«Жалпы тіл білімі» пәні бойынша дәріс сабақтарының конспектісі
Өзін-өзі тексеруге аранлған сұрақтар
жүктеу/скачать 135.74 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- 4 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ : ТІЛ ЖӘНЕ ҚОҒАМ
| Өзін-өзі тексеруге аранлған сұрақтар:
Тіл теориясы Тілдің анықтамасы Тілдің табиғаты Тілдің мәні Тілдің құрылымы мен функциясы Тіл және сөйлеу №4 ДӘРІС ТАҚЫРЫБЫ: ТІЛ ЖӘНЕ ҚОҒАМ Дәріс жоспары: 1. Тіл мен қоғам 2. Дыбыс тілінің пайда болуы 3. Тіл және этникалық бірлік 4. Тілдердің бөліну, бірігу процестері 5. Тілдік жағдаят 6. Билингвизм 7. Креол тілдер 8. Әлемдік тілдер 9. Сөйлеу тілі мен кітаби тіл 10. Әдеби тіл 11. Тілдік дәстүр және әдеби тіл нормасы 12. Тілдің диалектілік және әлеуметтік жіктері 1. Қоғамсыз тіл болмайды, тілсіз қоғам да болмайды деген қағида қазіргі заман тіл білімінде берік орын тепкен, талассыз тұжырым деуге болады.Сондай – ақ, тіл мен қоғам арасындағы қарым – қатынасты зерттеудің қажеттігін бекер деушілер жоққа тән.Бірақ мұндай шешім ғылымда талас – тартыссыз, пікірлер қайшылығынсыз бірден қалыптаса қалған жоқ.Тілдің қоғамдық мәні жөніндегі алғашқы бұлдыр болжам ежелгі заман ойшылдарынан басталғанымен, тілді қоғамдық құбылыс деп санау, тіл мен қоғам байланысын арнаулы проблема етіп көтеру 19 ғасырдан ғана басталды. Содан бері ұзақ уақыт ішінде тілдің табиғаты мен мәні, тіл тарихы мәселелерімен айналысқан ғалымдардың ешқайсысы да тілдің қоғаммен қарым – қатынасына соқпай өткен емес, олай болатыны аталған мәселелердің бірде – бірін тілді адамдардың қоғамдық өмірімен байланыстырып қарамай шешу мүмкін емес. Тіл білімі тарихында бұл мәселеге байланысты әр түрлі көзқарастар болды және қазірде де бар. Біраз ғалымдар тіл тағдырын, онда болатын өзгеріс – құбылыстарды қоғам тарихынан, оның экономикалық және әлеуметтік даму тарихынан ғана іздеу керек деп түсіндірсе, екінші көзқарас бойынша, тіл қоғамда билеушілік, бағыт сілтеушілік рөл атқарады. Адамдардың өздері де өз тілінің құзырында болады. Тіл адамдары сыртқы өмірмен байланысқа келтіретін «үшінші әлем», зор күш. Бұл бағыт В.Гумбольдтан басталып, неогумбольдтшылар арқылы өріс алды. Тіл мен қоғам арасында болатын қарым – қатынас - өте күрделі, көп қабатты, кең салалы проблема. Бұл проблеманың қарауына жататын басты тараулар қатарына: тілдің табиғаты мен әлеуметтік мәні, оның шығу, даму тарихының адам қоғамы тарихымен бірлігі, тілдің адамдардың этникалық бірліктерімен, қоғамдық формациямен байланыстылығы, тіл қызметінің салалары, олардың әлеуметтік сыры, қоғамның тілге, тілдің қоғамға тигізетін әсерлері, тілдің қоғам мәдениетімен, ғылыми – техникалық прогреспен қарым – қатынасы, олардың тілдегі көріністері, тілдер араларында болатын қарым – қатынастар, халықаралық қарым – қатынастағы тілдік бөгет, одан құтылудың жолдары, т.б. 2. Ежелгі заман ойшылдарының тілді әлеуметтік туынды деп санаған пікірлері дыбыс тілінің қайдан, қалай пайда болғандығына байланысты айтқан тұжырымдарынан байқалады. Дыбыс тілінің шығуына байланысты олар айтқан дыбысқа еліктеу, одағай сөз, келісім теорияларының қай-қайсысы да ғылыми тұрғыдан алғанда сын көтермейтіндіктеріне қарамастан, барлығы да тіл – адамға берген құдайдың сыйлығы дейтін діни көзқарасқа қарама-қарсы тілді адам баласының өз табысы, өз жемісі етіп көрсетті. Өз дәуірі тұрғысынан қарағанда бұл үлкен жетістік болғанымен, қойылып отырған мәселені ғылыми шешкендік емес. Адам қоғамы тарихынан осы қиын да күрделі проблемасына байланысты айтылған бірден-бір ғылыми дұрыс болжамды Ф.Энгельстің «Маймылдың адамға айналуы процесіндегі еңбектің ролі», «Табиғат диалектикасы» еңбектерінен табуға болады. Бұл еңбектердегі болжамдарға қарағанда дыбыс тілінің пайда болуы үшін екі түрлі шарт қажет: ббірі және ең алғашқысы – биологиялық, екіншісі – әлеуметтік алғы шарт. Ф.Энгельс, Ч.Дарвиннің іліміне сүйене отырып, адам баласының арғы тегі бір кездері ағаш бонымен, дыбыс тілі өз табиғатынан-ақ әлеуметтік қажеттіктен туған қоғамдық құбылыс ретінде дүниеге келген. Дыбыс тілі алғашқыда неден басталды, қандай болды? Деген сұрау адам қоғамы тарих үшін де, тіл ғылымы үшін де соншалықты маңызды, өте қажетті болғанымен, оған ешкім де еш уақытта нақтылы жауап бере алмайды. Өйткені, тілдің өз дәуіріндегі күйінен мәлімет берерлік ешқандай факті жоқ, оның болуы да мүмкін емес. Сондықтан бұл сұрауға берілетін жауап дыбыс тілінің пайда болуы жөніндегі пікір сияқты ғылыми жорамалға ғана негізделеді. Ғалымдар дыбыс тілі жеке дыбыстарға сараланатын сөз түрінде бірден пайда болған емес, жалпы жан иелерінде болатындай әр түрлі диффузды дыбыстарды адам тектес маймылдар да шығара білген болу керек, өз үйірлестеріне бір нәрсені хабарлау үшін қолданылған сондай диффузды, яғни мағыналық жағынан да, материалдық жағынан да бөлшектеп саралауға болмайтын одағай дыбыстарды олар дыбыс тілінің бастамасы ретінде қолданған болар да, келе-келе солардың негізінде дыбысты тіл пайда болған болар деп жорамалдайды. Дыбыстық сигналдарға қосымша маймыл-адамдар ымдау, нұсқау сияқты әр түрлі дене қимылдарын да қатынас құралы ретінде пайдаланған болу керек дегенді де айтады. Қалай болған күнде де, өз дамуының алғашқы басқышында тұрған кезде дыбыс тілінің өте қарапайым, тым жұпыны, сөздік құрамы өте тапшы болуы табиғи нәрсе. 3. Тіл ғылымында тілді адамдардың этикалық бірліктерінің атымен ру тілі, тайпа тілі, халық тілі, ұлт тілі, туыстас тілдер семьясы деп атаушылық бар.Тілдерді былай бөлу – этникалық тұрғыдан сипаттағандық.Этникалық бірліктің қандай түрінде болса да, олардың тұтастығын, бір бүтін екендігін білдіретін негізгі белгілердің бірі – тіл.Тіл бірлігі жоқ жерде этникалық бірлік те жоқ.Қоғам дамуының әр тарихи кезеңдеріндегі этникалық бірлік атауларының тілге де атау болуы да сол себептен болса керек. Тіл бірлігі – бір қалыптан өзгермейтін, қатып қалған құбылыс емес, өзгеріске ұшырап отыратын тарихи құбылыс. Белгілі бір тіл бір ғана этникалық бірліктің тілі болуы да, араласып кеткен бірнеше этникалық топтың ортақ тілі болу да мүмкін.Соған қрай тілдік бірліктің географиялық көлемі де әр түрлі. Негізінен алғанда, тайпалық бірліктің бірнеше рулардың, халықтық бірліктің бірнеше тайпалардың бірігуінен барып қалыптасатын ғылым бекер демейді.Этникалық топтардың бұлай күрделене шоғырлануы олардың тілдерінің де бірігіп, күрделенуін туғызады.Бұлай шоғырлануда тайпа құрамына немесе халықтық бірлік құрамына енген белгілі бір этникалық топтың тілі басқалар арасына кеңірек тарап, бара – бара бірлік құрамына енгендердің барлығына ортақ тілге айналады да, өзге тілдер бірте – бірте соның құрамына еніп сіңеді.Бұл жағдай қоғамның этникалық бірліктерінің ұсақтан іріге қарай күрделене дамитындығы сияқты тілдің де көптеген ағза күрделене дамитындығын байқатады. Белгілі бір ұлт немесе этникалық бірлік тілінің бірнеше ұлттарға, этникалық бірліктерге ортақ тіл болуы қазіргі заманда да бар: мамандардың айтуына қарағанда, ағылшындар мен шотландықтар, солтүстіктегі американдықтар бір ғана тілде, испан тілінде сөйлейді.Сондай – ақ, неміс тілі бірнеше топтарға ортақ тіл болып есептеледі (неміс, австриялық). Португал тілінде бразиялықтар да сөйлейді.Дүние жүзіндегі тілдер қызмет өрістері жағынан да, қолданушыларының саны жағынан да, даму сатысы, зерттелу тарихы, қызметі, грамматикалық құрылыстары жақтарынан да алуан түрлі болып келеді.Олардың ішінде жеке ұлттық тіл де, ұлтаралық тіл де, халықаралық тіл де бар.Жүзден миллион адам сөйлейтін алып тілдер де, бірнеше мыңдаған адамдар сөйлейтін шағын тілдер де бар.Біздің жыл санауымыздан көп бұрын жазба тілі болған көне тілдер де, күні бүгінге дейін жазба тілі қалыптаспаған тілдер де бар. Дыбыстық, грамматикалық құбылыстары жағынан алғанда да әр түрлілік мол. Бірақ бұл айтылғандардан дүние жүзіндегі тілдер арасында тек бір – бірінен өзгешеліктер ғана болады, олардың арасында жақындық, ұқсастық болмайды деген қорытынды шықпайды.Дыбысты тіл жалпы адамдық құбылыс.Сондықтан адам баласының бәріне де тән ортақ сипаттардың, қасиеттердің болатыны сияқты дыбысты тілде бірлік пен ұқсастық мол кездеседі.Ондай ұқсастықтардың негізгі түрлері осы еңбектің кіріспе бөлімінде айтылды. Ғылым атаулының қай – қайсысы да зерттеуді, түсінуді жеңілдету үшін, өз нысанын түрлі топтарға бөліп, жіктеп қарайды.Бұл тәсіл тіл білімінде де кең қолданылады.Мұндай жіктеулер ғылымда латын тілінен ауысқан термин бойынша классификация деп аталады.Жіктелу нысандары арасындағы бірлікке, жақындыққа, ортақ белгілерге негізделеді.Ондай ортақ белгілер, классификациялық белгі, классификациялық принцип деп аталады.Жіктелудің әр түрінің басшылыққа алатын, сүйеніш ететін белгілері әр басқа болады.Мысалы, ареалдық (аймақтық, географиялық) жіктеуге негіз болатын тілдің немесе диалектілердің тараған аймағының, орналасу ыңғайының бірлігі болса, қызметіне қарай жіктеу тілдің өзін қолданушы қауыммен, халықпен байланысына (рулық, тайпалық, халықтық, ұлттық тіл болып бөлінуі), тілді қолданушылардың әлеуметтік жіктеріне, сипаттарына (диалект, жаргон, кәсіби лексика), генеалогиялық жіктеу тілдердің материалдық жақтарындағы жақындыққа, туыстық, төркіндестікке сүйенеді, ал, енді типологиялық жіктеу сөздердің тұлғалық құбылыстарындағы өзара байланысып, сөйлем құрау тәсілдеріндегі ұқсастықтарға негізделеді т.б. 4. Адамдардың қоғамдық бірліктері сияқты олардың тілдері де бір – бірінен ажырап бөлшектену, қосылып бірігу жолынан өткен. Тілдің қай – қайсысы да осы күнгі дәрежесінде пайда бола қалмаған. Баяғы замандардан бері қоғамдық құрылыста талай өзгерістер болды.Алғашқы, тапсыз қоғамды тапты қоғам ауыстырды.Тайпалар мен халықтар бөлшектеніп ажырасты, араласып тоғысты.Ұлттар мен мемлекеттер шықты.Революциялық төңкерістер болды.Ескі қоғамдық құрылыстар орнын дамуына әсер етті.Әрбір қоғамдық экономиялық формацияның өзіндік ерекшеліктері, айрықша белгілері азды – көпті болса да, тілде белгілі із қалдырып отырады.Өйткені тілдің тағдыры сол тілде сөйлейтін, сол тілді жасаушы, оны қолданушы қауым, халық тағдырымен тығыз байланысты, соған тәуелді. Адам қоғамының алғашқы рулық бірліктен ұлттық бірлікке қарай дамитыны сияқты, тіл де ру тілінен тайпа, халық, ұлт тіліне ауысып күрделене дамиды. Ертедегі шағын қауымдастықтар тілінен кейінгі замандардағы күрделі қауымдар тіліне қарай даму жолында тілдер дамуында екі түрлі процесс болды.Оның біріншісі – белгілі бір дәуірдегі біртұтас тілдің өз ішінен ыдырап, жеке диалектілерге, тілдерге бөлшектену процесі.Бұл процесс – тіл білімінде дифференциация деп аталады.Екіншісі – жеке диалектілердің, тілдердің бір – бірімен жақындасу, бірігу процесі.Бұл процесс тіл білімінде интеграция деп аталады. Тілдер дамуында болатын дифференциациялық процесс те, интеграциялық процесс те қоғамға байланысты болды.Біртұтас тілде сөйлейтін белгілі бір қауымның әр түрлі тарихи себептермен ыдырауы, бір – бірімен байланысы, қарым – қатынасы жоқ жеке – жеке топтарға бөлшектенуі ол бастағы біртұтас тілдің де ыдырауын, бөлшектенуін туғызады.Осының керісінше, әр түрлі диалектілерде, тілдерде сөйлейтін қауымдардың белгілі бір тарихи себептермен бірігулері, қосылулары олардың тілдерінің де өзара жақындасуын, бірігуін туғызады.Сөйтіп, қоғам мүшелерінің ыдырауы тілдің ыдырауына олардың бірігуі тілдік ерекшеліктердің жойылуына, тілдердің бірігуіне себеп болады. Тілдердің ыдырап бөлшектенуі немесе бірігіп күрделенуі қоғам дамуының барлық дәуірінде бірдей дәрежеде болып отырмайды.Қоғам дамуының белгілі бір тарихи кезеңінде тілдің бөлшектенуіне, бір – біріне жақын, туыстас диалектілердің, тілдердің пайда болуына қолайлы жағдай жасалса, екінші бір дәуір, оған қарама – қарсы, тілдердің бірігуіне, диалектілік ерекшеліктердің бірте – бірте жойылуына қолайлы жағдай жасайды. Тіл дамуында болатын дифференциациялық процесс басқа қоғамдардан гөрі ру қоғамында молырақ болады.Өйткені адамдардың жеке – жеке ұсақ қауым болып өмір сүруі – алғашқы қауымдық бірліктің негізгі белгілерінің бірі.К.Маркс бөлінуге, жекеленуге үздіксіз ұмтылу рулық қоғамның бүкіл негізіне орныққан әрекет деп көрсетеді.Ф.Энгельс өзінің «Семьяның, жеке меншіктің және мемлекеттің шығуы» деген еңбегінде Америка тайпаларындағы адамдардың орта саны екі мыңнан кем болғанын айтады.Оның себебі ол дәуірдегі қоғамдық тіршіліктің өзі адамдардың бір жерге көп шоғырлануын қажет етпейді.Рулар өсіп, ұлғая, адам саны молая келе, кең қонысқа бытырап кетеді.Олардың кейбір топтары басқалармен байланысын үзіп, өз бетінше өмір сүретін болады.Ондай топтар қоныс ыңғайына қарай бірте – бірте өз алдына жеке руға, тайпаға айналады.Сөйтіп, ру ішінен ру, тайпа ішінен тайпа бөлініп шығады, яғни туыстас рулар, тайпалар пайда болады.Мұндай тайпаларды Ф.Энгельс «қандас, бауырлас тайпалар» деп атайды. Бұл ыдырау бастапқы біртұтас рулық, тайпалық тілді де ыдыратады.Өйткені бөлінген рулар, тайпалар бара – бара өздері бөлінген топтардан қарым – қатынасын біржола үзіп, оқшауланады да, әрқайсысының тұрмысында өзіндік ерекшеліктер пайда болады.Сондай ерекшеліктерге орай олардың тілдері де өзгеріске ұшырап, заман өткен сайын бір – бірінен алыстайды.Сөйтіп, бастапқы біртұтас рулық, тайпалық тіл өзара жақын, бірақ белгілі өзгешеліктері бар туыстас диалектілерге, тілдерге айналады.Бұл процесті Ф.Энгельс «бөліну арқылы жаңа тайпалар мен жаңа тілдердің жасалуы» деп сипаттайды.Бірақ бұл айтылғандардан дифференциациялық процесс рулық қоғамнан басқа қоғамдарда тіпті болмайды деген ұғым тумайды.Ұсақ бөлшектерге, помещиктік қоныстарға жіктелу феодалдық қоғамның да негізгі бір белгісі, бірақ басқа қоғамдарға, рулық қоғамға қарағанда сирек болады.Ал, қоғамдық құрылыстың бұл сипаты тілге де әсерін тигізеді.Сыртқы дүниемен қатынасын үзіп, өзімен - өзі тұйықталған помещиктік территорияда бірте – бірте тіл өзгешелігі туып, әр түрлі говорлар (сөйленістер) пайда болады. Капиталистік қоғамда өндірісті, ортақ нарықтық қатынасты дамыту мүддесі – елдің территориялық бөлшектерге бөлінуін жойып, біртұтас капиталистік мемлекет құруды қажет етеді.Бұл кезеңде ұлттық бірлік, оның негізгі белгісі ретінде біртұтас ұлттық тіл қалыптасады.Ұлттық тіл негізінде ұлттық әдеби тіл, жазба тіл қалыптасады.Әдеби тілдің қалыптасып, дамуы жергілікті диалектілердің өрісін тарылтады.Дегенмен, буржуазиялық қоғам диалектілік ерекшеліктерді біржола жоя алмайды.Өйткені халықтың басым көпшілігі болып есептелетін еңбекші халық білімнен, сауаттылықтан шеткері болатындықтан, әдеби тіл (жазба тіл) үлгілерін меңгере алмайды. Халқы жаппай сауаттылыққа жеткен, бірыңғай, біртұтас әдеби тіл үлгілерін таратушы – жазу тілі дамыған елде бұрын болып келген диалектілік ерекшеліктердің ұзақ өмір сүруіне мүмкіндік қалмайды. жүктеу/скачать 135.74 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|