ФӘрит яхин шигырьләР ҺӘм поэмалар алтынчы том
Колшәриф сәид, сезгә серем бар —
жүктеу/скачать 1.79 Mb.
|
Колшәриф сәид, сезгә серем бар —Сүзгә китсәк, вакыт-урын тар! Диван халкы аякка тора һәм чыгып китә. Тәхет сакчылары ишек янында кала. С ө е м б и к ә, Ү т ә м е ш г ә р ә й, К о л ш ә р и ф. К о л ш ә р и ф Тыңлыйм сезне, тыңлыйм, Ханбикәм, Әмерегезгә күнәм, боерган Һәр сүзегез... С ө е м б и к ә (сүзеннән өзеп.) Күкрәк каккан һәр ирдән Шикләнә дә башладым мин хәзер, Тәхет каршысында бар да күндәм, Ерагайса — аударырга әзер!
К о л ш ә р и ф Тыңлыйм, ханым, Тыңлыйм, ханбикәм, Каршы сөйли алыр телем юк!
Ышанырга телим, әмма шигем бар: Ирләр бетсә — илнең көне тар! К о л ш ә р и ф Миңа эшнең төшкәне юк иде... С ө е м б и к ә Менә инде хәзер җай килде, Әмма белмим, ышанычым җитсә, Ил эчендә хәбәр җәелеп китсә... Ярар, буласы эш — буласыдыр инде! Ү т ә м е ш г ә р ә й (тәхетеннән кузгалмакчы.)
Йөреп керим күңел тутырып! Тәхеттән төшә, таҗын салып куя да түбәтәйдән генә чыгып йөгерә. С ө е м б и к ә (аның артыннан.) Улым, ерак китмә, Тиз кер әйләнеп! (Бераздан.) Менә шулай, илнең барышы Ир кулында булса, барысы Тәртип белән йөреп, сагышы Измәс иде, йөрәк ярасы Сафагәрәй ханым юк шул инде, Кире кайтмый суның агышы... К о л ш ә р и ф Үлгәннәрнең урын — җәннәттә, Шәфкать итсен Ходам, хәсрәттә Калганнарның җаны тынгы тапсын, Амин, Ходам! С ө е м б и к ә Шунда хикмәт тә — Дөньялыкның җае китте дә Бәла салды безнең өсләргә! К о л ш ә р и ф (дикъкать итеп.) Тыңлыйм, ханбикәм! С ө е м б и кә Сеңлең Зөләйханы Кошчак оглан Хатын итеп алып үзенә, Беләсеңдер, бәхет табудан Мәхрүм калды инде бу көндә. Бу — сәясәт иде, Казан халкы Тынычланыр диеп көтелгән Гамәл иде, шушы туйның хакы Зур эшләргә өлге ителгән Булса да, тик эшнең ахыры Авыр бетте, кулга алырга Юлбарыс бәкне Киткән Кошчак та Әсир төште дошман кулына… Хәзер белмим нәрсә кылырга? Көнбатышта — дошман гаскәрләре, Шәехгалинең үткер кылычы, Агыйделгә урыс төшкән, диләр, Казак-ушкуй, Ногай улусы — Әткәмнән дә алар аердылар, Ялгыз башым, ятим, бер үзе! К о л ш ә р и ф Борчылмагыз, тәкъдир — Ходайдан! С ө е м б и к ә Ир сүземе шушы, Колшәриф? К о л ш ә р и ф Ташламаслар безне ярдәмнән Кырымнар да, атаң Йосыф мирза, Әстерхан бар, төрек, солтаннан Куркып тора Иван үзе дә. С ө е м б и к ә Ивандамы гаеп? Аңа нәрсә — Үз илендә юк бер тәртибе, Шәехгалине кара, хыялында Аның Алтын Урда тәхете! К о л ш ә р и ф Нинди Урда? Әллә кайчан беткән, Җимерелгән тәхет, шунымы Торгызмакчы булып ул шашына, И ахмак бет, мәхлук токымы! С ө е м б и к ә Бик шулай да, әмма Иделнең Аръягында кала төзетеп, Гаскәр белән килгән, үзенең Ярдәменә урыс ияртеп. К о л ш ә р и ф Кемне алсын, кемгә ул кирәк? Кырымлылар аны яратмый, Ләхләр сөйми, төрек — бер кибәк Саный аны... С ө е м б и к ә Аңа карамый, Ногайдагы мирза арасын Тәмам бутап, ияртеп үзенә, Чыгармакчы күңел карасын! К о л ш ә р и ф Бәлки җае бардыр? Чарасын Тапмый булмас, Илдән кеше барсын, Зур илчелек йөреп карасын!
Үкәрегез, керсен бирегә! Ишекләр ачыла. Х о д а й к о л, К а с ы й м ш ә е х керәләр. Ашыгусыз гына С ө е м б и к ә тәхетенә менә. Илчеләр баш иеп тез чүгәләр. Х о д а й к о л Илгә иминлек булсын, Ханыбызның эше мәңгелек! Килдевер илченең Эше барып чыккан, диделәр, Атаң Йосыф Казан иминлеге Кайгысында даим, илчелеген Мәскәүгәчә кат-кат йөрттеләр, Олуг кенәз Иван аңа сүзен биргән: Алар сугыш яклы түгелләр! С ө е м б и к ә Буш сүз, ялган белән тулы Ул Иванның эче һәм тышы! Х о д а й к о л Гаепләрне Шәехгалидә, диләр, Аның эте тәмам котырган. Килдевергә Иван шундый сүзләр Әйткәнлеген хәбәр иттеләр: “Сөембикә кызыгызны,— дигән,— Шәехгалигә килен итсеннәр, Үтәмешне аңа бирсеннәр!” С ө е м б и к ә (ачуланып.) Нинди сүз бу тагын? Илчелегем Оялмыйча моны тыңларга Һәм кайтарып миңа сөйләргә Җөрьәт итсен инде, Ходаем?
Кабул иткәнмени? Оятын Кая куяр, кызын сата-сата Төзәтмәкче йортын-оясын? Юк инде, мин үзем исән чакта Шәехгалигә хатын булмамын, Ирем бары Сафагәрәй иде, Бүтән һичберәү дә Салалмады миңа кулларын! Үтәмешем, газиз баламны Кол итимме шушы явызга? Ирләр юкмы илдә ул ятимне Яклау өчен башын салырга? Х о д а й к о л Мин дә шулай дидем, атаң Йосыф Уйга калып озак утырды, Ә аннары, зур тынлыкны бозып, Сугышырга безгә боерды. С ө е м б и к ә Әйтәлдеме икән шушы сүзне? Ник, ярдәмгә киләм, димәде? Х о д а й к о л Ногай эче — этле-мәче төсле, Көн дә анда талаш-тарткалаш... К а с ы й м ш ә е х Шәехгалинең кулы уйный анда, Иван аша йөртә эшләрен, Зур бүләкләр белән сатып ала, Иман киткән, барлык көчләрен Дөнья куып, имеш, санда кала, Җәһәннәмгә салып үзләрен! С ө е м б и к ә Аңлый алмыйм, ниләр өмет итә Икән алар, сукыр күзлеләр, Шәехгалинең хәйләсеннән өскә Чыгарбыз, дип юкны сөйлиләр. Тавышлар ишетелә: «Батман әмир Юлбарыс бәкне китерә!» Б а т м а н, Б и-Б а р с Ю л б а р ы с б ә к н е китерәләр. Б а т м а н (Ю л б а р ы с б ә к н е алга сөреп.) Тезлән, тәхет мәрхәмәте сиңа Теләсәң дә булмас, гамәлең Ил өстенә кара шәлен япса — Булыр, димә, килер гомерең!
Тоттыгызмы? Аны илтегез дә Ыргытыгыз тирән зинданга, Черетербез шунда, ни хакына Кем тырышса — шуны казана! Б а т м а н Каһәр суккан, шактый алҗытты бу, Качкан чакта Казан артына, Әле ярый каравылның явы Килеп чыкты аның каршына! Би-Барыс бәккә дан, ханбикәм, Батырлыгын тагын күрсәтте, Коты качты шунда Юлбарысның, Аттан иңде, коллык күрсәтте. С ө е м б и к ә Ишетмим дә, ваклап сөйләмәгез, Дошманнарга урын — зинданда! Ю л б а р ы с б ә к (үтенеп.) Ни гаебем минем, ник әйтмисез Кемлегемне, бәкләр, сез бер дә? С ө е м б и к ә Аңладыңмы инде кем икәнең? Калдырмагыз, алып китегез!
Ни гаебе иде бу фәкыйрьнең? С ө е м б и к ә Сезләр әле берни белмисез? Х о д а й к о л Юлбарыс бәк, таныдым мин аны, Каһарман ир, илнең батыры! Б а т м а н (тукталып.) Ил саткыны, диген, дөресе шул! Ю л б а р ы с б ә к (талпынып, әмма тыелып.) Ялгышмагыз, күзләрегез — сукыр, Тәхеткә мең тугыры булды бу кол! С ө е м б и к ә (ачулы.) Нигә әле монда тукталдыгыз? Батман әмир, әйдә, барыгыз, Урыны — зиндан, илтеп салыгыз, Кем икәнен аннан карабыз!
Сансызланды адәм баласы, Шәехгалинең кулы уйный, җайны Алмакчы шул өрәк-албасты! Х о д а й к о л (үтенеп.)
Изге эштә данын казанды, Шуның белән бәхет тапты күпләр, Күрми калды бәла-казаны. С ө е м б и к ә (аптырап.) Ни димәкче илчем? Әллә инде Бозылганмы сүзләр үлчәме? Х о д а й к о л Бозылмаган, ханым-ханбикәм, тик Үтенечкә күңел йөкләнде! С ө е м б и кә (ачуланып.) Ни үтенеч тагын? Монда килеп, Шулай ирләр үпкә сөйләрме? Күреп торам, аңлап, Юлбарыс бәк Дустың булгач, җаның әрнидер...
Ярар, сөйлә, үтенечең белеп Калырга да ярый торгандыр! Х о д а й к о л Йосыф мирза — атаң, үтенечне Мин аңардан алып китердем! С ө е м б и к ә (сөенеп.) Шулай диген аны, сүз башыны Аңлатмыйча бутап бетердең! Х о д а й к о л (үтенечле.) Гафу, берүк ярлыкасын Хода, Вакыйгадан бераз буталдым, Ханбикәгә саулык, ханыбызга Мең иминлек, уттан сакласын! Пауза. Һәммәсе аның сөйләвен көтеп тын калалар. Хикмәт шунда: Йосыф мирзаның да Эше авыр йөри Мәскәүдә, Бу сүзем дә аның әмерендә Ишетелсен иде сезгә дә? Илчелеккә Иван каршысына Җибәрергә кеше билгеләп Киңәш итте... С ө е м б и к ә (тәкәббер.) Кемне әйтте инде безнең ата? Х о д а й к о л Ярлык килгән Иван кулыннан, Анда
Илчелеккә кеше аталган! С ө е м б и к ә Юлбарыс бәкме? Х о д а й к о л Әйе, нәкъ үзе! С ө е м б и к ә Сәбәбе ни, бу сүз нәрсәдән? Х о д а й к о л Алар анда Юлбарыс бәк белән Кошчак арасында низагны Белгән булыр! С ө е м б и к ә Күңел түрләремнән Китте кояш, шушы Казанны Әйтер идем инде... Шылт итсә — Бүген монда, Ә иртәгә анда шалт итә! Ү т ә м е ш г ә р ә й х а н керә. Һәммәсе аның каршында баш ияләр. Ул тәхеткә менеп утыра. Таҗын кия. Ү т ә м е ш Нинди сүзегез? С ө е м б и кә Улым, бетте барча сүзебез, Без аннары дәвам итәрбез! Сабак вакыты, мөгаллимеңә Калдырабыз сине, укыгыз!
И бала, үзең — хан, үзең — кечкенә, Шәфкать ирешсен Ходадан һәркемгә. Укы әле, гыйлем нуры көч бирер, Йә-йә, ничек?.. “Әлиф”... “Ләм”, телгә керер. Ү т ә м е ш г ә р ә й (сөенеп.) Аллаһ?.. Ал-лаһ!.. Лә иләһә иллаллаһ!.. Шулаймы, хәзрәтем? К о л ш ә р и ф Сөбханаллаһ! (Аркасыннан кагып сөя.) Зиһене бар, баланың, зиһене бар, Әткәсенә охшаган — зурдан кубар! Ү т ә м е ш г ә р ә й Монсы — “Мим”, бусы — “Ха” Һәм дә “Мим, Дад”… Пәйгамбәребез, рәсүле Мөхәммәд!
Мәрхәбә, рәхимегез, ханбикәбез... С ө е м б и к ә (шат күренә.) Сабак ничек бара, нәрсә үтәбез? К о л ш ә р и ф “Әлифба”ны кабатлыйбыз хәзергә, Сабый булса да Үтәмеш — өлгерә. Әткәсенә охшаган зиһенендә, Күркәмлектә тиң булыр үзегезгә. С ө е м б и к ә Сафагәрәй — әткәсе, чын ир иде, Урынын Аллаһы җәннәттә бирде... (Күзләренә яшь килгәнен яшергәндәй итә.) К о л ш ә р и ф (кабаланып.) Йәле, ханыбыз Үтәмеш, күрсәтик: Изгеләрнең гамәлендә — игелек! Ү т ә м е ш г ә р ә й иман кәлимәсен укып күрсәтә. Аның янына әнисе килә, сөенеп аркасыннан сыйпый. С ө е м б и к ә Рәхмәт, балам, гыйлем җый көн-төнеңдә, Чын ирләрнең эше булыр гыйлемдә, Беләге бар берне екса бу көндә, Гыйлеме бар меңне егар, сүзендә Түгел хаклык, серендә хакыйкате, Белем булыр падишаһлык кыйммәте! Ү т ә м е ш г ә р ә й (әнисенең кочагына керә.) Әнием, син нигә еладың, Әллә мине Хәреф белми, диеп уйладың? С ө е м б и к ә (көлеп җибәрә, улының киемнәрен тигезләп сыпыра.) Әйе, улым, бер дә белмәдем шул Синең шулай маһир булуың, Күзләремнең яше алмасын юл... Ү т ә м е ш г ә р ә й (кабаланып.) Белдем-белдем: Яхшы булыр, әнкәй, укуым! С ө е м б и к ә Рәхмәт, балам, гомерең бәхет белән Үтсен илдә, халкым ятимлек Күрмәсеннәр, тапкан гыйлем белән Ирешелә илдә күркәмлек! Ү т ә м е ш г ә р ә й Уйнап керим, әнкәй, бүлмәмдә Уенчыкларым да идәндә! С ө е м б и к ә (куанып.) Бар, улым, бар, әмма иң элек Мөгаллимнән сора, ул ничек Әйтәдер шул... Ү т ә м е ш г ә р ә й Мин хан булып — Ничек торыйм аннан рөхсәт алып?
Сәид — Колшәриф бәк, Казан әмире, Сүзләрем бар, бире атла, Тәхет таба йөре! К о л ш ә р и ф (тәхет каршына барып тезләнә, баш ия.) Башым өсте, тыңлыйм ханбикәм! С ө е м б и к ә Син чыкмадың һич тә сүземнән, Ышанычым тәмам яуладың, Инде хәзер барча эшеңнән Куансын бу илем, тәхетем!
Биргән, диләр, дошман кулына, Кала салдыралар, Шәехгалинең Гаскәре дә шунда, үзе дә. Яу чыгарга исәпләре булыр, Һаман, Казан, диеп саташа Шул мәхлук җан, безнең хәлләр авыр, Кошчак оглан дошман кулында! Атам Йосыф берни майтаралмый, Күпме илче йөртте урыска, Шәехгалигә әллә сүзе үтми, Аптырыйм мин Иван Явызга. Бер сүз белән әллә береккәннәр, Әллә Иван үз хәйләсен кора? Кыскасы шул: сугыш китергәннәр Ул дошманнар илгә, аз ара Вакыт калган, әгәр өлгереп Җитешмәсәк, гаскәр җыймасак — Безнең хәлләр — авыр! Айа, Тәкъдир, айа, Болай торсак, Казан өстен тагын ут алыр! Илче булып һәм Би-Барыс белән Шәехгалигә сезне күндерәм, Солых хакы ни булса да сүздән Чыкмагыз һәм, антны күтәрәм, Дип әйтегез аңа, ул арада Игеннәр дә тәмам җыелыр, Сугыш өчен гаскәр табылыр!
Кем бәлаләр салды үзенә? (С а к ч ы л а р г а ачулы караш ташлый.) Югалыгыз минем күземнән! Хәерсезләр эттәй талаша!
Иң затлысын, Сафагәрәйнең!.. (Ю л б а р ы с б ә к к ә.) Менә инде сез дә күрдегез, Ил эчендә бетте мәрхәмәт! Иделдәге бозга таянуың Мең өстендер, тәнгә җәрәхәт Авырлыгын күрми салуның!.. Затлы чапан китерәләр. Аны С ө е м б и к ә кулына ала һәм Ю л б а р ы с б ә к җилкәсенә сала. Ю л б а р ы с б ә к Рәхмәт, ханбикәм! (Сәҗдә итә.) С ө е м б и к ә Тәүбәсезне Ходай сөймәгән, Хаталарың барсын гафу итәм, Моннан бирле дуслык булсын синнән Һәм изгелек булыр үземнән! Ю л б а р ы с б ә к (сәҗдә итә.) Рәхмәт, ханбикәм! С ө е м б и к ә Ә хәзер — барыгыз! Калдырыгыз! Югалмагыз, Хат китерер сезгә Батман әмир, Соңармыйча безнең әмер йөрер!
Җаһилларның кылма корбаны! (Сәҗдәгә китә.) ӨЧЕНЧЕ ПӘРДӘ. Сарай эче. С ө м б е л а н а һәм К о л ш ә р и ф чәй янында утыралар.
Юлбарыс бәк кайтып ирешмәде… Мәскәү юлы такыр булса да — Җәфасы күп, хәбәр дә килмәде, Зиндандамы икән бичара? К о л ш ә р и ф Юктыр, кайтыр, хәбәрләре килде, Эшләре дә барып чыккандай Диләр, ансы, ил эчендә инде Сүзләр йөри, этле-мәчедәй Килгән халык тынычлана бара, Ил уракка төшәр вакытта Гайбәтләр дә онытылып кала, Урын калмый юк-бар зарлыкка. С ө м б е л а н а (тәмам тынычланып.) Бу ел әгәр исән-имин калсак, Тынычланса тәхет тирәсе, Туй итәсе булыр, Юлбарыс бәк Даны белән кайтып киләсе! Кошчак оглан насыйп булмаса да Юлбарыс бәк алыр урынын... К о л ш ә р и ф Ни сөйлисең, әнкәй, шушы хакта Күп сүз булды, телгә алуның Урыны бу түгел!.. С ө м б е л а н а (ачуланып.) Әгәр миңа Колак салган булсаң электән, Шушы хәлдә калмас иде йортың, Бәрәкәт юк синең буш сүздән! Шәехгали тәхетендә булдың, Күрдеңме ул ирнең эшләрен? Ә Казанны кара, ни тәхетен Санлый алмый, көнче күзләрен Һаман-һаман урамнарны узып, Тәхетләргә таба йөгертә, Бушбугазлык белән гайбәт итеп, Телләрендә ахмак сүз йөртә. К о л ш ә р и ф (тынычландырырга теләп.) Сүзләрең хак, әнкәй, нәрсә әйтим, Эт өрсә дә кәрван бара ул! С ө м б е л а н а (сәерсенеп.) Әйттең, менә шушымы синең сүз?.. Суга сәнәк белән язылган Диеп беләсеңме? Ил-тәхетсез Калдырачак әле бу ялган! Ходайколны әйтер идем инде, Ике яклы пычак, син дә шул, Шәехгали каршысында иңде Тезләрегез тәмам, ана-ул Булалмады шушы илдә халык, Әмирләрне әйтер идем дә — Оят болар, оят һәм дә хурлык, Ахырларын белми беркем дә. К о л ш ә р и ф Без шул, әнкәй, илне саклар өчен Тырышабыз, әгәр сугышка Китә калса, биреп барлык көчен, Харап булачакбыз орышта! С ө м б е л а н а Шулмы ирлек һәм каһарман атын Йөрткәннәрнең буе-сыннары? К о л ш ә р и ф Вакытлыча барсы, вакытлыча, Ата-баба шулай эшләгән, Алар кебек без дә бу алышта Хәйлә айгырыннан төшмәгән! С ө м б е л а н а Хәйлә, имеш, ата-баба, имеш! Бушбугазлык җитә һәркемдә, Сез аларның тырнагына тормас Хәлдә хәзер, оят, (Торып баса.) Адәмдә Бушбугазлык әгәр өстен чыкса, Барсын сылтый ата-бабага!
Һич аңламыйм, минем хата кайда? Нәрсә булган ата-бабага?
Бүген кайттыгызмы Казанга? Ю л б а р ы с б ә к Бүген кайттык, Ходайкол әмиргә Кереп барсын бәян иттем дә Сиңа килдем... Ни хәлдә Зөләйха? Торырсың дип беләм сүзеңдә! К о л ш ә р и ф Ни хакында? Онытылып киткән, Беләсеңдер инде барсын да? Ю л б а р ы с б ә к (аптырап.) Тагын нәрсә булды? Әллә миннән Узып... К о л ш ә р и ф Бу сүз нәрсә турында? Ю л б а р ы с б ә к Сеңлең хакында! К о л ш ә р и ф Ә ул икән... (Уйланып.) Борчылырлык эшләр күренмиләр, Ясасагыз туйны иртәгә, Безләр — әзер, сезләр нәрсә дияр, Эреләнеп, сыймый киртәгә Йөри башлап әгәр онытылсаң, Нәрсә калыр инде безләргә? Синең хәзер әмирләрчә һәм сан, Андый чакта төшә күзләргә Алы-гөле, зиннәтлесе, ә без Фәкыйрьләргә нәрсә күрергә Язган булса, шуңа шөкерле сүз, Мең рәхмәт бөек Ходайга! Ю л б а р ы с б ә к Карап-карап торам да аптырыйм, Таный алмый, синме Колшәриф Дустым минем, күзләреңне ачыйм, Бу мин, Юлбарыс бәк, бул таныш! Икесе дә бу киеренкелектән соң көлешеп алалар. К о л ш ә р и ф Гафу дустым, тел төбеңне сизәм, Болай гына, алдым үчекләп, Әйдә, утыр, җитеш әле чәйдән, Эш чыкмый ул сүзне күбекләп. Чәйгә утыралар. Шунда З ө л ә й х а керә, үтеп бара. Аны күреп алган Ю л б а р ы с б ә к аяк өсте баса. К о л ш ә р и ф аларны күрмәмешкә сабыша. Ю л б а р ы с б ә к (кызга якынаеп.) Исәнмесез, Зөләйха җан-туташ! З ө л ә й х а (кыенсынып.) Исәнмесез, Юлбарыс бәк! Болай Нишләвегез оят белмичә? Ю л б а р ы с б ә к Нишлим, җанаш, сиңа таба куллар Берсен-берсе узып үрелә, Синең кебек гүзәл бу дөньялар Эчендә юк, җанны ут кисә! Үрелермен, өзеп алырмын да Югалтырмын кебек, бәгырем Шуны уйлап сызылам дә китәм, Көенүгә үтәм, и ярым! З ө л ә й х а Болындагы чәчәкләрне өзсәң — Шиңә алар, харап булалар... Ю л б а р ы с б ә к Ә мин — өзмәм, әгәр сөйләсәм, Ышанырсыңмы, синең аяклар Асларында туфрак мин, үссәң — Туфрагымда үссен чәчәкләр!
Бу нинди эш сәид йортында? Х е з м ә т ч е керә. Баш ия. Сөйлә, ни булды? Х е з м ә т ч е (башын күтәреп сөйләп ала.) Батман әмир килде, Ходайкол белән алар биредә. К о л ш ә р и ф Әйт, керсеннәр, урын — түремдә! (Кул ишарәсе белән чәй китерелгән тустаганны алып чыгарга боера.) С ө м б е л а н а чыга. К ә н и з ә к күренә, тустаганны алып чыгып китә. Х е з м ә т ч е кергән ишегеннән чыга. Х о д а й к о л һәм Б а т м а н әмирләр керәләр. Исәнләшәләр һәм утырышалар, дога укып алалар. Х о д а й к о л Йә, сөйләштегезме инде барсын да? К о л ш ә р и ф Ни хакында? Х о д а й к о л Ничек ни хакында? Мәскәү белән безнең хәлләрне! К о л ш ә р и ф Ә анысын... Ю л б а р ы с б ә к Мин башладым гына Сөйләргә дип барча сүзләрне, Сез килдегез... Х о д а й к о л Яхшы булган, миңа Калса мәгәр, саклап серләрне Эшне йөртү кирәк, менә шуңа Үзем килдем монда, безләрне Колак куеп ансы-монсы тыңлый, Сөембикәгәме беленсә, Беребезнең дә башы исән калмый… Башсыз калу эткә килешә! Кинәт көлешә башлыйлар. Бераздан тынычланалар. Ярар, сөйлә барсын, Юлбарыс бәк, Колшәриф тә кушар үзеннән: Безләр монда ниләр майтардык һәм Ни эш күрдек Шәехгалидән. Ю л б а р ы с б ә к (тын торганнан соң.) Килгән көнем иде, мәйдан тулы Халык анда, авыз ерганнар, Әмма бар да безгә юл бирделәр, Ә уртага түмрән куйганнар. Башчабар шунда, огыланнар Йөзләп кеше, аяк-куллары Бәйләнелгән, горур үзләре... Б а т м а н (бераздан сабырсызланып.) Әйе, шуннан? Ю л б а р ы с б ә к Хөкем җире икән, Кошчак оглан алга чыкты да: “Аллаһ әкбәр!”— диде, җәллад аның Башын түмрәнгә иде дә: “Олак,— диде,— Шайтан юлына!” Башын чапты, хәйран идем хәлгә, Ә халыклар шашып үкерә! Кошчак оглан тәне җан алды да Торып басты, халык гөж килә, Җәлладлары чикте артына, Кот алыныр иде бу хәлгә, Түмрәннән башы тәгәрәде, Килеп төште аяк астына, Аңа бактым, теле сөйли иде: “Аллаһ әкбәр!”— диеп һаман да... Пауза. К о л ш ә р и ф (догага кулын күтәреп.) Йа Ходаем... Урыны җәннәт булсын!.. С ө м б е л а н а керә. Ачулы. Башына озын яулык салган. С ө м б е л а н а Җыелышып монда утырасыз Эшләрегез беткән шикелле, Анда урыс кергән, Идел тамагында Чиксез гаскәр, Иван гаскәре! Х о д а й к о л (аптырап.) Ничек алай? Кая хәбәре? Шәехгали нигә иртәләгән? Һәммәсе ашкынып чыгып китәләр. Утлар сүнә.Бераздан соң гына яктырыла. Хан сарае күренеше, тәхетләрендә сабырлык белән Ү т ә м е ш г ә р ә й һәм С ө е м б и к ә утыралар. Каршыларында Казан әмирләре. Ишекләр ачыла. Алдан К о л ш ә р и ф, аннары Ю л б а р ы с б ә к, бераздан соң Х о д а й к о л һәм башкалар барсы да керәләр. Урыс гаскәрләре озатуында П е т р С е р е б р я н ы й күренә, һичбер каршылыксыз түргә үтә, зур хөрмәте билгесе итеп тәхет каршында баш ия. П е т р Дан булсын сезгә, ханбикә! Дан булсын улыгызга!
Шәехгали сәлам җиткерде, Бәхетегез сезнең инде анда, Хөрмәтләрен патша иңдерде! (Тагын башын ия. Күтәрә.) Улың Үтәмешкә һәм үзеңә Һичкем явызлыгын тидермәс, Ходай бирсен сабырлыгын сезгә, Һичбер бәлаләрен иңдермәс!
Тәңренең биргән язмышы! Мәскәү патшасының Теләгәне булсын... Тәңренең биргән язмышы...
Нишләп йөри, нигә килгәннәр? С ө е м б и к ә (аны кочагына алып.)
Ү т ә м е ш г ә р ә й Әллә алар безне белмиләр? Кем икәнне, Ә бу Колшәриф мулла, Батман әмир, Ходайкол... Нигә алар безнең каршыда Тезгә чүкми, сәҗдә итмиләр?
Әйдә, улым, төшик, тәхет кирәк Булган монда... Ү т ә м е ш г ә р ә й Кая барабыз? С ө е м б и к ә Тәңре кушкан язмыш, Аңа ничек Кирәк икән, без — кол, тыңларбыз! Тәхет биеклегеннән сак кына төшеп киләләр. Шунда С ө е м б и к ә чайкалып китә, күтәрелергә өлгергән П е т р С е р е б р я н ы й аны култыгыннан тотып кала, җитәкләп төшерә. Ү т ә м е ш г ә р ә й әнисенең кулыннан төшә, аңа аптырап-аптырап карый. Аның янына килеп, К о л ш ә р и ф кулларына күтәреп ала. Агарган йөзле С ө е м б и к ә башындагы таҗын сала, идәнгә төшерә һәм, алгарак чыгып, ишектән уза һәм янда күренеп торган Хан мәсҗиде янындагы кабер өстенә егыла. Һәммә халык һушсыз кала. Аның янына урыс сакчылары килеп баса. С ө е м б и к ә (башын күтәрә, учына туфрак ала, исни һәм үкси башлый.) И-и-и, минем сөекле падишаһым Сафагәрәй! Күрәсеңме бөтен хатыннарыңнан артыграк яраткан шушы хатыныңны? Күрәсеңме бәгырь кисәгеңне? Инде мин синең сөекле улың — Үтәмешгәрәең белән Урыс йортына тоткын булып китеп барам. Синең белән озак ханлык итмәдем, күп яши алмадым. Син ник миннән вакытсыз аерылдың? Бу көнче, бушбугаз, хәйләкәр, ялганчы Казан халкына ник мине калдырып киттең? Ни өчен мине тол, сөекле улыңны үксез-ятим калдырып кара җир астына киттең? Син кайда торасың? Нигә мине алырга килмисең? Мин дә синең яныңа барыймчы, икәүләп бергә торыйкчы? (Чәче таралып төшә, шунда бер гаскәри аны, үзен пычак белән чәнчи дип белеп, кулына үрелеп тотына, әмма тарагын күреп, оялып кире чигенә. С ө е м б и к ә аңа игътибар итми.) Ни өчен син мине калдырып киттең? Күрмисеңме, синең бикәң дошманыбыз булган Мәскәү патшасының кулына бирелә? Мин ялгызым гына аңа каршы тора алмадым, үземә ярдәм итүче кеше таба алмыйча, ирексезләнеп аңа бирелдем! Әгәр дә телебез, динебез бер булган падишаһ кулына тоткын ителгән булса идем... И-и сөекле падишаһым! Минем ачы елауларымны ишетсәнә! Нигә син барсына да тыныч кына түзеп ятасың? Үзеңнең караңгы ләхетеңне ачып, мине үзең янына алсана? Синең ләхетең миңа да хан тәхете, якты сарай! И-и сөекле падишаһым! Кайсы вакытларда мин сиңа: “Үлүчеләр белән тумаучыларга куаныч булыр!”— дип әйтә идем түгелме? Шулармы әйтүче мин түгел идемме? Син шуларны белмәдең, ишетмәдең, менә инде миңа һәм улыңа тере хәлләрендә үк шушы көенчә кайгы һәм рәнҗү килде! И-и сөйкемле падишаһым, үзеңнең яшь һәм матур бикәңне яннарыңа кабул итсәнә?!. Мине харап итмәсәнә?!. Минем матурлыгым белән дошманнар файдаланмасыннар! Мин синнән аерылмыйм, көлке һәм мәсхәрә ителер өчен телләре һәм диннәре чирканчык булган ят җиргә китмим! И-и сөекле падишаһым! Кем анда мине елаганымда юатыр? Кем минем ачы күз яшьләремне туктатыр? Кем минем җанымның кайгыларын таратыр? Кем минем яныма килер, хәлемне белер? Миңа терәк булырлык һичкем юк... (Тагын да катырак үкси.) Мин кайгымны кемгә сөйлим? Улыма сөйлимме — ул сөттән аерылмаган! Атама сөйлимме — ул моннан бик ерак! Казанлыларга сөйлимме — алар, ант суларын тота-тота, үз теләкләре белән мине менә урыска бирделәр! И-и сөекле падишаһым Сафагәрәй!.. (Тынлык. Ике куллары белән кабергә суккалый, аннан кочагына ала, башын күтәрә, үтенә.)
Менә монда — ишек төбендә мәрхәмәтсез гаскәриләр торалар... Алар мине, ерткычлар, кыр кәҗәсен алып киткән кебек, синең яныңнан алып китмәкче булалар. Элек мин синең хатының булганымда бөтен Казан падишаһлыгының бикәсе идем, хәзер — кызганыч тоткын, ярлы һәм бичара кол булып калдым. Элеккедәге куанычлар, андагы кәеф-сафалар өчен хәзерендә елаулар, ачы күз яшьләре килде, элеккедәге ханлык шатлыклары урынына мине рәнҗүләр, кайгылар, бәлаләр чорнады. Мин инде елый да алмыйм, күземнән яшьләрем дә чыкмый. Бетми торган ачы күз яшьләреннән инде сукырайдым, үксүдән тавышларым кысылды... Эһ-һ-һ, Сафагәрәй! (Кычкырып кабер өстенә егыла. Тетрәнеп елый башлый.)
С ө м б е л а н а Ана... С ө е м б и к ә Анам, бәхил бул! С ө м б е л а н а Кызым, бәхил бул!
Бикә, син курыкма, елама! Син мыскыл ителергә түгел, үләргә дә бармыйсың! Сине Мәскәүгә бөек сый-хөрмәт өчен алып барабыз. Казанда ничек яшәгән булсаң, анда да шулай булыр! Бөеклегең дә, ирекләрең дә синнән алынмас! Падишаһыбыз Иван Василич сиңа зур хөрмәтләр күрсәтер. Ул һәркемгә мәрхәмәтле, сиңа да падишаһлыгың начарлыкларын искә төшермәс. Сине яратыр, Казан урынына сиңа безнең Йорттан зур кала бирер. Сине кайгы-сагышта калдырмас, әйе... Кайгыларыңны шатлыкка алыштырыр. Безнең Мәскәүдә Шәехгали ханнан гайре дә яшь, матур мөселман падишаһлары-ханнары күп, сиңа тиңдәшләр күп. Әгәр теләсәң, шундыйларның берсен сайлап алырсың, кәләше булырсың. Безнең Шәехгали хан атаң-бабаң кебек карт инде. Ә син — гүзәл чәчәк, пешкән җиләк кебек яшь. Шәехгали сине алырга теләмәс. Буе җитмәс. Һәр эш Иван Василич падишаһыбызның кулында булыр, ул нәрсә теләсә, сиңа шул булыр! Бу турыда кайгырма, сагышланма! Әйдә безнең белән, калма болар белән! Шунда күктә кабат ялгыз аккош иңрәп-иңрәп ала, һәммәсе күтәрелеп карый. С ө е м б и к ә (сагышлы.) Хуш, Сафагәрәй ханым! Хуш, хәерсез Казан! Күз яшьләрем синең йөзеңнән Шакшылыгың юсын!.. (Кечкенә пауза.) Кая, кил улым... К о л ш ә р и ф кулыннан Ү т ә м е ш г ә р ә й төшә, әнисенең янына йөгереп килеп, аңа тотына. Ү т ә м е ш г ә р ә й Әнкәй, безне кая алып баралар? С ө е м б и к ә Кунакка, улым, олы кунакка? Ү т ә м е ш г ә р ә й Ә кунак нәрсә соң ул? С ө е м б и к ә Ә кунак сый ул, улым! Ү т ә м е ш г ә р ә й Ә сые нәрсә аның? С ө е м б и к ә Кан һәм яшь булыр, улым! Ү т ә м е ш г ә р ә й Алай булгач бармыйк, әнкәем! Урыс гаскәриләре аларны чолгап ала. Халык үксеп елый башлый. С ө е м б и к ә (горур һәм тыныч.) Бармый ярамас, улым! Ү т ә м е ш г ә р ә й Без кая барабыз соң? С ө е м б и к ә Кан-яшь иленә, улым! Аларны алып чыгып китәләр. Халык кинәт баштүбән егыла. “Аллаһ, Аллаһ... Аллаһ, Аллаһ!” — дип туктаусыз иңри, күктә ялгыз аккош авазлап очып үтә, каяндыр каргалар төркеме күтәрелеп, аның артыннан очып китәләр. Шушы манзара вакытында акрынлык белән ут сүнә, әмма күкнең зәңгәрлеге һәм кошларның очуы күренеп тора-тора һәм тәмам караңгылана. (Дүрт көн вакыт узган.) Кабат яктыра. Сарай эче. К о л ш ә р и ф, аның янында Ю л б а р ы с б ә к. Алар Казан әмирләре, сугышчылар каршында, алдарак басып торалар. Икесе сөйләшәләр. Ә калганнар шулай ук сүз куерту белән мәшгуль. К о л ш ә р и ф (үкенеп.) Нишләдек без, белмим, нишләдек, Нинди шайтан безне бутады? Ирләрдәнме түгел идек, Нигә Булдык икән адәм актыгы! Ю л б а р ы с б ә к Тынычлан, дустым, тынычлан, кирәкми... Илең булса, хансыз калмый ул! Йосыф мирза, әнә үпкәләми, Ярдәм өчен тагын сузган кул! К о л ш ә р и ф Ни сөйлисең, Юлбарыс бәк, болай? Сөембикәне саттык, баласын! Атасымы моңа түзеп торсын, Анасымы утлар йотмасын? Ю л б а р ы с б ә к Илнең хакы бик югары тора, Бирә калсаң әгәр бәясен — Аңа хәтта газиз җаның фида, Эзли калсаң әгәр файдасын — Килер көнең сатып аласың! К о л ш ә р и ф Болай булмый, атам Мансур сәид Кан дошманы иде аңарга, Шәехгали оныткандыр диеп Урын да юк инде уйларга... Мин шул аңа үзем ант күтәрдем, Казан тәхетенә чакырып, Сөембикәне аңа менә үзем Тоттыручы колы иттереп. Моның өчен кемнәр гафу итсен? Аллаһыдан көтеп шәфкатен — Тәүбә итәм даим догамда мин, Өмет итәм шәһит хөрмәтен! Ю л б а р ы с б ә к Ни сөйлисең, нинди шәһитлек ул, Шушы югалтулар соңында? Инде, дустым, тыныч кына тору Насыйп итсә иде тагын да! К о л ш ә р и ф Казан халкы Шәехгали ханга Риза булып торыр, дисеңме? Ничәнче кат менә ул тәхеткә, Кыяфәте килми, җисеме! Сәхипгәрәй ни теләде икән — Китермәде Дәүләтгәрәйне? Тотар иде ул тәхетне, илдән Табар иде бәхет-терәкне! Ю л б а р ы с б ә к Нигә инде үлеләрне хәзер Кузгатырга, Төрек солтаны Сөләйманның әмерендә йөрер Эшләрдәндер, аның олтаны Булмасалар, инде әллә кайчан Уң-сулдагы ислам дәүләте Кылыч орыр, изге гамәл-яудан Табар иде җирдә хикмәтне! Х о д а й к о л, Б и-Б а р ы с керәләр. Һәммәсе аны сәламлиләр. К о л ш ә р и ф янына мыштым гына, сиздерми К о р т к а килеп баса. К о л ш ә р и ф (сөйләшүен дәвам итеп.) Тиз арада егетләрне туплап, Илче булып барсаң әгәр дә Хаҗитархан даласында утлап Йөргән Ядкәр ханның үзенә? Ни диярсең, дустым Юлбарыс бәк, Андый эшне әгәр үзеңә Йөкли калсак?.. Ю л б а р ы с б ә к Бу эш килә миннән Һәм хуш килә минем күңелгә!
Кем булды ул, йөзен яшергән? К о л ш ә р и ф Ул күптән бу тирәдә йөри, Шымчы булыр, Шәехгали
Эшен шулар белән йөртүчән! Х о д а й к о л әмирләр төркеме белән сөйләшеп тора да, аларга: “Соңыннан, соңыннан!” — дип тәхет янынарак килеп баса, әмерле тавышы белән сүз башлый. Х о д а й к о л Җәмәгать, игътибар!.. Әмирләрдән берсе аңа төргәкле язу суза. Алгарак чыга. Соңыннан дип әйттем бит инде! Халык арасында ризасызлык гөжләшүе булып ала. Әмирләр, бәкләр, сәид һәм боерганнар, Кенәзләр, мирзалар... Барчагыз-барча! Җәмәгать! Сезнең белән киңәш шул безләрнең: Хәбәр килде Шәехгалидән, Ул, Казанга киләм, диеп, юлын Өзгәненнән хәбәр килүдән Бер киңәшеп алыйк! Бераз ялындырып Алмакчымы көяз кияүдәй? (Ни сөйләгәненә аптырап кала.) Гафу, җәмәгать, Бу сүз — болай, Күңелләр таушалган, Шаян сүз дә кирәк, дигәндәй... Әйе...
Аны кодаларга илче итеп Сәид Колшәрифне, Би-Барыс — сезне Һәм үземне махсус чакырткан! (Аларга үзенә якынырак килергә кул ишарәсе белән боера.) Мин — баралмам, Монда көтәрмен, Каршы алырга Әмир-бәкләр, гаскәриләр белән Елга тамагына төшәрмен! Халык арасында ризасызлык белдереп шаулашып алу башлана. Х о д а й к о л, Б и-Б а р ы с чыгып китәләр. Сәхнә караңгылана. Бераздан яктыра. Сәхнәдә күп кенә әмирләр, бәкләр юк. Шул ук күренеш, әмма арада яралылар шактый. Алар янына килеп-килеп карап китүчеләр күренә, З ө л ә й х а су эчертеп йөри. Сугышчыларның яраларын С ө м б е л а н а карый, бәйли. Сугыш канонадасы туктаусыз ишетелеп тора. Шартлау, ут, төтен. Бер ел вакыт узган. К о л ш ә р и ф, Ю л б а р ы с б ә к, б ә к л ә р, с у г ы ш ч ы л а р, о г л а н н а р, ә м и р л ә р. К о л ш ә р и ф (кулында кылыч, алга чыга.) Мин ант итәм, шушы кылычым Күк керсен дә кызыл чыксынга! Шәһитләрнең каны мәңгелек, Шәһитләрнең каны мәңгелек, Шәһитләрнең каны мәңгелек! Һ ә м м ә с е б е р г ә (кылычларын күтәреп): Аллаһү-әкбәр! Аллаһү-әкбәр! Аллаһү әкбәр! Яуга чыгып китәләр. Караңгылана, яктыра, караңгылана, яктыра. Сугыш мәхшәре. Шартлаулар, кылыч орыш, шәүләләр. Бу мәхшәр шактый вакытлар бара. Бераздан һәммәсе тынычлана. Шул ук күренеш. Мәетләр, мәетләр, мәетләр... Караңгылы-яктылы таң вакыты. З ө л ә й х а керә. Мәетләрне карап йөри. Бер яралы кулын күтәрә. З ө л ә й х а, куркынып, артка чигенә. Икенче мәеткә карый. Танып ала. Аңа капланып елый. З ө л ә й х а Юлбарыс бәк, бәгърем, бердәнберем! Йа Ходаем, ник аердың безне? Ал җанымны, шәһит булсын җаным, Җәннәтеңдә бергә ит безне!
И балалар, бәхетегез булып, Илдә яшәп кала алмадыгыз!
Аердылар изге судан җанны, Кулдан бәхет китте, кылыч түкте Нәсел өчен насыйп булган канны! (Өнсез калып утырып торганнан соң.) Колшәриф тә китте, хәтта кызым да, Нигә монда мин ялгызым калдым? Ник алмыйсың, мине кызгануда Нинди кызык таптың, Ходаем?!.
жүктеу/скачать 1.79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|