Аны джолун джарытады джулдуз,

Къазакъ бёрю да къошулады анга –

Къарангы тыялмайды атарын тангны.

109

Рама, джюрегинде къайнай тургъан от

Тышына къуюлады деб да къоркъа,

Джан нёгери бла эмда къарнашы бла

Орман чегетге ташайды.

Аны анасы – Табигъат –

Аны кёз джашларын аязы бла сюртдю да,

Къызгъан бетин, башын да сылаб,

Адамдан толу джокълукъгъа –

Джашауну тирилт деб, ашырды.

110

Ёлюмге башхасы джокъду –

Къушмуса сен, кёкде учхан,

Огъесе бёрюмюсе, джерде чабхан.

Ситагъа уа барды башхасы –

Анга керекди джашау –

Къуругъан сууча тюл, –

Толгъан Айча.

111

Узайда кеме, учхан джулдузгъа тийиб,

Къуш тюгюнлей чачылгъанды.

Ёлгенди къанатлы адам.

Не этсин энди Сита:

Кёз джашлары джангурдан да бек

Джибитедиле джерни, алай а

Кюн таякъ алагъа тийиб,

Джанкъылычны къуралмайды –

Къууанч джыламукъла тюлдюле ала.

112

Умут джилтин да къалмагъанды

Энди джюрегинде Ситаны.

Алай а Рама сауду – ол тириледи –

Ситаны кёз джашлары тирилтедиле аны.

Ситадан а – къалады джангыз

Аламны титиретген сыйыт-къычырыкъ.

113

Энди табигъат болгъанды къуу:

Ичерча тюлдю суу –

Тауушу, татыуу, барыуу да джокъду аны;

Терек чапракъла да шууулдамайла –

Сын болгъан кёзюуюдю дунияны:

Айгъа ушаб къалгъанды джер,

Къуралгъаныча чачылгъанды джыр.

114

Алай а, джюрек тирилсе,

Тёгерек да тюрленникди,

Къоркъуу да илгенникди,

Къайытырыкъды патчах да артха,

Джаяу да минерикди атха,

Къуу джерге берекет келликди,

Ёзге, алкъын, алгъынчады хар не.

115

Алан шахаргъа тёрт дуниядан

Саркъадыла: атлы, джаяу да;

Тау суула, джашил аязла, къачхы джелле да;

Тарих кёрюнюуле, бюгюннгю джангылыкъла да;

Алай а, не уллу къалабалыкъ да

Бузалмайды Акъ тауну шошлугъун.

116

Аланияны джандет джеринде

Ишлегенликлерине бир талай храм,

Аны ючюннге къара халкъ

Эски динин этмеди харам,

Тейрисин унутмады адам:

Тейрисине бла тюрк тилине

Кертилей къалды.

117

Заманнга бойсунуб къалмай,

Бойнунда къачы болгъан да,

Джангыз Терекни тёгерегине айланыб,

Кёкден, бурунча кёб зат тиледи,

Тилеги толмай къалгъанында уа,

Терслик къачдады деб,

Къачын храмгъа къайтарды да,

Рахатлыкъ табды кёлю.

118

Къаджар тилде сёлешген бир къауум келгенинде,

Тюрк тилде сёлешген джамагъат,

Башха тилли ууакъ къауумлагъача,

Анга да берди эркинлик

Сюйген динин тутаргъа;

Тейри адамы болургъа излемегеннге да,

Къатылыкъ джокъ эди.

Ахыры неге келтирди аны да?

119

Бий Тейриге табынмагъан джамагъатны

Ахыры хорланмай мадар джокъду:

Бёлюннген халкъны

Къыргъан, джесирлеген да тынчды.

Ёзге ол затха сагъыш этмей,

Ичи гырын болгъан Шошлукъгъа батды –

Батыгъа, Чыгъышха да бойсунмаучу халкъ.

120

Шахаргъа кёчген Эл

Дженгил тас этеди адетин;

Джангы адетлеге да юреналмай,

Кёб заманны къыйынлыкъ чегеди.

Башха диннге кёчген а

Шахаргъа кёчгенча тюлдю –

Джан, санча тюрленмейди дженгил.

121

Аламны эки къаршчы джаны

Бир-бирине тюбеселе,

Не бир джангы дуния къураллыкъды,

Не эски дуния чачыллыкъды да,

Уллу къалабылыкъдан сора,

Къабыр шошлукъ кючлерикди тёгерекни.

122

Дуния мал - къул этеди шахарны;

Сатыу-алыу – майдандан къаннга кёчеди.

Адамны сагъышы ол болады кюндюз-кече да.

Бу кёзюуде келеди душман да –

Малы къутхармайды джанын адамны.

Къуру джер къайгъылы инсанны

Джер джутады. Кёк да болушмайды анга:

Тейрисин унутханнга болушурму Тейри?

123

Къанатлы атны арбагъа джегиб,

Къанатларын джараусуз этсенг,

Ол сени Кёкге чыгъарырмы,

Элтирми Тейриге джууукъ?

Тубандан кёрюнмейди джукъ,

Чарс басханды кёзюн адамны.

Энди чёб да кёбдю абындырыргъа аны.

124

Акъ Таудан Къара тенгизге

Чынгаб джууунуучу нартла

Бир къайытмай эселе артха,

Эл тюб болургъа башлагъанды.

Къара булут къонннганды башлагъа да.

Не медет, Кёкге кетгенле

Къайытмайла андан.

Джууукълашханды ахырына заман.

125

Юйлени эшиклерине салыб кирит,

Терезеден къараб тургъанла,

Къалай тыярыкъдыла къара джарыкъны –

Ол терезе бла келеди кириб.

Къара джарыкъ джутады

Юйде чыракъны, кёкде Айны да.

Эслей тургъанлай аны да,

Тейрисин эсгерген азды.

126

Тюшюндюрюр ючюннгеми керекди:

Тау джарылыб, чачылыргъа от,

Неда, душман келиб, бёлюнннген халкъны

Къырыргъа эмда сюрюрге джесир этиб?

Не да – эмина, ёлет дегенча ауруула

Къояргъамы керекди халкъны шындык этиб?

Бары да болгъанды – от ырхы келгенди таудан;

Сау къалгъан да, джесирге тюшгенди джаугъа.

Ауруула да талагъандыла халкъны.

Дагъыда Тейри джазыкъсыннганды аны.

127

Джангыдан башланнганды джашау.

Биягъынлай агъаргъанды Тау.

Юй оджакъладан чыгъады тютюн.

Сейирсиндирген а бютюн:

Халкъда джокъду энтда бирлик:

Эсни, ангыны кимди берлик,

Хакъ бла болургъа унамай эсе халкъ?

128

Халкъ джуртуна къайыта билгенди.

Къошулгъанла да кёбдюле анга.

Джангы къайгъыла, джарсыула энди

Тынчлыкъ бермейдиле анга.

Тюрленнгенди аты шахарны,

Андан да бек – магъанасы.

Алай а тил – тюрк тил, алан тил – сауду:

Ата джуртну олду багъанасы.

129

Тауну бузун джалаб, сууун ичиб,

Ёсгенди нарт улусу Къара-Шауай.

«Ташын джалаб, сууун ичиб турсакъ да –

Джуртда айнырыкъбыз» дегенди Къарачай.

Къара булутла кетгендиле таудан.

Ёлюб тирилген халкъ – сен,

Энтда ненча сынаудан ётериксе?

130

Джол а узакъ эди къалай.

Джарытса да аны джулдуз бла Ай,

Абыныргъа да тюшдю,

Сюркелирге уа – огъай.

Къанатын элия кюйдюрген къуш да,

Аягъы къабханда къалгъан джанлы да

Эсге тюшюре эдиле халкъны.

131

Рама бла Сита 14-джыллыкъ сюргюнден

Джуртха къайытыб, джашау этгенча,

Къайытды Къарачай да джуртуна,

Отдан, джалындан да ётюб.

Зулмуну хорлагъан тынч болмаса да.

Джарала сау болсала да, табла къалдыла.

Кёбле ёлдюле, къалдыла узакъда.

Ёлмеген – умут эди джангыз.

132

Чингизхандан, Темирден, Къурчдан да

Кючлю эди халкъны джаны.

«Эл ашагъан эмегенден

Эл Тейриси кючлю» деб,

Бош айтмагъандыла нартла.

Кесек-кесек болгъан къауумла,

Къошулуб халкъ болур ючюн,

Къайытдыла артха, джуртха.

133

Энди джарыкъ Тейриден-Кёкден,

Келди джарыкъ Таудан, мийикден

Чыкъды джарыкъ Ташдан, Терекден.

Кёк-акъ-джашил бояулу байракъ

Кёлтюрюлдю ёрге, ётдю тёрге,

Халкъ баш урду бир къудуретге – Тейриге.

134

Сталинни къабыры къычыра болур:

14-джыллыкъ сюргюнден

Къайытханча Рама бла Сита,

Къайытды Къарачай.

Шахарына атады атын.

Джуртунда табарыкъды хакъын.

Таулары мийик, суулары таза...

Кёб къалмагъанды халкъ болургъа азат.

135

Къуру гырджын бла джашамайды адам.

Къарачай алан халкъ –

Шимал Джолну халкъыча,

Джюн (Рун) джазыуланы билген халкъ,

Аланы ташлада керкген халкъ,

Скандинав къауумну къарнашы,

Тейри халкъы, адамы,

Муссадан, Иссадан да хапарлы

Ахырында хакъ диннге къайытмагъанды бош.

Бара-бара тюзеледи къош.

136

Бар эселе Дин-Тил-Джурт

Аман болмаз кёл. Эл

Къуралыр джангыдан. Алгъындан да

Кючлю болур ийман.

Къуру гырджын тюлдю джашатхан адамны.

Сыйратдан ётген халкъ биледи аны.

Ол билимди къутхарлыкъ аны.

Къарачай джашар.