Кредиттік ресурстарды  реттеу үшін мемлекеттің  қолданатын құралдары  және тұтқалары.  Орталық банктің  рөлі

    Ақша  несие саясатының маңызды міндеттері ақша жиынтығын реттеу болып табылады. Ақшаны шығаруға монополиялық құқығы бар, елдің орталық банкі ол үшін соған сәйкес тетіктерді пайдаланады.

    Орталық банк – бұл биліктің заң және атқарушы органдарынан біршама экономикалық тәуелсіз, яғни үлкен немесе кіші деңгейде үкіметтен нақты тәуелсіз мекеме.

          Орталық банк ЭМР  –  дің  кредиттік құралдарына  қолданушы басты инстанция болып  табылады. Одан басқа, кредит аясында  кредит операцияларына қатыса отырып, оған ықпал етсе де, ақша айналымы мен елдегі жеке несиелік капитал қозғалысын реттемейтін және басқа да мемлекеттік институттар жұмыс  істейді.

          Ақша жиынтығының  құрылымына  алты элемент жатады (сурет).

          Қазіргі уақытта  экономикалық талдауда ең көп тараған  келесі ақша агрегаттары: МО ақша жиыны, М1, М2, М3, М4 ақша.

    МО  ақша базасы – кәсіпорындардағы кассадағы  ақшаны қосқандағы, айналымдағы қолда  бар ақшаның саны. Ақша жиыны – бұл тауарлар мен қызметтерге айырбасқа сатушылармен қабылданатын, қазіргі заманға ақшалай қаражаттың жалпы сомасы.

    М1 ақша – «тар мағынадағы ақша» –  айналымдағы қолда бар ақшаның  сомалары МО, оған тұрғындардың жинақтары, кәсіпорындардың талап етілмелі және жолдық чектері қосылады.

    М2 ақша –  М1 ақшалай қаражатының  сомалары, ағымдағы айналымға қызмет көрсететін, оған тұрғындар мен кәсіпорындардың мерзімді жинақтары қосылады;

    М3 ақша – «кең мағынадағы ақша» –  ақшалай қаражатты өзіне қосатын  ақша жиыны, бағалы қағаздарға қызмет көрсететін (облигациялар, сертификаттар, қазыналық міндеттемелер), бюджеттік, қоғамдық ұйымдар шотындағы және капитал салымдарын қаржыландыру үшін қаржылар.

    М4 ақша – М3 ақша жиыны, оған банкте сақталатын, ақшалық емес өтемді қаржы қоры қосылады.

          Қазір экономикаға  қызмет ететін, ақша жиынтығы неден  жиналатыны түсінікті болды, айналымдағы ақша санының формуласын қарастырамыз:  

    Д = Б + Т – К – ӨЖ / АЖ ; 

    мұнда Б – тауарлар мен қызметтің  бағалар сомасы;

               Т – осы кезеңге келетін  сомасы;

                К – осы кезеңде мерзімі  келмеген төлем сомасы;

               ӨЖ – өзара жабылатын төлемдердің сомасы

               АЖ – ақшалай айналымының жылдамдығы.  

    Қазіргі заманғы жағдайда экономикасы дамыған  елдерде үш негізгі құралдар пайдаланылады, олардың көмегімен Орталық банк қаржы –  несие саласын реттеуді –  ашық нарықтағы операцияларды, міндетті резервтердің мөлшері мен есептік мөлшерін жүзеге асырады.

          Ашық нарықтағы  операциялар –  бұл есептік  саясатты жоғарлату  құралы. Орталық  банк бағалы қағаздарды, банк акцептерін және басқа да кредиттік төлемдерді сатады және сатып алады. Ашық нарықтағы операциялардың ерекшелігі, олар нарықтық пайыздық мөлшер бойынша емес, бұрын белгіленген бағам бойынша өткізіледі. Пайыздық мөлшер мемлекеттік бағалы қағаздардың мерзімділігіне байланысты Орталық банкпен сараланымды белгіленеді.

          Есептік саясат –  бұрын коммерциялық банкпен есептелген вексельдерді қайта есептеу немесе сатып алуға негізделген.

          Дисконттық саясаттың  мәні – кредиттік институттарды  қайта қаржыландыру жағдайының өзгеруімен ақша нарығындағы және капитал нарығындағы  жағдайға ықпал етуінде.

        Міндетті резервтердің саясаты. Міндетті резервтердің саясаты экономиканы ақша – несие реттеуінің құралы ретінде, ақша нарығына мемлекеттің тікелей әкімшілік әдісімен ықпал етуіне қатысты. Бұл – Орталық банктің коммерциялық банктердің қолда бар ақша ресурстарының көлеміне және олардың кредиттік мүмкіндіктеріне ықпал етуінің тәсілі.  

  3.  Баға белгілеуді реттеудің мемлекеттік әдістері

  Бағалар өте маңызды қызметтерді атқарады: игіліктерді тұтыну мен қызметтердің, шығындардың, өмір сүру деңгейін, өмірге қажетті минимумының, отбасының тұтыну бюджетінің көлемі мен құрылымына ықпал етеді.

  Мемлекет  тауарлардың барлық түріндегі бағалардың өзгерістерін қадағалап отырып, ішкі бағаның пайда болу үдерістеріне жанама ықпал етуі тиіс.

  Мемлекет  қоғам үшін өмірлік маңызы бар тауарлар мен қызметтерге бағаны реттейді: жанармайға, энергияға, стратегиялық шикізатқа, қорғаныстық мәні бар өнімдерге, қоғамдық көлікке, бірінші қажеттіліктегі тұтыну тауарларына. Бағаларды қадағалай отырып, мемлекет өмір сүру құнының өсуін қадағалауды жүргізеді, ол әрі қарай еңбекақы мен зейнетақыны индекстеуге ықпал етіп, сондай –ақ бағаның өсуі өндірістің шекті шығынына және ұлттық бәсекелестік қабілетіне әсер ететінін анықтайды.

  Тікелей мемлекеттік араласу акциздік тауарларға бағаларды белгілегенде анықталады. Тікелей ықпал ету демеу қаржымен, арнаулы қосымша төлеммен байланысты.

  Бағаны  тікелей реттеудің  негізгі нысандары:

• 
  жалпы бағаны қалпында сақтау (экономикадағы төтенше күшті
  

• 
  бекітілген баға мен тарифтерді белгілеу (бағаны белгілеу
  

• 
  белгілі бір уақыт кезеңіндегі бағаның өсу мүмкіндігінің шегін немесе
  

• 
  пайдалылықтың шекті нормативін белгілеу;
  
• 
  жабдықтау – өткізу және сауда үстемелерінің шекті мөлшерін белгілеу
  
• 
  бағаның тепе – теңдігін белгілеу