Қалай пікір-таластық (полемиқалық) сөз аясына дұрыс кіруге

62
§8. Квинтилиан - Ломоносов (ресей 
дәстүрінде) тірек сызбасына сай 
бесбөлікті 
жалпы 
риторика 
бойынша кезекті талқыламалы- 
полемикалық 
сөз 
аясында, 
тараптардың негізгі сөз сөйлеуге 
қатыстылығы ретінде пікірлерді 
(дәлелдерді) көріністеу 
д. Міндетті түрде әңгімелесушіні сізбен дауға араласқаны үшін 
алғысынызды білдіріңіз, пiкiрсайыстың пайдалылығын көрсетіңіз, бірақ 
оны асырып айтпаңыз. 
Қалай полемиқалық сөз аясына жоғары дәрежеде тұрған адаммен 
дұрыс және әдіпті кіруге болады (бастық, төреші және т.б.) ? 
Жоғары тұрған адаммен дауласудың өз ерекшеліктері бар. 
Сіз сол жариялы айтуды ұсынған позицияда алаң болмауыңыз 
керек, бұл ретте лазым беделдi пiкiрлерге сүйену қажет, ңақты айғақтарға, 
ал өзініздің «меніңше» деген ойыңызға емес. 
Орнатылған үлгілермен айтысуға азаптандыруға рұқсат етiлмейдi, 
өз қана пікіріңді айтып салуға болады. Соттың риторикасында бұл ең 
маңызды. 
Бәрінен бұрын жоғарғымен дауға кіру үшін міндетті түрде кешірім 
сұраңыз, өйткені бұл теңбе-тең сөйлеу жағдайы. Артық сезімсіз, өзінің 
дұрыс еместігін мойындаған жөн, жоғарғы тұрған адамнан оның дұрыс 
еместігін естуге тырыспаңыз. Жоғарғыда тұрған адамды сізбен дауға 
кіргені үшін алғысыңызды айтыңыз, тағы бір рет сол демек үшін кешірім 
сұрау артық болмайды. 
Сонымен, әрбір дискутивті-полемиқалық сөз аясына қатысу- өте 
қиын және жауапты міндет. Біздің жағдайда арнайы айту керек: 
дискутивті-полемиқалық сөз аясына тағы да айта кетейік, қатысу- қиын 
және жауапты міндет. Тезисті түсіндіру дәлелдердiң көмегiмен жүруi 
керек, олар бар жақтармен қабылдануы керек. Дегенмен қазiргi сот 
тәжiрибесiнде әдепсiз және ретсiз сөйленген сөз, дәлел боп шыға 
алмайды. Кәсіби сот сөйлеушісі тек қана дәлел болатын болжамдарды 
өткізеді. Сондықтан дискутивті-полемиқалық сөз аясында рет ретімен 
сөйленетін сөз дәлелдеме деп аталады. 
Заманауи орыс дәйектілік 
техникасының 
терең 
тамырлы тарихы бар. Ол
византиялық 
және 
антикалық 
көпшілік 
алдында жариялы сөз-
сөйлеу 
мәдениетінен 
шығады 
және 
батыс-
еуропа 
қоғамының
әдістері мен дәйектілік формасын қабылдаған. Риториканың құрылысы 
және терминологиясы дәйектілік техникасын дұрыстайды және 
қайталайды.
Риторикалық 
терминологияның 
өзге 
мәдениеттен 
алынып 
қабылдануы (грамматикалық ретінде), дәйектілікті ойлау мен сөз 
мәдениеті есебінде түсінуге мүмкіншілік береді. Міне, сондықтан да орыс 
риторикасы негізінде классикалық терминологияны сақтауда, дегенмен 
терминдер мазмұны ұлғаюда және терминологиялық жаңалықтар кей-

63
кездерде өте қажет. Бір жағынан, Ресейдің заманауи құқықтық 
мәдениетіне демократиялық құқық тілінің көптеген терминдері толық 
құқықты енді. 
Жоғарыда бірталай айтып кеткендей жалпы шешендік өнер 
теориясының дамуына орыс ғалымдарының үлесі зор. XVIII ғасырдың 
өзінде шешендік өнері туралы бірнеше еңбектер белгілі болды. 
Осылардың ішінде М.Усачевтің «Риторика» кітабын атап көрсетуге 
болады. Бірақ осы және басқа да еңбектерде діни, яғни шіркеулік 
шешендіктің әсері әлі де күшті еді. 
Бұл Ресейдің мемлекеттік құрылымдық жағынан демократияның 
парламенттік өмір сүру арнасынан қол үзгендігімен түсіндіріледі. Бұл түр 
батыс 
еуропа 
елдеріне 
тән 
еді. 
Шындығында университет 
қабырғаларында қана жанды сөздің еркін дамып, жетілуіне жағдай туды. 
Бұған шешуші қадамды Мәскеу университеті мен ғылым 
академиясының негізін қалаушы М.В.Ломоносов жасады. 
Ол қазіргі орыс әдеби тілінің негізін қалап, тілінің қиын реформасын 
жасады. Ломоносов «Шешендікке қысқаша басшылық» кітабын жазып, 
орыс шешендік өнерінің бастауын ашты. Өзектілігін күні-бүгінге дейін 
жоймаған бұл кітапта орыс шешендік өнерінің әрі-қарай даму 
бағдарламасы жасалынды. 
М.В. Ломоносов шешендік үшін ең алдымен рухани дарындар мен 
тұлға дарындары керек деп көрсетеді. Алайда шешен үшін тек табиғи 
сапалар жеткіліксіз. Риторлық теориясының негізгі талаптарының бірі-
халықтық сөздің элементтері мен құрылымы туралы білім. Ломоносов 
«Риторика» атты кітабында сөйлеуді төрт бөлікке бөлуді ұсынады, олар: 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: