Жусупова г. Е., Литвиненко ю. А., Жусупова а. И
жүктеу/скачать 2.25 Mb. Pdf көрінісі
|
| Майда еритін витаминдер суда еритін витаминдер сияқты қалыпты зат алмасу
және ағзаның тіршілік әрекеті үшін өте маңызды. Екінші жағынан, бұл витаминдерді үздіксіз қабылдау олардың ағзаның майында жиналуына әкелуі мүмкін, кейде бұл токсикалық концентрацияға дейін болады. Тамақтану көзі және майда еритін витаминдерді қабылдаудың жеткіліксіздігі туралы деректер 1-кестеде келтірілген. А витамині үш биологиялық белсенді формамен ұсынылған: ретинол, ретиналь (ретинальдегид) және ретиной қышқылы. Өсімдіктерде А витамині жоқ, бірақ өсімдік шикізатының көптеген түрлерінде осы витаминнің ізбасары болып табылатын каротиндер бар. Каротиноидтардың жоғары құрамы итмұрынның жемістері (2,6 – тен 4,2 мг/100 г-ға дейін), долана (2-ден 14 мг/100 г-ға дейін), күнбағыс пен жай шетен (18-20 мг/100 г-ға дейін), қара қарақаттың орташа-жидектері мен қара қарақат (0,7-1,6 мг/100 г-ға дейін) және кейбір басқа жемістер мен жидектердің түрлерінде сипатталады. Каротиноидтардың жақсы көзі өсімдіктердің жасыл бөліктері болып табылады – құс қыша шөбі (құрамы 39 мг/100 г дейін), шалфей жапырақтары (18 мг/100 г дейін), қалақайлар (50 мг/100 г дейін) және көптеген өсімдіктердің гүлдері мен гүл шоғырлары. 3% дейін каротиноидтардың айтарлықтай мөлшері қырмызы гүлдерінде байқалады. Каротиндер- каротиноидтардың негізгі топтарының бірі, олар табиғатта С 40 Н 64 тетратерпендері болып табылады. Өсімдіктерде каротин үш изомер түрінде болуы мүмкін: α-, β - және γ- каротиндер, бірақ олардың ішінде негізгі, яғни, ең кең таралған түрі β-изомер болып табылады және оның үлесіне өсімдік шикізатының түріне байланысты барлық каротиноидтардың сомасынан 10% - дан 80% - ға дейін келеді. α-және γ-каротиндерден А витаминінің бір молекуласы ғана пайда болады, себебі β-каротинге қарағанда оларда бір β- ионондық сақинасы бар. Ағзада β-каротин млекуласының гидролитикалық бөлінуі екі симметриялы бөлікке айналады, нәтижесінде А витаминінің екі молекуласының түзілуіне әкеледі. Бұл түрлену бауырда және ішек қабырғаларында каротиназаның гипотетикалық ферментінің әсерінен пайда болады. β –каротиндер ішектің жарасына түскенде оның каротиндиоксигеназамен ыдырауы және ретинальдың түзілуі жүреді. Ретиналь ретинальдегидредуктаза арқылы ретинолға дейін тотықсызданады. Ретинол пальмитин 43 қышқылымен этерифициацияланады және хиломикрондар құрамы арқылы қанға түседі. Содан кейін хиломикрондардың қалдықтары А витамині жинақталатын бауыр арқылы тұтынылады. А витаминінің бауырдан басқа органдар мен тіндерге орын ауыстыруы байланыстырылған ретинолдың түрі мен ақуыздың байланыстырушы апоретинол түрлерінде жүзеге асырылады. А тобының витаминдерінің болмауы ағзаның өсуінің бұзылуына, ауруларға төзімділіктің төмендеуіне және соқыр болуына әкеп соғады. Ретиналь А витамерлерінің альдегидті түрін білдіреді, және көз торында табылған және көру процесінде жарықтың сіңірілуіне жауапты родопсиннің жарық сезгіш затының компоненті болып табылады. β-каротин, ретинол, ретиналь ашық тізбекпен ұштасқан(байланысқан) жүйелер болып табылады және оқшауланған қос байланыстары бар полиендермен салыстырмалы түрде олардың жоғары термодинамикалық тұрақтылығы түсіндіріледі. Ұштасу-бұл молекуланың тұрақтануына әкелетін π-байланыс жүйесінде электрондық тығыздықты қайта бөлу. π-электронын декализациялау нәтижесінде энергия бөлінеді, сондықтан оқшауланған еселік байланыстары бар жүйеге қарағанда ұштасқан жүйеде энергияның аз мөлшері (неғұрлым төмен энергетикалық деңгейі) болады, басқа сөзбен айтқанда, термодинамикалық тұрақты болып келеді. Төменде көрсетілген үш қосылыстың ішінен термодинамикалық тұрақты тізбек - β-каротиннің полиен тізбегі болады, оның ұштасқан тізбегі ең ұзын болып табылады, 11 байланысқан қос байланыстары бар және, соған орай, ең тұрақты болып табылады. Бұдан әрі ретиналь (6 қосарланған байланысу) және одан кейін 5 қосарланған байланыстан тұратын ретинол – А витамині қажет. Ретиной қышқылы өсу факторларына көптеген рецептор гендерінің экспрессиясын ынталандырады, яғни жасушалардың өсу ынталандыруына сезімталдығын арттырады. β-каротин Ретинол Ретиналь Осының арқасында ол эмбрион және жас ағза жасушаларының қалыпты өсуі мен саралануын реттейді; тез бөлінетін тіндердің (шеміршек, сүйек тіндері, сперматогенді эпителий, плаценттер, тері эпителийі, шырышты, иммундық жүйе) бөлінуін және саралануын реттейді. H 3 C CH 3 CH 3 H 3 C H 3 C CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 H 3 C CH 3 CH 3 CH 2 OH CH 3 CH 3 H 3 C CH 3 CH 3 C CH 3 CH 3 H O 44 Е витамині (токоферол). Е витамині α -, β - және γ-токоферолдардың қоспасын білдіреді. R 1 = R 2 = СН 3 (α-токоферол) R 1 = СН 3 , R 2 =Н (β-токоферол) R 1 =Н, R 2 =СН 3 (γ-токоферол) Токоферолдар тек өсімдіктермен синтезделеді. Олар күнбағыс (18 мг/100 г дейін), итмұрын, долана, кәдімгі шетенге бай. Токоферолдар көп мөлшерде липофильді құрайтын жапырақтарда (бадан – 0,5 мг/100 г – ға жуық), тамырлар мен тамыршаларда (андыз-32 мг/100 г-ға дейін) жиналады. Е витамині жетіспеушілігінің басты белгілері: эритроциттер сынғыштығының артуы, бұлшықет әлсіздігі және бедеулік. Е витамині екі қабатты(бислой) фосфолипидті мембранаға еніп, антиоксиданттық функцияны орындайды, басқа сөзбен айтқанда, организмде липидтердің асқын тотығуының дамуына кедергі жасайды; қан тамырларының қабырғаларын нығайтады; тромбтардың түзілуін болдырмайды және олардың сіңірілуіне ықпал етеді; миокардты нығайтады. Бұл-еркін радикалдар мен молекулалық оттегіні байланыстыратын күшті антиоксидант, осылайша май қышқылдарындағы мембрана тотығуының алдын алатын, физикалық және эмоциялық шиеленісті төмендетеді. α-токоферол екі пероксидті бос радикалды байланыстыра алады және содан кейін глюкурон қышқылымен өзара әрекеттесе отырып, ағзадан өт құрамында шығарылады. Е витаминіне тәуліктік қажеттілік 10-20 мг құрайды. К витаминінің екі түрі бар – К 1 витамині (филлохинон) және К 2 (менахинон), олар изопренді бүйірлік тізбектің өлшемі бойынша ерекшеленеді, витаминнің физиологиялық белсенділігінде рөл атқармайды, өйткені оның синтетикалық алмастырғышы ретінде 2- метил-1,4-нафтохинон қолданылады. К витамині әртүрлі нысандарда (қалақайдың жасыл жапырақтары (0,2% дейін), қылқан жапырақтары, қыша шөбі, шетен және итмұрын жемістері, қара қарақат жидектері және өсімдік шикізатының басқа да көптеген түрлері, сондай-ақ жержаңғақ майы мен бауыры) табылды, ол қан ұйюында және сүйек тінінде зат алмасу үшін қажетті протеиндердің қалыпты деңгейін ұстауда өмірлік маңызды рөл атқарады. К витамині биоорганикалық химияда үлкен маңызы бар хинондарға жатады, өйткені олар табиғатта өсімдік және жануар метаболизмінің өнімдері ретінде кеңінен таралған. R=H (2-метил-1,4-нафтохинон) К 1 витамині O HO R CH 3 R 2 1 O O CH 3 R R= R= 45 К 2 витамині К витамині ішекте тек өт тұздарының қатысуымен сіңуі мүмкін, оның тәуліктік қажеттілігі 60-80 мкг құрайды. К витамині ішектің микрофлорасымен ішінара синтезделгендіктен, микрофлораға әсер ететін барлық дәрілер оның жеткіліксіздігіне әкелуі мүмкін. К витамині жетіспеушілігінің негізгі симптомы геморрагиялық синдром болып табылады. Өзін өзі бақылауға арналған сұрақтар: 1. Витаминдердің көзі болып табылатын дәрілік өсімдіктерді атаңыз? 2. Неге ағза үшін витаминдер өмірлік қажетті заттар болып табылады? 3. Витамин және кофермент ұғымдары қалай байланысты? Осы ұғымдарды растайтын тиісті мысалдар келтіріңіз. 4. Суда еритін және майда еритін витаминдер арасындағы айырмашылық? 5. Суда еритін витаминдердің жіктелуі және олардың тірі ағза үшін биологиялық маңызы. 6. Майда еритін витаминдердің жіктелуі және олардың тірі ағза үшін физиологиялық рөлі. жүктеу/скачать 2.25 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|