Issn 2617-6319(Print) issn 2791-3368 (online) Индекс 10532 «ҚӘӘи хабаршысы»
№3 (51), 2022 ҚӘӘИ ХАБАРШЫСЫ ISSN – 2617-6319
жүктеу/скачать 5.61 Mb. Pdf көрінісі
|
| №3 (51), 2022 ҚӘӘИ ХАБАРШЫСЫ ISSN – 2617-6319
57 мың атты құрады, бұдан басқа қажетіне қарай рулық әскер де жиналды. Рулық әскер 2, 3 немесе 5 мың, кейде 10 мың адамға дейінгі тәуелсіз әскери бірлік болды. Батыс сияқты арнай әскерлери оқу орны болмаса да рудың басшысы, ақсақалдар кеңесі сонымен қатар шайқасқа жаттықтыратын әр рудың батырлары болған.Біріккен әскерлердің жоғарғы басшысы хан болды, хан шайқаста билік жүргізіп ғана қоймай жауынгерлердің жеке бастарының ауыртпалықтары мен қауіптерін бөлісе білген. Қазақтардың әрбір жүзінің ханы жалпы әскерге жұмылдыру жағдайында 300-400 мың адамды шығара алады. Ибн Рузбиханның айтуынша, қазақтардың аға ханы Бұрындық барлық ұлыстарға «соғыс үшін атқа мініңіз» деген бұйрық жіберген кезде, сол сағатта төрт жүз мың әскер болған деген деректер кездеседі [1]. Бабырдың (1483-1530) куәлігі бойынша Бұрындық Қасым ханның мұрагері әскерінде замандастарының саны үш жүз мыңға жуық болды[2]. Тағы бір шығармада 1598 жылы Тәуекел ханның Мавераннахрға жасаған жорығы кезінде оның әскерінің құрамында Ташкент пен Түркістан сұлтандары, қырғыздар мен қыпшақтар болғандығы айтылады. Осы жорық кезінде қазақ ханы әскерлерінің жалпы саны 90-100 мың адамды құрады деген мәлімет бар. Қазақ хандары әскерлерінің саны хандар билігінің әртүрлі кезеңдерінде өзгеріп отырды және дәл бағалауға келмейді. Көшпелі қазақтардың әскери өмірінің өзіндік ерекшеліктері болды. Әскерді жорыққа дайындау да ерекше болды. Ежелгі көшпенділердің барлық дәстүрлерін қабылдаған Қазақ хандығының жауынгері-жорықта шаршауды білмейтін, кез-келген қиыншылыққа оңай шыдайтын, айлакер және епті, ерте балалық шағынан бастап өмірін ер-тоқымда және мәңгілік қозғалыста өткізетін жауынгер. IX ғасырдағы Араб шежірешісі Аль-Джазих былай деп жазады: «Егер сіз түріктің өмір сүру ұзақтығын зерттеп, оның күндерін санасаңыз, оның жер бетінен гөрі жылқысының артында отырғанын көресіз» [3]. Қазақтар бала кезінен ұлдарын, тіпті қыздарын садақ атуға, атқа міну өнерін меңгеруге, қылыш пен садақ ұстауға үйреткен. Ат жарысы, ұзақ қашықтыққа жүгіру (бәйге), түрлі ойындар мен жарыстар (көкпар, теңге- алмақ және т.б.) атты ойындар баланың физикалық және интуитивті дамуына үлкен әсер етті. Тек тоқтаусыз жаттығулар көшпенділерге «бір аяқты жылқыны» басқаруға, «толық жарыста атуға, олардың алдына, солға, оңға және артқа өлімге әкелетін жебелерді дәл жіберуге» көмектесті [4]. Әскердің құрылымы мемлекеттің қолданыстағы құрылымымен органикалық түрде байланысты болды. Жер немесе жайылым үшін қазақтың ішінде қарама-қайшылықтар болмауы үшін әр тайпаның қоныс тепкен жері анықталды. Әр тайпада ондаған, жүздеген, ал көптеген тайпаларда тіпті мыңдаған әскери-аумақтық бастықтардың басшылығы біріктірілді, олар жұмылдыру кезінде саптық бастықтарға айналды. Әскери бөлімдердің басшыларына осы бөлімді құрған ру мен тайпаның әскери басшылары қойылды, олар шайқаста сыналған және тәжірибесі бар адамдар арасынан таңдалды. |