Е. Ш. ДҮсіпов, Т. Е. Уразымбетов

66
3) Ойланған затпен қарым-қатынас – лептеу («Бір рет баланың 
сенімін алдаған адамға ой қалай сену қиын, қиын!») кейіптеу тірі емес 
заттарға адамның қасиеттерін, сөздерін, сезімдерін т.б. беру («Егер 
сенің әкең көрден тұра алса, былай дер еді ...», «Мына хаттың 
жолдары қорқытты, жалынды, қарғады»). 
4) Тыңдаушылармен байланыста болу, яғни сұрақ қою: 
риторикалық сұрақ, сұрақ-жауаптық кешені, күдікті сұрақ, кеңесші 
сұрақтар («Былай қарасаң, дауласатын несі бар? Дұрыс баланы 
тәрбиелеу үшін ананың мағынасы аз екендігін кім өзінің 
жауапкершілігіне алады? Қыз, бүгінгі қарап отырған ісімізде «Кіммен 
болу керек?» деген сұрағына анасыз балаға жақсы болады деп кім 
жауап бере алады? Ешкім олай айта алмайды, айтса да ол өтірік 
болады») Үндеу (Әкелер, ерлер, ағалар! Сіздер бізге қарағанда отбасы 
жағдайларын өте жақсы білесіздер! Новохацких іс әрекетіне саналы 
баға бере аласыздар). 
Сөздің бейнелері 3-ке бөлінеді:
1) Әр түрлердің қайталануы:
Анафора – сөйлеу бейнесі, басындағы сөздердің қайталануына тән 
(Күйеуі оны бекер ұстап қалды. Бекер ол бірге тұрған кездерді еске 
алды.);
Эпифора – сөйлеу бейнесі, яғни сөйлемнің соңындағы сөз бен сөз 
тіркесінің қайталануына тән (Мен дүкенде бос сөрелерді көргенде, 
мен олар кінәлі екендігін білемін! Мен кінәсіз атылған адамдардың 
бейіттерін қазатынын естігенде немесе оқығанда, мен – олар кінәлі 
екендігін білемін), «нығаю» синонимдері («Сот зер салып сотқа 
қатысушылардың барлығын тыңдады: айыпталушы, куәгерлер, 
жәбірленуші, маман»). Бірде-бір маңызды сұрақ назарсыз қалған жоқ, 
бірде – бір сотқа қатысушылардың сұрағы сотпен алынып тасталған 
жоқ, бірде-бір өтініш себепсіз еленбей қалған жоқ!») сөздердің 
әртүрлімағынада қайталануы (Кімде өмірден қымбат басқа ештеңе 
жоқ, ол адам өмірге лайықты өмір сүре алмайды); қайталанумен 
қосылу арқылы дамыту (Тарихта бірінші рет халыққа қарсы 
қылмыскерлер өз істеген қылмысы үшін Халықаралық Қылмыстық 
Соттың алдында жауап береді, бірінші рет халық бүкіл жерді қанға 
толтырғандарды, кінәсіз неше миллион адамдарды өлтіргендерді, 
мәдениет орталықтарын қиратқандарды, адам өлтіруді енгізгендерді, 
азаптаушыларды, шалдарды, әйелдерді, балаларды жойғандарды
соттап жатыр);
2) бейнелерді кеміту – жобаланған сөздерді кеміту (эллипс) («... 
заңды (күйеуінің) қалай жатқанына, сонымен соңғы (рет) қарады»); 
жалғаулықсыз - әдейілеп жалғаулықсыз сөйлем құру, яғни сөз 
сөйлегенге қозғалмалылық пен қонғандық беру (Байқұс әйелге 
жылдар бойы ашу жиналып, шыдамдық азая, бұрынғы салмақтық жоқ 
болып кетті»);

67
3) бейнелерді ауыстыру (орналастыру) – инверсия – сөздердің 
орналасу ережесін бұзу (Терең ескі заман). 
Сот шешенін мақсатты қалыптастыруды жандандырудағы 
ролдерді айқындау. Сот риторикасында ерекше орынды мынандай 
жолдар алады: қайта ойлану, осы арқылы сөзге тура мағына емес, 
ауыспалы мағынада. Осы риторикалық бейнеге мыналарды жатқызуға 
болады:
1) метафора - бір сөздің (құбылыс немесе тұрмыс аспектісі) 
екінші сөздің қасиетіне алмастыру, ол сөздер ұқсас болуы тиіс. 
Метафора өзінің дәлдігімен ерекшеленеді. Көптеген метафоралар сот 
жарыссөздерінде көптеп қолданылады. Мысалы: ақыл айтады, заң 
талап етеді, жаза қаталдығы, мұқтаждық қысымы, т.б.
2) метонимия - аралас-құралас қағидаты. Метонимия метафора 
сияқты сөздерден сөйлеуде екі жаңа сөз туындау арқылы сөз сөйлеу 
(«Пушкинді оқығам», «Бетховенді тыңдадым»). 
3) Синекдоха – бүтіннің атауы бір бөлігінің атауымен өзгертілуі 
немесе керісінше. Жиі синекдоханы метонимияның түрі ретінде 
қарастырылады. Атаулардың өзгертілуі киімнің атауымен сол 
киімдегі адамды атау. Мысалы: «Кеш уақыты. Көшеде шұбар бір топ, 
мас тұлыптап мен көкрекшелерден құралған».
Ал енді сотта сөз сөйлеудегі ауызша бейне оны мәнерлі, 
көркемірек қылады. В.И.Жуковский өзінің сотта сөз сөйлеуінде былай 
деген: «Сотталушы бір жарым жыл жалғыз камерада отырды. Сот 
алқалығы сіздер білесіздер ме, жалғыз камерада отыру деген не 
екенін? Ол ұзындығы үш қадам, ал ені екі қадам ... және бір үзім 
аспанды көрмеу». 
Сотта сөз сөйлеуде риторикалық бейнелерді дұрыс, орынды 
қолдана білу ол сөз сәндігі емес, сот жарыссөзінің жалпы қажетті 
стратегиясы. Ал енді сол сөз сөйлеу бейнелерін тікелей 
жандандырушы, әрине ол ритор.
Ритор дегеніміз - ықпалды жария айтуларды іске асырушы адам. 
Айту - сөздің тағайынды тыңдарман-дәрісханаға арнаулы бітілген 
туындысы. Әр тыңдарман-дәрісханаға деген ритордың мақсаты - 
ықпалды сөз-айтулар болып табылады. Ықпалды біріктіретін де және 
қоғамды мән-жайға оқытатын да сөз-сөйлеп айта алулар болып 
табылады. Жариялы сөз - айтулар оларды бағалы және пайдалы, 
алғыр көрінгенді бетке айталатын арнау. Жария қашанда жалпыға 
қолжетімді емес, тең мағыналы болады. Жалпы олар: түрлі пішіндер 
және құрылым айтудың және оның хат алушысының мүмкіндік 
мазмұнына деген тәуелділікте болады. 

жүктеу/скачать 2.91 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: