Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары 3 мамыр 2013 жыл

1. 
   Соқпақбаев Б. Менің атым Қожа. –Аст.: Елорда, 1999.
   
2. 
   Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. - А.: Мектеп, 1969.
   
3. 
   Баймұратова Б. Оралмас күндердің естеліктері. // Қазақ әдебиеті, 14.01.2011 № 1-2.
   

Кейіпкердің ішкі толғанысын, тебіренісін білдіру үшін қолданылатын психологиялық параллелизмге "Ер Тарғын" жырындағы Тарғынның монологын мысал етуге болады. Психологиялық параллелизмнің әдебиетте баяғыдан қалыптасқан тәсіл екенін атап көрсету керек, Ол үшін бұл айшықтау үлгісінің табиғатына үңілу қажет. «Қызғыш құс» өлеңін зерттеушілер психологиялық параллелизм үлгісі деп қарастырады. Бұл өлеңде ақынның тағдыры қызғыш құспен салыстырылған:

Көл қорыған сен едің,

Сен де айырылдың көліңнен.

Ел қорыған мен едім,

Мен де айырылдым елімнен.

Лашын құстың тепкіні.

Мені елден айырған,

Хан Жәңгірдің екпіні.

Өлеңде адамдар тіршілігіне тән әрекеттер табиғатқа көшірілген. Сол арқылы табиғаттағы тіршілік иесі – қызғыш құстың әрекеті, тірлігі, аянышты халі бейнеленеді. Және ақынның өз тағдыр-талайы, қызғыш құсқа мұң шағып, тіл қатуының астарында оны өз көңіл-күйінің әуенімен түйсіну сезімі жатыр. Бұл сияқты мысалдар Абай, М.Жұмабаев, Қ.Аманжолов т.б. ақындар шығармаларынан кездеседі.

«Мұзтау» повесіндегі Ақтанның оқшау бітімімен күллі психологиясы оны қоршаған табиғатты жанды бейнеге айналдыру барысында танылады. Повесть оқиғасының мазмұнында Ақтанның «арғы жақтан келген» жұмбақ адаммен кездесуі бар. Жұмбақ адамды атуға оңтайланып, мылтығын кезеген Ақтан бәрібір оны ата алмайды. Кейіпкердің осы сәттегі көңіл-күйін жазушы табиғатпен егіздей берген: "Тұлан тұтқан табиғат құр долылықтан түсер пайданың аздығын шамалады ма, әне ...бейшара ақыл-есін жиды... " [2, 83]. Ақтанның әрбір сәттегі көңіл-күйін табиғат құбылысынан ажыратамыз. «Бүгін де күн бұлтты... тек сұрғылт тұман ғана жер-көкгі жалмауыздай жалмап алып, қыдиып, іргеде жатыр" [ 2, 84].

Психологизм О. Бөкейде жақсылық пен жамандық арасындағы бітіспес күрестің түп тамырына үңілу, бүгін мен болашақты кешегі күн көзімен бағамдау  мақсатында   көрінеді. Жоғары  саналы,  сезімтал кейіпкерлер қалай болғанда да бүгінгі күнмен, тіршілікпен   үйлесім таппай жатады. Сондықтанда олар табиғатқа жақын. Жазушы туындыларын тағы бір қырынан қарауға негіз болатын табиғат суреттерінің өрнектелуі. Жазушының пейзаж жасау шеберлігіне С.Қирабаев: «...Суреткерлігі еш талас тудырмайды, тіл өнерін жақсы меңгерген... образды тілге, бейнелі суретке бай. Ол адам психологиясын еркін, ішіне кіре суреттейді. Табиғатты Алтай табиғатын жетік біледі, оны да геройларының тағдырымен ортақтастыра көркем бейнелейді» [5, 529],- дейді. Жазушының суреткерлігі туған жер табиғатының суретін шебер бейнелеуінде «Алақаншықтана басталып сабалап үрген қарлы боранда қан түкіртерлік қатыгездік бар. Әлемдегі затты әзірше болса да, жалмап жұтып, жоғалтып жіберген. Айқай дүниенің бар билігі өзіне тиген, сол билікке масаттанған қарлы боран мың-миллион қамшысын үйіріп, оң жамбасына келгенін бәрін осқылып, көк айыл долылық қысып, өзгеше өкпегі қатігез мінезбен осқырынады» [3, 529]. Аспанның ішкі дүниесіндегі арпалыс жалғыз ұлдың қауіпті сапарға аттануы алдындағы қорқынышы боранның арпалысымен үндесіп тұр. Шалдың санасында екі түрлі ойдың шарпысуы өтеді. Бірі – ұлым сайтан көпірден аман өтер ме деген кауіпті ой да, екіншісі – сол қауіптің алдын алып тәңірге жалбарну қорымға барып аруаққа сыйыну. Бірінші ойдың нақты көрінісі боран да, екіншісі – Аспан, екеуі де арпалысып келеді. Енді құйрық-сайғақ шаншылған төмпешікке жеткеннен кейінгі табиғат көрінісі: «Боран басылайын деді. Аспаннан адасып   келіп   қашып үлегермей  қалған   қар  ұшқындары  ғана еріншектене қылаулайды». Төңірек түгел көрініп құлаққа Бұқтырманың сарыны талып жетті. Табиғаттағы бар зат дүр сілкіне сірпіліп, азынаған пәледен құтылғанына қуанды». Ұлыған боранның зәрі сынып, айылын жия бастады. Бағанағы долылықтың бәрі жоқ тынши қалған, себебі Аспан шал қорымға жетіп тәуіп етіп, Аллаға сыйынып ішкі қауіптен арылып, сабырлы қалыпқа енген. Оның санасындағы боран-ойды, сыйынуы арқылы ығыстыра бастады. Аспанның санасындағы тыныштық табиғатқа да орнай қалды. «Мынау аппақ дүние» повесінде көктемнің жайма-шуақ кезеңі Нұрланның жан дүниесіндей пәк, таза кейіпте суреттелген.

О.Бөкей пейзажды қаһарман жанының нәзік қылын шертудегі басты перне етеді. Табиғат суретінсіз кейіпкердің жан диалектикасына бойлай алмайсыз. Кейіпкерінің болмысын танытып, характерін айқындау үшін ашу О.Бөкей табиғатты басты нысанға алып, адам болмысымен, оның жан дүниесіндегі құбылытстармен егіздей суреттейді.
Әдебиеттер тізімі
1.Веселовский А.Н. Историческая поэтика. –М.:Высшая школа, 1989. – 324 с.

2. Бөкеев О. «Мұзтау» Повесть, эссе, новеллалар. – А.: Жазушы, 1976. – 275 б.

3. Бөкей О. Екі томдық таңдамалы шығармалар. Повестер. – А.: Жазушы, 1994. – 354 б.

4. Ыбырайымов Б. Көркемдік көкжиегі. – А.: Жазушы, 198. – 356 б.

5. Қирабаев С. Екі томдық шығармалар жинағы. – А.: Жазушы, 1992.
   
Қазақ әдебиетіндегі шәкәрімтану немесе ақын

шығармашылығының зерделенуі
А.К.Жундибаева,

докторант

Қазақстан, Түркістан
Қазақ әдебиетін Хәкім Абайдан кейінгі дәуірде өз ақындық үнімен өрнектеген, барлық замандарға азық болатын асыл қазына қалдырған ақын, данышпан Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы халықтың рухани ғұмырнамасындағы ең ізгі дәстүрлерді сіңіріп, ұлы сабақтастықты жалғаған жауһар мұралардың бірі.

«Шәкәрім өздігінен ақын, ойшыл, қаламгер болып туа қалған жоқ. Оның алдында сонау түркі дәуірінен бері қарай көш түзеген ұлттық әдебиеттің терең шежіресіндегі қатпар-қатпар әдеби-көркем дәстүрлерге бай белес-белес кезеңдер тұрды. Шәкәрімнің негізгі нәр алған бастаулары да, ұлағатты ұстаздары да – осы дәстүрлер болды» [1, 44].

Шындығында Шәкәрім мұрасы – аса кернеулі, заңғар маңызды, салиқалы да сындарлы, мазмұнды мұра. Ендеше оны зерттеу бір күннің, бір жылдың емес, заманалар еншісінде [2, 212].

Шәкәрім шығармашылығының арнасы кеңдігі соншалық, бүгінгі қазақ әдебиетінде өзіндік жеке шәкәрімтану іргетасын қалады.

Шәкәрім шығармашылығы бойынша тек әдеби жағынан ғана емес, пәлсапалық, педагогикалық, психологиялық, тілдік жағынан қарастырылып, зерттелген түрлі еңбектер қазақ ғылымының ернеуін кеңейтті.

Шәкәрімтану – ақын өмірі мен шығармашылығына байланысты ғылыми бағыт.

Тарихқа көз жіберсек, қазақ әдебиетінде де, өзге ел әдебиетінде де белгілі бір тұлға шығармашылығы мен өмірінің кезең ерекшеліктерін зерделеуге арналған ғылыми бағыттар мен мектептердің бар екендігін көре аламыз. Ғылыми үрдісте айналымда жүргендері де баршылық. Абайтану, мағжантану, ахметтану, қайымтану, т.б. бүгінгі күні біршама зерттелсе де, зерттеу объектісі кеңейе беретін ғылыми қайнар.

Ал әлем әдебиетіндегі (өзге ұлт әдебиетінде) пушкинтану, лермонтовтану, шекспиртану, байронтану, айбектану, манастану т.б. ұғымдардың өз әдеби – ғылыми әлемінде енгеніне біраз жылдар болса да, күні бүгінге дейін өз мәнін жоғалтпаған, әлі де зерттеліне беретін рухани мұралар екендігі даусыз.

Ал Шәкәрім шығармашылығының зерттелуі, зерделенуі, ақын туралы баспасөзде жариялануы әріден басталса да (ақынның көзі тірісінде), белгілі шектеулерге байланысты талй жыл қараңғылықта қалып қойғаны да жасырын емес.

Жиырмасыншы ғасырдың жиырмасыншы жылдарында басталған зерделеу қадамдары араға талай жылдар салып, тек ақын ақталғаннан соң ғана, яғни 1988 жылдан бері қарай зерттелу айналымына айналды.

Қазақ әдебиетінде шәкәрімтанудың негізін салып, іргетасын қалаған Ә.Бөкейханов [3], А.Байтұрсынов [4] сынды алаш қайраткерлері.

Ә.Бөкейханов өзінің сын мақалаларында ( «Түрік, қырғыз, қазақ hәм хандар шежіресі» еңбегі, «Қалқаман-Мамыр» поэмасы) Ш.Құдайбердіұлының шығармашылығына зор баға береді.

Ал белгілі заман ауытқуларына дейін, атап айтсақ, 1912 жылы Семейдегі «Жәрдем» баспасынан Шәкәрімнің «Жолсыз жаза, яки кез болған іс», «Қалқаман - Мамыр», «Еңлік - Кебек», «Қазақ айнасы» атты шығармалары жарық көрді. Сол замандағы қазақ баспасөзінде ақынның жеке өлеңдері жарияланып тұрды.

Ш.Құдайбердіұлының Физулиден аударған «Ләйлі – Мәжнүн» шығармасы Ташкенттегі «Шолпан» журналының 1922-1923 жылғы бірнеше санында басылды.

Бұл аталған шығарма кейінірек С.Сейфуллиннің бастыруымен 1935 жылы Алматыда «Ләйлі – Мәжнүн» деген атпен жарияланды. Сол жылдары А.С.Пушкиннен аударған «Дубровский» әңгімесі жеке кітап болып басылды. Бұл әңгіме 1935 жылы орыс ақынының қазақ тіліндегі таңдамалы өлеңдерінің жинағына енді.

А.С.Пушкиннің Шәкәрім аударған «Боранын» Б.Кенжебаев 1936 жылы «Әдебиет майданы» журналының 2-ші санында жариялады. Ақынның бір топ өлеңдері 1978 жылы Ленинградта шыққан М.Мағауин құрастырған «Поэты Казахстана» жинағында жарияланды.

Дегенмен кеңестік кезеңде де зерттелу деігейі толастап қалған жоқ.

1975 жылы «Краткая литературная энциклопедияның» 8-томына «Худайбердиев Шакарим» атты мақала енгізілсе [5], 1978 жылы М.Мағауин «Поэты Казахстана»  деген жинақта ақынның бірсыпыра өлеңдерін жариялады [6]. 

Ал 1988 жылы ақын Ж.Бектұров «Ақын мен жауыз» атты балладасын жазды.

Осы жинақ бойынша ақын шығармашылығы бойынша алғаш зерделеген зерттеушілеріміздің бірі Қайым Мұхаметхановтың жеке мұрағаттық деректемелерінде анық көрсетілген.

Ғалым ақынның шығармашылық мұрасының жалпы мәтіні мен текстологиялық ерекшелігін жете зерделейді.

Ол: «Қазір әдебиетіміздің тарихында орны ойсырап тұрған, елге ежелден белгілі болған ақын, жазушыларымызды еске алғанда, ең алдымен Шәкәрімді атауымыз орынды деп білемін. Өйткені, ол Абайдың нағыз мұрагерлерінің бірі, бірі болғанда бірегейі», – деп ой түйіндеген [7, 5].

Қайым түсініктемесінде ақын шығармалары туралы: «1924 жылы июнь жұлдызында қазақ тіліне аударған. Орыстың атақты естісі Лев Толстойдың «Асархидон - Лаэли» деген әңгімесі ( 1-6 бет); 1924 жылы август айында қазақшаға аударылған Лев Толстойдың әңгімесі «Үш суәл» (6-10 бет), 1924 жылы август айында қазақшаға аударылған Лев Толстойдың әңгімесі «Крез патса» (10-13 бет); 1924 жылы август айында қазақша өлеңге «Күншығыс жүз әңгімесінің» бірі «Тан-жи-зан-хан» (13-17 бет)...» деп т.б. толық деректер арқылы көрсеткен [8] .
«Ахат көшірген «қара дәптердегі» №2 (көлемі 63 бет ) Шаһкәрім шығармалары.

1. 
   Алты әңгіме. Кіріспе. Өз өлеңі.
   

1924. 
      жылы.
      

деп келтірілген ғалым деректемесіндегі бұл шығарма кейіннен жарияланған 1988, 2001 т.б. басылымдардың кейбіреуінде өзгеріссіз, кейбіреуінде өзгеріспен басылған.

Зерделей қарасақ, ақыннан қалған ұланғайыр мұраны зерттеу ХХ ғасырдың 20-30 жылдарында, оның көзінің тірісінде басталды. Бірақ уақыт салған салмақ, қоршаған ортадағы зобалаң жүйелі зерттеуге мұрсат бермеді [2, 212].

Зерттеуші ғалым Ш.Қ.Сәтбаева Шәкәрім Құдайбердіұлының мұрасының қай кезден бастап зерттелгені туралы: «Шәкәрім туралы ең алдымен Императорлық орыс Географиялық қоғамы Батыс-Сібір бөлімі Семейдегі бөлімшесінің 1902-1910 жылдар аралығында мүше болған кезден баспа беттерінде жарық көргенін..., «Айқап» журналы мен «Қазақ» газеттерінде жарияланғанын» өзінің «Шәкәрім Құдайбердиев» деген еңбегінде атап өтеді, - « «Айқап» журналының 1914 жылғы 4-ші санында Абайдың қайтыс болуының он жылдығына орай өткізілген кеш туралы есепте ұлы ақын Абай жайлы айта келіп: «...қазақ шежіресінің негізін құрған, қазір де өлеңмен бірнеше кітаптар жазған ақсақал Шәкәрім қажы осы Абайдың інісі болады», - деп атап жазылғанын көрсетеді [10, 48]. Сондай-ақ, С.Ғаббасов, С.Сейфуллин, М.Әуезов, Ы.Дүйсенбаев, Қ.Мұхамедханов, М.Мағауин т.б. ғалымдар ақын шығармаларының жарыққа шығуына, зерттелуіне зор үлестерін қосты. 1988 жылы Шәкәрім бабамыз толықтай ақталды. Ал, тәуелсіздік алған жылдардан кейін шәкәрімтану мәселесі бір арнаға түсті. Лирикалық өрнектер сыры жайында Ш.Сәтбаева өз еңбегінде көрсетті. Талай зерттеулер жарыққа шықты.

Әдебиет саласында А.Тілеуханова, А.Үсенова, А.Сейсекенова сынды ғалымдар ақын шығармашылығын әр қырынан алып зерттесе, белгілі ғалым Б.Әбдіғазиұлы «Шәкәрім шығармаларының дәстүрлік және көркемдік негіздері» атты арнайы зерттеу еңбегін ұсынып, докторлық диссертациясын қорғады [2, 214]. Ақын лирикасының өзіндік сырлары туралы Балтабай Әбдіғазиұлы өзінің «Шәкәрім: дәстүр және көркемдік» атты зерттеу еңбегінде кеңінен айтып, тереңінен талдау жасады.

Бабамыздың 150 жылдық мерейтойы қарсаңында ақынның тұлғалық болмысын, оның шығармаларының өзіндік ерекшелігін әр қырынан танытатын түрлі іс-шаралар жер-жерлерде кеңінен аталынып өтілді. Сонымен қатар, ақын шығармаларының тереңінен зерттеле түсуіне, зерттеу объектісінің кеңейе түсуіне Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің жанынан құрылған «ХХІ ғасыр және Шәкәрім әлемі» және Семей мемлекеттік педагогикалық институтының жанынан құрылған «Шәкәрімтану» орталықтары да өздерінің зор үлестерін қосты.

Семей мемлекеттік педагогикалық институтында «Шәкәрім» атты ғылыми-педагогикалық журналдар, «Шәкәрімтану мәселелері» атты ғылыми сериялық жинақтары жарық көрсе, Шәкәрімтаны ғылыми-зерттеу орталығында дайындалған «Шәкәрім» - тұлғалық энциклопедиясының дүниеге келуі – Шәкәрімнің даналық келбетін толық ашуға қол жеткізді.

Туған өңірі – Семей қаласында Шәкәрім Құдайбердіұлының 150 жылдық мерейтойына арналған «Шәкәрім шығармашылығы қазақ және әлем мәдениеті контексінде» атты халықаралық ғылыми-практикалық конференциясы өткізіліп, ақынға ескерткіш орнатылды.

Әдебиетіміздің Абайдан кейінгі дәуірін аса құдіретті ақындық үнімен, дариядай дархан талантымен түрлендіре өрнектеген, тың тынысты көркем әдеби ойдың қазынасы болған ойшыл ақын, кемеңгер суреткер Шәкәрім Құдайбердіұлының шығармашылығы халықтың рухани ғұмырнамасындағы жауһар қазыналардың асыл қасиеттерінен суарылған, көркемдік эстетикалық ой дәрежесі биік, талантына тұғыр болар дәстүрлік арналары бай мұраларымыздың біріне саналады [11, 5].

Қай халықтың болсын, өз мәдениеті, рухани әлемге қосқан өзіндік үлесі - әдебиеті бар.

Әдебиеттің рухани болмысын арттыратын екі үлес: бірі – халық ауыз әдебиетінен келген арналы үлес, екіншісі –осы халық ауыз әдебиетіне халық мұрасынан қосылған, яғни, халық тұлғаларының рухани мұрасы – жазба әдебиет жемісі.

Әдебиетке қосқан рухани мұрасы үлесі неғұрлым салмақты болса, соғұрлым ол мұраның, оның авторының еңбегі ғылыми айналымда да зерттелуі жоғары болмақ.

Қазақ әдебиетіне өзінің мол мұрасын қосып, өз елінің әдеби мұрасының молаюына зор үлесін қосқан Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармашылығы зерттелінген сайын, жаңа қырынан таныла түсетініне кәміл сенеміз.

Әдебиеттер тізімі

1. 
   Қазақ Ұлттық энциклопедиясы (4 том) - А., - 540 б.
   
2. 
   Шәкәрімтану мәселелері. 2 – кітап. - Семей – Новосибирск: 2006 - 360 б.
   
3. 
   Бөкейханов Ә. Түрік, қырғыз, қазақ һәм хандар шежіресі (1911 жылы
   басылып шыққан кітап жайлы) // «Қазақ», 1913. 28 сәуір №12 («Қыр баласы» деп қол қойған).
   
4. 
   Байтұрсынов А. Ақ жол: Өлеңдер мен тезистер, публистикалық мақалалар және әдеби зерттеулер (Құрастырушылар  Нұрғалиев Р.). – А.: Жалын, 1991.– 464 б.
   
5. 
   Дуйсенбаев Ы. Худайбердиев Шакарим. В кн.: Краткая литературная энциклопедия. – М., 1975.
   
6. 
   Магауин М. Кудайбердиев Шакарим. В кн.: Поэты Казахстана. Серия Библиотека поэта. – Москва: Советский писатель. Отд. Ленинград. – 1978.
   
7. 
   Мұхаметханов Қ. Шәкәрім (өмірі мен творчествосы жайында) // Қазақ әдебиеті, 1988. 15 сәуір.
   
8. 
   «Шәкәрім» бумасы. //«Қайым Мұхаметханов» ҚҚ, №2 дәптер//
   
9. 
   «Шәкәрім» бумасы. //«Қайым Мұхаметханов» ҚҚ, №1 дәптер//
   
10. 
    Сәтбаева Ш. Шәкәрім Құдайбердиев - Алматы: 1990 - 50 б.
    
11. 
    Әбдіғазиұлы Б. Шәкәрім шығармашылығының дәстүрлік және көркемдік негіздері –А., 2000 - 216 б.
    

Фольклорный стих представляет собой сложный и многогранный комплекс, который включает в себя разнообразные ритмы и структурно-композиционные образования, ибо в нем отсутствует единый и всеобщий основополагающий ритмо-метрообразующий принцип, что никак не исключает проявления в народном стихе в виде тенденции или доминанты ряда ритмико-просодических начал и даже отдельных систем.

Функции фольклорного стиха также многоплановы и разнохарактерны, так как он является формой реализации качественно разнородных текстов и жанров, выступающих в тесной связи с обрядами, танцами, музыкой и эмоционально-экспрессивной речью. Словом, фольклорный стих носит полиритмический, полиструктурный и полифункциональный характер.

Однако это не значит, что фольклорный стих не поддается изучению и выявлению в нем ритмико-просадических форм и принципов. Народный стих вполне может и должен изучаться именно в плане раскрытия этих принципов и привести, в конечном счете, к оптимальной его классификации. Один из путей достижения такой цели – это изучение народного стиха в системе основных поэтических жанров и фольклорных родов. Но этот путь требует не механического, а взвешенного и комплексного подхода к выделению жанровых групп с тем, чтобы именно в их системе можно было бы выявить наиболее характерные ритмические принципы и структурно-композиционные формы.

Мы разделяем фольклорный стих в зависимости от ритмико-структурной и функциональной природы, а также от того, какие роды и жанры он обслуживает, на четыре вида: 1) стих поэзии малых форм или паремиологических текстов (пословицы и загадки, изречения); 2) стих обрядово-магической и игровой поэзии (заговоры и заклинания, прибаутки и считалки и др.); 3) стих лирической поэзии (необрядовые и обрядовые лирические песни, игровые и плясовые песни и др.); 4) стих эпической поэзии (эпос-дастаны, эпические песни-сказания³. Указанные виды являются, на наш взгляд, функционирующими в разных сферах и на различных уровнях основными видами стиха тюркского и татарского фольклора. Каждому виду присущи особые ритмико-интонационные и структурно-композиционные свойства, и в то же время у перечисленных видов имеются также и общие стороны, делающие возможным их взаимодействие, взаимопроникновение.

Самые древние образцы стиха поэзии малых форм мы находим в пословицах, афоризмах, созданных главами древних родов и культов, народными сказителями и аксакалами.

Как видим, в приведенных пословицах выявляется принцип д в у ч л е н н о г о п а р а л л е л и з м а. Одни из них основаны на отождествлении природы и человека, другие – на сопоставлении явлений или действий-поступков. Немецкий тюрколог Б.Фабо и польский тюрколог Т.Ковальский, хотя и не исследовали мифолого-анимистическую почву данного явления, считают двучленную, парную структуру самой древней, архаичной формой тюркской поэзии [20.47; 14.147-152].

Как в композиционном, так и в ритмико-интонационном отношении малые жанры выделяются своим построением по принципу частичного или же полного параллелизма. Однако внутри этой простой композиционной и парной ритмической смежности скрыто удивительное множество ритмико-интонационных начал. Приведем примеры:

Алин I арслан I тутар, Кучун I күсгү I тутмас/

Киңәшлиг билиг I удрашур, Киңәшсиз билиг I опрашур [13].

Юрга менгән I юлдатыннан I айрылыр,

Куп яшәгән I кордшыннан I айрылыр [11].

П е р е в о д: Хитрость изловит даже льва, сила не поймает даже крысу. Ум, обратившийся за советом, возрастает; ум, отказавшийся от совета, убавится. Хорошее – от бия, плохое – от раба. Оседлавший коня отдалится от попутчиков, много поживший останется без сверстников.

Не трудно увидеть, что в приведенных текстах двучленные смежности построены на синтаксическом параллелизме, т.е. члены предложения выступают в каждой из двух строк в определенном порядке. А это, в свою очередь, приводит к возникновению в них силлабического начала и к образованию в строках равносложных ритмических звеньев.

В пословицах играет определенную ритмообразующую роль также и а л л и т е р а ц и я или а с с о н а н с – древняя форма своеобразной рифмы, построенном на повторении определенных согласных или гласных звуков, возникающих в первом слоге или во внутренней части строк._. Аллитерация-ассонанс вызывает вертикальный и горизонтальный параллелизм и, что особенно важно, дает возможность создавать новые связи между строками по звучанию-созвучию, а также по структуре-композиции.

Но если бы мы сводили ритм пословиц, которым не свойственна силлабика, только к синтаксическому параллелизму и к аллитеризации, мы упустили бы из виду еще один весьма интересный ритмообразующий принцип. Этот принцип основан на с и м м е т р и и к о л и ч е с т в а с л о в, т.е. когда слова в параллельных строках составляют, как правило, одинаковое количество. В данном случае слова участвуют в создании ритмического параллелизма не столько по размеру, сколько по их числу и выступают как своеобразные разномерные с л о в а – с т о п ы (ритмические звенья): Вот почему в словостопных текстах, даже без участия аллитерации, сохраняется соизмеримый ритм.

«И сотвори мир Владимир и Болгар и роте закодита собою, и реща болгаре:

Из вышеприведенных текстов очевидно, что в них отсутствуют построенные на силлабике размеры. Однако у них есть собственный ритм-структура, основанный на ритмико-семантических аналогиях и оппозициях, которые проявляются в форме прямого или обратного параллелизма. Группируясь в одно или разнотипные гнезда-блоки, они в стихе образуют единый ряд, и многочленный параллелизм по-сути появляется именно в результате их чередования и нанизывания их друг на друга.

Таким образом, подавляющее большинство текстов обрядово-магической и игровой поэзии отличается своей опорой на свободный ритм. Но, в то же время для стиха этой поэзии характерно объединение строк, состоящих из смыслово-семантических аналогий и оппозиций, а также диалогов и смежных рифм в двух или трехстрочные и даже большие гнезда-блоки. В результате их взаимоотношения и чередования формируются своеобразные внешний и внутренний ритмы стиха и появляется структура, основанная на прямом или обратном параллелизме. Необходимо подчеркнуть, что из-за частого и многократного участия смысло-семантических оппозиций, роль внутреннего ритма весьма весома в таком стихе, особенно в стихе магическо-обрядовой

Что касается стиха лирической поэзии, ритмическая структура этого вида у татар и у многих тюркоязычных народов отличается обретением определенной устойчивости, тяготением к устоявшимся слоговым размерам – силлабическим метрам. Само собой разумеется, это является результатом многовекового развития народной песни, а значит, на формирование песенного стиха определенное влияния оказывала и музыка. Однако у некоторых народов, например, у киргизов, кумыков, карачаевцев-балкарцев, гагаузов и хакасов сохранились и неравносложные лирические песни. Тексты татарских песен в большинстве состоят из четырехстрочных строф и имеют размеры: 7-7, 8-7, 10-9. Но в них большое место занимает двучленный образно-психологический параллелизм. В то же время встречаются тексты, вобравшие различные припевы, и строфы с большим количеством строк (от пяти до восьми).

Остановимся теперь на стихе эпической поэзии, на его главных особенностях. Структура этого вида стиха отличается от остальных особой подвижностью и гибкостью, предоставлением широких возможностей раскованности и разнообразию, поскольку он зиждется на естественной и свободной импровизации. Без этого невозможно было бы создавать и исполнять исключительно по памяти эпос-дастаны, растянувшиеся на сотни, даже тысячи строк. Именно импровизированный характер творчества позволяет беспрерывно и без запинки вести эпическое повествование, поспевая за ходом событий и не нарушая темпа сказа-речитатива.

Самая важная особенность эпического стиха, связанная с импровизацией, – это тирада, то есть вольная строфема [8. 12-13]. Цепочка строк эпосах-дастанах не расчленяется, как в стихе игровой и обрядовой поэзии, на двух или трехчленные ритмико-структурные гнезда или блоки, а также не составляет, как в лирическом стихе, постоянные и равносложные строфы. Строки в них, образуют многочленный период – параллелизм и в процессе чтения-исполнения объединяются в крупные смысло-интонационные целостности – свободные «строфы». Величина этих целостностей, называемых тирадой, беспрерывно меняется и составляет от пяти-шести до двадцати строк.

Другая особенность ритмико-интонационного построения эпического стиха – аллитерация в начале строки, в стиховедении это явление связывают с гипотезой об ударности первого корневого слога в тюркском слове в древности [8. 18]. Некоторые считают его выросшим из древних анафор [25]. Но вопрос не только в том, как возникает аллитерация, но в том, почему она применяется в эпическом стихе. Последнее несомненно, является следствием и порождением той^; же импровизации (из стиховедов так считает только Х.Усманов [5]. Потому что в процессе создания и исполнения эпического произведения намного удобнее и быстрее строить тексты в зависимости от аллитерации в начале строки чём рифмовать их.

Аллитерация в начале строки является самой древней формой рифмы, соответствующей позиционно первой части текста. Как и рифма в конце строки помогает строить текст ритмически и композиционно-структурно. Если в пословицах и загадках этот прием связывает две, от силы четыре строки, то в эпосе он превращается в организующее и рождающее созвучие средство и часто, вплетается в тираду. Примерами могут служить образцы из древних эпических сказаний – алтайского «Маадай-Кара» и киргизского «Манас».

Родина и место широкого распространения аллитерации – Алтай и Сибирь, являвшиеся древней колыбелью тюркских народов. В древнем государстве киргизов-хакасов она, например, активно использовалась уже в VII–VIII столетиях и даже проникла в ритмико-интонанионную прозу, оставила след на надгробных надписях. Вот одна из надгробных надписей того времени.

Эрдем болсар будуниг – эрк будуниг.

Эр атым – Эрег Улуг. Эрдемиг будун батур мен.

Эр эрдем Элим болсар, будун исрик йöрÿмеди,

Эринчим икизиме... [6].

П е р е в о д: Народ, имеющий доблесть – героический народ. Мое героическое имя – Эрег Улуг. Я герой доблестного народа. Когда наш племенной союз был мужественным, доблестным, народ не ссорился, не вздорил...

Позднее аллитерация как основное рифмообразуюшее и структурное средство нашло продолжение и развитие у хакасов, тувинцев, якутов, алтайцев, киргизов, кумыков и у некоторых других восточных народов. У западных тюрков, в том числе у татар, где получила развитие конечная рифма, аллитерация сохранилась лишь как стилистический прием.

Здесь следует остановиться еще на одной любопытной особенности эпического стиха, связанной также с импровизацией. Речь идет о слово-стопном принципе, основанном на симметрии количества слов в строках. Если в пословицах этот принцип встречается лишь как элемент, имеющий огромную потенцию и воплощающийся лишь внутри двух (реже четырех) строк, то в древнем эпосе хакасов, тувинцев, алтайцев и некоторых других народов он проявляет себя как широко распространенная системе. Приведем отдельные примеры (в скобках указано количество слов, иногда служебные слова – предлоги, частицы и др. – вступают вкупе с основным словом).

Как явствует из примеров, слова-звенья могут количественно перемежаться. Но и в этом случае симметрия количества взаимосвязанных строк не исчезает, то есть не принимает безучетно-вольную форму, а превращается в своеобразную смешанную форму. (Разумеется, здесь можно было бы указать и на случаи нарушения симметрии слов, поскольку в импровизационной поэзии естественны и отдельные отступления от ритмообразующего принципа.)