Конспект Мезолит адамдарының өміріндегі өзгерістер Конспект Неолит төңкерісі Конспект

• 
  Б.з.б. III ғасырдың аяғында Қытай деректерінде «ғұн» (сюнну) атауы пайда болған.
  
• 
  Ғұндар бастапқы кезде Солтүстік Қытайды, Моңғолияны, Байкал өңірін мекендеген.
  
• 
  Б.з.б. III ғасырдың соңғы онжылдығында Қытайдың солтүстігі мен Байкалдан Ордосқа дейінгі аралықты мекендеген ғұн тайпаларының бірлестігі құрылды.
  
• 
  Ғұндардан жауынгерлік құдіретінен сескенген Цинь патшалағы өзінің шегарасын қорғау үшін Ұлы Қытай қорғанын салды.
  
• 
  Ғұн мемлекетін әскери басшы тәңірқұты (шаньюй) басқарды.
  
• 
  Тұман тәңірқұтының баласы Мөде әкесімен болған күресте билікті өз қолына алды.
  
• 
  Ғұндардың жаулап алу соғыстары дунхулардан басталады. Ол б.з.б. 203-201 жылдары Саян Алтайы мен Жоғары Енисей өзеніндегі ежелгі қырғыз тайпаларын бағындырып, солтүстік шегарасын кеңейтті.
  
• 
  Ғұндар б.з.б. II ғасырдың басында Еуразия құрлығындағы бірден-бір мемлекеттке айналды.
  
• 
  Ғұндардың саяси күшейген кезі – құдіретті Мөденің билік жүргізген мезгілі.
  
• 
  Ғұн мемлекетінде халық саны 300 мыңға жетті.
  
• 
  Ғұндар Хан әулетінің негізін қалаушы Лю-Банды б.з.б. 188-жылы жеңіп, оларды өздеріне бағынышты етті.
  
• 
  Қытай жазбаларында ғұндарға 36-ға жуық көрші ұлыстың бағынғаны айтылған.
  
• 
  Мөде б.з.б. 174-жылы қайтыс болды.
  
• 
  Ғұндардың мемлекеті әскери жүйе бойынша құрылып: сол, орталық, оң қанат болып үшке бөлінген.
  
• 
  Ғұндар 24 руға бөлінген және оларды бекзадалар билеген.
  
• 
  Барлық бекзадалар аспанға, жерге, ата-баба аруағына және көктегі тәңірге арнап құрбандық шалу үшін жылына үш рет шаньюйдің алдында ақсақалдар кеңесіне жиналған.
  
• 
  Әр түмен мыңдықтарға, жүздіктерге, ондықтарға бөлінді.
  
• 
  Мемлекетте әскери шен жүйесі құрылды: бас қолбасшы, қолбасшы, түменбасы, мыңбасы, жүзбасы, онбасы, азаматтардың бәрінің бірдей әскер қатарына шақырылуы міндетті болды, шақырылғандар әскери бастықтарына сөзсіз бағынды, әскердің үнемі жауынгерлік рухта болуы үшін жүйелі әскери жаттығулар жүргізіліп тұрды.
  
• 
  Ғұндарда үш ақсүйек тайпа болды. Соның ішінде силюань-ди тайпасынан ғана патша сайланды.
  
• 
  Тақ мұрасы алғашында ағадан ініге, кейін әкеден балаға өтіп отырды. Елдегі үш ақсүйек тайпа тек өз арасында ғана қыз берісіп, қыз алысты.
  
• 
  Мемлекеттік ірі қызметтерге осы үш тайпа өкілдері ғана тағайындалды.
  
• 
  Ғұн мемлекеті б.з.б. І ғасырдың ортасында (55 жыл) оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінді.
  
• 
  Оңтүстік ғұндар өздерінің тәуелсіздігінен айырылып, Хан әулетінің қол астына кірді.
  
• 
  Солтүстік ғұндар Чжи-Чжи басқаруымен жаңа елдерді бағындыру үшін батысқа қарай жылжыды.
  
• 
  Жалпы ғұн тайпаларының шығыстан батысқа қарай жылжуы б.з.б. II ғасырдан басталып, б.з. IV ғасырына дейін созылған. Тарихта бұл құбылысты Халықтардың ұлы қоныс аударуы деп атайды.
  
• 
  Аттила (Еділ) 400-453 жж. ғұн билеушісі болды.
  
• 
  Батыс ғұн ұлысы – ғұндардың б.з. V ғасырдың ортасына қарай Еуропада құрған мемлекеті.
  
• 
  Еділ патшаның кезінде Ғұн империясы өз дамуының жоғарғы сатысына жетті. Еділ билігі тұсында ғұндарда әскери-демократиялық құрылыс нығайды.
  
• 
  Еділ патшаның кезінде оған Днестрден Римге дейінгі, Балтық теңізінен Қара теңізге дейінгі жерлер бағынды.
  
• 
  451-жылы Галлиядағы Каталаун даласында Аттила жауынгерлері римдіктердің, франктердің т.б. біріккен күштерімен шайқасты. 453-жылы Аттила қайтыс болған соң Ғұн мемлекеті ыдырап кетті.
  
• 
  Ғұндардың тарихтағы рөлі: Олар Еуропаны римдіктерден азат етіп, құлиеленушілік құрылысты құлатып, жаңа дәуірдің – орта ғасыр дәуірінің басталуына жол ашты және Еуропа халықтарының қалыптасуына ықпал етті.
  

Ерте темір дәуірі заманында сақтардан соң Жетісу жерін үйсін тайпалары мекендеген. Олар Орталық Азия аумағындағы ертедегі алғашқы этникалық бірлестіктердің бірі болды. Қытай деректерінде «Усун-го» (Үйсін мемлекеті) деп аталады.