- бөлімше. Жер асты қазбаларын гидроқорғау

Тіке және көлбеу қазбалар сағаларын бекіту судың жер үсті ағынан қорғау мақсатында жер үстінен 200 мм кем емес шығып тұрады.

32. Табиғи су ағындары (өзендер, жыралар) жинақталатын орындарды рельеф жағдайына қарай қауіпті жылжулар аумағынан тыс жерге бұруға мүмкіндік болмаған жағдайда есептермен мөлшері анықталатын діңгектер қойылады.

33. Ғимараттарды жер үсті ағындарынан (плотиналар, дамбалар, орлар, су тасқыны, тоннельдер және басқалар) гидроқорғау есептері есептік қамтамасыз етудің максимальды шығынымен жүргізіледі.

34. Ғимарттың негізгі салым класына байланысты максимальды шығынды қамтамасыз ету ҚНжәнеЕ 2.01.14 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау бойынша белгіленеді.

35. Гидротехникалық ғимараттар негізгі салым класстары ҚНжәнеЕ 2.06.01 Өзендік гидротехникалық ғимараттар. Жобалаудың негізгі талаптары бойынша анықталады.

36. Егер төмен орналасқан объектілер үшін (карьер, елді мекен және басқалар) суқұбыры ғимараттарының авариялары апатты сипат алуы мүмкін болғанда ҚНжәнеЕ 2.06.01 бойынша анықталатын негізгі гидротехникалық ғимараттар класын бір бірлікке арттыруға жол беріледі.

37. Жер үсті суларын әрі қарай қауіпті жылжулар зонасынан немесе кен орындарынан тыс жерге айдау арқылы реттеу кезінде қалыпты пайдалану жағдайында қалыптасатын гидроқорғау сыйымдылықтары (тоғандар) бос қалады. Осы тоғандардан судың есептік көлемінің бос қалу уақыты жобамен анықталады.

38. Беттің қауіпті жылжу аумағының жобалық шекарасымен гидроқорғаудың жақын орналасқан контуры арасындағы белдеу ені жергілікті жағдайларға байланысты жобада анықталады, бірақта қысымсыз ғимараттар үшін 10 м, қысымды ғимараттар үшін 50 м кем емес.

39. Гидроқорғау ғимаратының құрылысына арналаған алаң тау-кен кәсіпорнының жер бөліну құрамына енгізіледі.

40. Беттік ағыннан қауіпті жылжулар зонасын гидроқорғау жүйесі ғимараты ҚНжәнеЕ 2.06.01. Өзендік гидротехникалық ғимараттар. Жобалаудың негізгі ережелерінің тиісті тарауларының талаптарын ескере отырып, жүргізіледі.

41. Тұрғын үйлер мен басқа құрылыстарды шығаруға жататын су алу зонасы әрбір нақты жағдайда жергілікті жағдайларды ескере отырып, есептік қамтамасыз етудің максимальды су тасқыны, ағынын жіберу немесе реттеу кезінде пайда болған су деңгейі бойынша анықталады.

43. Шахта суларын тазартусыз немесе тазартқаннан кейін тау-кен байыту кәсіпорындарының цехтарын өндірістік сумен қамтамасыз етуге пайдалану керек. Өндірістік сумен қамтамасыз ету үшін, мысалы, ТБК темір кені өнеркәсібін, құрамында салыстырмалы бөлшектері 1000 мг/л артық емес болатын шахта суларын қолдануға жол беріледі.

44. Әдетте, шахта суларын механикалық тазарту жүзетін құралдар мен денелерді ұстап қалатын құрылғылармен жабдықталған ашық немесе жабық тұндырғыштарда жүргізіледі. Тұндырғыштарды тұнбалардан және қалқып жүрген заттардан тазартуды мерзімді қарастырылады. Жекелеген жағдайда, шахта суларының заттар жыныстарын сілтілендіру және тұздарды еріту және тағы басқалар есебінен химиялық ластануы көзделген жағдайда тазарту тәсілі ҚР ҚНжәнеЕ 4.01.-02-2001, Сумен қамтамасыз ету, сыртқы желелер және ғимараттар бойынша белгіленеді, немесе арнайы ғылыми-зерттеу жұмыстармен анықталады.

45. Ластанбаған шахта суларын ластанған шахта суларынан бұруға мүмкіндік беретін сызба барынша тиімді болып табылады. Бұл жағдайда ластанбаған шахта суларын табиғи су айдындарына құю, егер олардың химиялық құрамы СанПин № 4630 талаптарын қанағаттандыратын болғанда оларды өндірісте алдын ала тазаламай пайдалануға жол беріледі.

46. Шахта суларын шахта беті бойынша бағаннан бұру су төгу құрылғысының қалдық шахта қысымы есебінен су төгу өзіндік ағатын жүйесі құрылысы арқылы орындалады. Жекелеген жағдайларда жер бетіндегі көшпелі сорғыш станциялар құрылысына жол беріледі.

47. Шахта суларын бұру жөніндегі жүйелер ғимараттарын жобалау ҚР ҚНжәнеЕ 4.01-02-2001, ҚНжәнеЕ 2.06.14, Тау кен қазбаларын жер асты және жер үсті суларынан қорғау және ҚНжЕ 2.06.03, Мелиоративті жүйелер және ғимараттар.

49. Тау-кен тасымалын ресімдеу тәртібі және онымен байланысты құрамы және жобалау жұмыстарының көлемі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамаларымен, барлауға арналған геологиялық тасымалдауларды немесе пайдалы қазбаларды өндіруге арналған тау-кен тасымалдарын және пайдалы қазбалар өндірумен байланыссыз жер асты ғимараттар құрылысы мен пайдаланылуын ұсынатын бірыңғай тәртібін белгілейтін әдістемелермен және нұсқаулықтармен немесе анықталады.

Бір шахтамен кен қазу кезінде тау-кен тасымалы шахталық өрістің шекаралары болып табылады, ал шахталар және рудниктер тобы үшін шахталық өріс немесе әрбір тау-кен кәсіпорнының тау-кен тасымалы шегіндегі шекарасы анықталады.

51. Шахталық өрістің шахта шекаралары жаңадан салынатын тау-кен кәсіпорны жобасымен анықталады.

Қолданыстағы тау-кен кәсіпордары шекаралары кезектегі деңгейжиектерді өңдеу жобасымен белгіленеді және өзгертіледі. Шахталық өріс шекаралары тіке, көлбеу және көлденең беттер бойынша белгіленеді.

53. Қауіпті деформацияның жобалық зонасына кіретін объектілер осы зонадан тыс шығарылуға және тау-кен қазбаларының зиянды әсерінен қорғауға жатады.

Объектіні қауіпті деформация зонасынан шығару немесе оларды осы зонада қалдыру туралы мәселенің шешімі тау жыныстарының және жер бетінің жылжу процесінің дамуы туралы болжамды мәліметтер, технико-экономикалық есептер негізінде жобалауды анықтайды.

54. Жоболанатын ғимараттар тау-кен қазбаларының қауіпті әсер ету зонасынан тыс орналасады. Ғимараттарды тиісті қорғау шекаралары жобада көзделген жағдайда ғимараттарды жер саты қазбаларының әсер ету зонасында орналастыруға жол беріледі.

56. Жоғалтулар мен сусыздану (ластану) шамаларының тиімді есебі түсті, сирек және асыл металл кәсіпорнын жобалау кезінде рудниктер мен кен орындарында кендер мен құмдардың жоғалу және сусыздануын анықтау, нормалау және есепке алу жөніндегі салалық нұсқаулыққа, қара металлургия кәсіпорны үшін темір рудалары, қорғасын және хромитті кен орындарын қазу кезінде кенді анықтау, есепке алу және нормалау жөніндегі салалық нұсқаулыққа сәйкес анықталады.

Ашу жөніндегі барлық негізгі тау-кен жұмыстары орындалған қазуларға арналған кен орындардың баланстық қорының бөлігі ашылған болып табылатын.

Қорларды ашылғандар тобына қосу үшін қабаттың ілініп тұрған немесе жатқан бүйірін тау-кен қазбасы, егер кен орындарын бірнеше қабатпен берілсе, онда әрбір қыртыс қиылады.

Ашылған қорлар шекаралары мыналарды қолданады:

көтерілуі бойынша-негізгі тау-кен ашылатын қазбамен қыртысты қию деңгейжиектерінен жоғары жатқан деңгейжиектеріне дейін немесе қыртысты санамалау;

созылуы бойынша-ашу жөніндегі негізінде тау-кен жұмыстары орындалған учаскелер шегінде;

созылым қиылысы-еңіс және күрт түсетін кен орындары үшін-барлық қуаттылығы шегінде, жайпақ және көлденең үшін-ашылу жөніндегі негізінде тау-кен жұмыстары орындалған учаскелер шегінде. Бұл жағдайда қима деңгейжиектерден жоғары орналасқан қорлар бойынша барлық негізінде тау-кен ашу қазбалары жүргізілген.

58. Жобада көрсетілген барлық тау-кен дайындық қазбаларынан өткен блоктар немесе учаскелердегі ашылған қорлардың бөлігі дайындық болып табылады.

59. Жобада көрсетілген барлық кертік қазбалары өткен блоктар мен учаскелер қорлары қазуға дайын болып табылатын.

60. Кен орындарының ашылған қорлармен қамтамасыз ететілуі, кен орындарының келесі учаскесін (деңгейжиектер) ашуға қажетті уақытқа байланысты қабылданады.

Ашылған қорлардың тиімді шамасын анықтау кезінде осы немесе осыған ұқсас кен орындарын пайдалану тәжірбиесі ескеріледі.

61. Кен орнының дайындалған және қазуға дайын қорлармен қамтамасыз етілуі кен орындарын деңгейжиектер тәжірбиесін ескере отырып, технико-экономикалық есептермен негізделеді.

62. Дайындалған және қазуға дайын қорлардың болжанған минималды рұқсат етілген нормативтері 2 - кестеде көрсетілген.

2 - кесте

64. Тек техникалық шарттар бойынша кеннің максималды мүмкін жылдық өндіру есебі тау-кен жұмыстарының (тіп-тіке және еңіс құлайтын қыртыстар) төмендеу шамасынан немесе тазарту қазуларынан (жайпақ жатқан сілем және көлденең кен орындарын) фронтты жылжыту жылдамдығына байланысты орындалады.

65. Кен орындарының тау-кен мүмкіндіктерін барынша бөлшекті және нақты есептеу үшін қолданыстағы әдістемелер немесе тікелей есеппен алынған элементарлы қазулар бөлінуіне негізделген есептей тәсілдері қолданылады.

66. Кен орындарының рационалды жобалық өнімділігін таңдау кезінде, оларды іске асыру уақыты және өндіріс көлемі бойынша қарастырылатын варианттар салыстырмалылығы қамтамасыз етіледі.

Шахталар мен кен орындарын жобалау кезінде баланстық қорлары немесе олардың белгілі бір бөлігі ашық, дайындалған және қазуға дайын өңдеуге дайындық дәрежесі бойынша түзіледі. Ашылған қорларға осы қорларды өңдеуге қажетті дайындық қазбаларды жүргізу қамтамасыз етілетін қорларды өңдеу көзделген барлық негізгі тау-кен қазбалары өткізілген қазулар жатқызылады. Дайындалғандарға кертпелі қазуларды қамтамасыз ететін барлық тау-кен дайындық қазулардан өткен өңдеуге арналған ашылған қорлардың бір бөлігі жатады. Қазуға дайындарға барлық кертпелі қазулардан өткен тазарту қазып алуды бастауға арналған қорлар жатады.

67. Жобалау қуатының варианттары қазулардың тау-кен техникалық жағдайларына байланысты белгіленеді. Кен орындарының қазудың тау-кен техникалық шарттары бойынша максимальды мүмкін варианттарды қарастыру кезінде міндетті.

68. Кен орындарының таңдалған қуаттылығын қызмет ету мерзімі жағынан тексеру кезінде өз құрамында байыту фабрикасы жоқ тау-кен кәсіпорнының жұмыс істеуінің минималды ұзақтығы 3-кесте бойынша анықталады.

3 - кесте

Ескерту: Кен орындарын рационалды стратегиялық игеру қазулардан уақыт бойынша өзгеретін кен қорларын қазып алу тиімділігі ескеріледі. Осыған байланысты жер асты кен орындарының қызмет ету мерзімі тиісті экономикалық негіздеме кезінде өзгереді.

Егер кен орындары тау-кен байыту комбинаттары немесе пайдалы қазбаларды байыту кешенін қоса алғандағы өндірістік бірлік құрамына енгізілсе оның қызмет көрсетуінің таблицалық мәні 20-30 % арттады.

70. Кен орындарының жұмыс режимі жылдық жұмыс кұн саны заңнамаға сәйкес; тәуліктегі кен беру бойынша ауысым саны 2-3. Вахталық жұмыс әдісін қабылдаған кезде кен орнының және жекелеген бөлімшелері мен қызметтерінің жұмыс режимі Тапсырыс берушімен келісіледі.

Желдету және су айдау қызметтері үздіксіз жұмыс істейді. Көрсетілген режимдерден ауытқу жобамен негізделеді.

8 - бөлімше. Кен орындарын ашу және дайындау
72. Кен орындарын ашу және дайындау сызбасын және тәсілін таңдау нақты шахталық өріске қолдануға арналған варианттарды салыстырудың техникалы-экономикалық негіздемеге сәйкес іске асырылады.

Жаңадан салынатын кәсіпорындарға арналған ашылатын кен орындарын жобалау А+В+С1 санаттары бойынша бекітілген тереңдікке дейінгі қазбаларды қамтамасыз ету шарттарынан шығады, ал қолданыстағы кен орындары үшін-жобаланатын деңгейжиектер тереңдігіне дейін.

Геологиялық құрылысының және пайдалы қазбаларды таратудың үшінші топтағы күрделігінің 2006 жылғы қорлар классификациясы бойынша кен орындарына арналған ашулар А+В+С1+С2 қорларының бекітілген тереңдікке дейін көзделген.

73. Бағандар көмегімен (шахталық өріс шегінде) кен орындарын ашу және дайындау кезінде бетке шығуға қызмет ететін, адамдарды әрбір деңгейжиектерден көтеруге (түсіруге) арналған механикалық көтергіштермен жабдықталған және желдетудың әртүрлі ағыны болатын екіден кем емес баған көзделеді. Қазбалардан қосымша шығатын орындар ретінде деңгейжиектер мен қосымша мақсаттарға арналған (желдету, су айдау, толтыру трубалары мен коммуникация), жұмыс деңгейжиектерге шығып тұратын және биіктігі 10 м артық лифтілік қондырғылармен жабдықталған көтергіштерді қолдануға жол беріледі.

Өнімділігі үлкен емес пайдалы қазбалар қабаттарын бір бағанды және өзі жүретін қондырғының қозғалысы іске асыруға жол беріледі. Жобалық ашу бұл жағдайда алдын алы өнеркәсіп қауіпсіздік саласындағы уәкілетті органмен келісіледі.

74. Шахта бағандарын жобалау және үңгілеу үшін алаңды таңдау үшін бағандардың орналасуы мүмкін осі маңында олардың шектік тереңдігіне дейін қазу ұңғымаларынан (жыныстардың физико-механикалық қасиеттерін, массив тектоникасын анықтау) өту қажет.

75. Штольнялар арқылы ашу кезінде 4-кестедегі шарттар басшылыққа алынады.

4 - кесте

76. Ашылатын штольня астында орналасқан кен орындарын (немесе оның бөлігін) ашу механикалық көтергіштермен жабдықталған екі бағанмен жүргізіледі. Екі бағанда адамдарды әрбір деңгейжиектер бетке көтеруді қамтамасыз етеді. Қиындық туындаған кезде немесе бір бағанның бетке тікелей шығуы мүмкін болмағанда ол ашылатын штольняға дейін өтуі мүмкін.

Баруы қиын тау-кен жағдайларында өнеркәсіптік қауіпсіздіктің өкілетті органдарының аумақтық бөлімшелерінің келісімі бойынша екі әртүрлі штольняға шығуы тиіс екі соқыр бағанды үңгілеуге жол беріледі.

77. Штольнялармен көлденең жататын қабаттарды ашу өзара әрбір 250-350 м түйісімі бар екі жұпты жақындатылған үңгілеу немесе бетке шығатын механикалық көтергішпен жабдықталған үңгілеу штольнясы және бағаны көзделеді.

78. Беттен еңіс конвейерлі бағандармен кен орындарын ашуды жобалау тау-кен массасын бір конвейерлі қондырғымен (қайта жүктеу пункттері құрылғысынсыз) беруге жол беретін тау-кен жұмыстарын жүргізу тереңдігінде және тоқарба тасымалды, скипті көтеруді, кенді бағаннан байыту фабрикасына дейін тасымалдауды конвейер толық немесе жартылай ауыстырған жағдайда ғана іске асырылады.

79. Бағандардың орналасуы олардың қорғау діңгектерді қалдырмай кен орындарын қазудың шектік тереңдігіне дейін болуын қамтамасыз етеді. Қорғау діңгектерін қалдыру мақсаттылығы жобамен негізделеді.

80. Ашылу қадамы кен орнының болу мерзімінің ұзақтығымен тау-кен кәсіпорнының құрылысына салынған негізгі салымдар жобалық өнімділігі 8-15 жыл бойы, бірақты шығатын қуаттылықтарды толтыруды қамтамасыз ететін ашылатын қазбаларды жобалау және үңгілеуге қажетті уақыттан кем емес оның жұмысын қамтамасыз ететін есеппен анықталады.

81. Жобалау кезінде негізгі тау-кен, тау-кен дайындау варианттарының техникалы-экономикалық салыстыруы және кен денесінің құлау бұрышына және басқа факторларға байланысты тазарту жұмыстары негізінде қабаттар биіктігін арттыру қарқыны ескеріледі. Бұл жағдайда қабат биіктігін арттырумен адамдарды, материалдар мен қондырғыларды тазарту кенжарларына жеткізу қиынышылықтарына байланысты еңбек өнімділігінің төмендеу мүмкіндігін ескеру қажет.

82. Қабат биіктігі 70 м жоғары болғанда жалпы ұзындығы 500 м дейінгі блок топтарына арналған бір лифтілі көтергіш қарастырылады. Бір-бірінен осындай қашықтықта қабаттарға материалдар мен қондырғаларды көтеруге арналған шығырлармен жабдықталған шығып тұратындар өтеді.

83. Аралас қазбалы жаңа тау-кен кәсіпорнын жобалау кезінде жер асты тәсілдерінің параметрлері ашық, ашық-жер асты және жер асты жұмыстарының шарттарын бірлесіп қарастыру арқылы белгіленеді.

84. Ашық-жер асты жұмыстарының рационалды шекаралары сөндірілетін қорлардың 1 тонна түсімін бағалау бойынша анықталады, ал ашық – жер асты қабатының кемер биіктігі қазылған кеңістіктің тұрақтылығын және кенді ұру жөніндегі технологиялық процестерді тиімді іске асыру және оны жер асты деңгейжиектерге шығару жағдайларын қамтамасыз ету арқылы белгіленеді.

85. Ашылатын қазбалардың ашылу сызбасы, параметрлері және орналасу орындары, олардың қазудың жер асты және аралас тәсілі кезінде иегерілетін кен орындарында көп мақсатты пайдаланылу мақсаттылығын ескере отырып, қабылданады.