Лакку дуниял (ниттил мазрал лу)



бет17/33
Дата16.07.2016
өлшемі2.46 Mb.
#202211
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   33

Мукьилчинмур бутIа


Текст бувккуну, буси.

– Ссалам, Шуаьнат!

– Ссалам! Зайнуттин, вин къакIуллив арамтурал душварахьхьун ссалам къабулайшиву?

– КIулли. Амма ссаламран кIанай ци учайссарив къакIулли.

– Бивзрав учайссар.

– Бивзрав учайссар кIюрххих. Ахттайнмай, ахттая махъ, ахттакьунмай, кьунниялай ци учинтIиссар?

– Даву дуллалиманахь тIайлабацIуртту учайссар, ххуллийх наниманнахь – ххуллухъин. Вин къакIулссияв?

– КIулссияча. На махIаттал шара щаллагу дунияллий арамтуралгу, хъаннилгу ссалам учайхха, циванни так Дагъусттаннай къаучайсса, тIий.

– Дур, да, мукунсса аьдат жучIара.

– Дур. Агана ина рязийну бухьурча, на вихь ссалам учаванна. БучIиссарив?

– За бакъар.
Махъру ва бувчIин бавуртту

аьдат III (-рал, -ру, ирттал) – горское [так называемое] обычное право

рязийну – согласен, -на

рязий хьун – согласиться

тIайлабацIу II (-лул) – удача, счастье, успех

ххуллийх нанима – идущий по дороге

ххуллухъин – счастливого пути

Инфинитив в лакском языке имеет формы совершенного вида и несовершенного вида. Несовершенный вид, выражающий повторно-постоянные действия, образуется отбрасыванием конечного -ан, -ин, -ун и добавлением окончания аван: дук-ан→ дук + аван = дукаван; уч-ин→ уч + аван = учаван; ул-ун→ ул + аван = улаван.

Несовершенный вид будущего времени образуется добавлением к инфинитиву несовершенного вида окончания на: дукаван + на = дукаванна; учаван + на = учаванна; улаван + на = улаванна.

Совершенный вид – перфект – будущего времени образуется добавлением к инфинитиву окончания на: бусан + на = бусанна; учин + на = учинна; улун + на = улунна.
Упражнение

Вай суааллан жвабру дулунмур ба.

Булайссарив арамтурал душварахьхьун салам?

Булайссарив щаллагу дунияллий арамтурал хъаннихьхьун салам?

Арамтурал хъаннихьхьун салам къабулаву Зайнуттиннун ххуй дизлай дуривкьай, дакъарив?

Рязий хъанай бурив Шуаьнат Зайнуттиннул ссалам буллай?
Ванийну кьуния ххюлчинмур дарс къурталссар. Оьрмулий барачат бишиннав.

Кьуния ряххилчинмур дарс (дарс 26)

Цалчинмур бутIа

Текст бувккуну, буси.

Дагъусттаннай зунттурдугу буссар, ардугу дуссар. Ар учайссар кьасса кIанайн. Ар дуссар Дагъусттаннал Ухссавний. Зунттурду буссар Кьиблалий. Ардайн арду-майданнугу учайссар. Арнил кIанай дуссар хъуру, буссар къюмайтIутIул багъру, бахчарду. Арнил кIанай бувгьуну багъру, бувгьуну бахчарду, дургьуну хъуру дуссар. Буссар тикку авлахъругу. Амма цичIаврагу къаххяххайсса чуллу Дагъусттаннай арнил кIанай бакъассар. Чул бикIайссар чарил. Мунийн чарттарисса чул учайссар. Чул бикIайссар къундалулгу. Масалдаран, Сахара чарттарисса чулли, Къара-къум ва Къизил-къум – ми къундалул чуллур. Мукунсса чуллу Дагъусттаннай бакъассар.

Хьхьирий щин дикIайссар. Авлахъирттай ва хъуруннай аьрщи дикIайссар. Къундалий ва чарий сайки цичIав къаххяххайссар. Аьрщарай ххяххайссар личIи-личIисса ххяххияртту. Цири ххяххия? Уртту ххяххияр, тIутIи ххяххияр. Мурхь ххяххияр.
Махъру ва бувчIин бавуртту

ар III (-нил, -ду, -дал) – равнина

арду-майданну II (арду-майданнал) – равнина

авлахъ II (-рал, -ру, ирттал) – степь

хъу III (-нил, -ру, -руннил) – поле

къюмайтIутIи II (къюмайтIутIул) – виноград

багъ II (-рал, -ру, -ирдал) – сад

бахча II (-лул, -рду, -рдал) – огород

чул II (-лул, -лу, -ллал) – 1) сторона; 2) пустыня

чару II (чарил, чартту, чарттал) – камень

масалдаран – к примеру

чарттарисса – каменистый

къун II (-далул) – песок

аьрщи II (-рал) – земля; почва

ххяххан (ххярххун; ххяхху, ххяххи) – 1) напасть, наброситься; 2) расти, произрастать

ххяххия III [ххаьххиьйă] (-лул, -ртту, -рттал) – растение



Если в предложении имеются подобные члены предложения, относящиеся к разным классам, то, как правило, согласовываемых с ними в классе слов предшествующие подобным членам согласовываются с первыми из подобных членов, последующие за подобными членами согласовываются с последними из подобных членов: Арнил кIанай бувгьуну (II) багъру (II), бувгьуну (II) бахчарду (II), дургьуну (III) хъуру (III) дуссар (III).
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Зунттурду бакъа ци дуссар Дагъусттаннай?

Ар ссайн учайссар?

Ар кьасса дикIайссаривкьай, хъачIру, бакIру дусса дикIайссарив?

Ар Дагъусттаннал цумур чулий дуссар?

Зунттурду Дагъусттаннал цумур чулий буссар?

Арду-майданну ссайн учайссар?

Ци дургьуну дуссар арнил кIанай?

ЦичIар къаххяххайсса аьрщарал кIанайн ци учайссар?

Цуку-цукунсса бикIайссар чуллу?

Цукунсса чулли Сахара?

Цукунсса чулли Къара-къум ягу Къизил-къум?

Хьхьирий щин дикIайссар, кьирий ци дикIайссар?

Аьрщарай ци ххяххайссар?

Ххяххия ссайн учайссар?
Махъру ва бувчIин бавуртту

цуку-цукунсса? – каких видов?

кьири III (-л) – суша
КIилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну лахьхьи.

КIинттул марххалтту бикIай. Марххалттал дуниял кIяла дай.

Интту марххалтту бассай. Нехру хъуни шай. Дуниял гъили шай. Уртту-тIутIи ххяххай. Уртту щюллисса дикIай. Урттул дуниял щюлли дай. ТIутIив оьрчIисса дикIай. ТIутIал дуниял оьрчIи дай.

Гъинттул гъилишиву шай. Дуниял гъили шай. Баргъ кIири бай. Цал-цал ттурлу дуккай. Гъарал лачIай.

Ссуттил щюллишиву духлаглан дикIай. Гъараллу чIяру шай. Дяркъу дуклан дикIай.
Грамматика

Перфект настоящего времени имеет окончание -ай. Образуется эта форма глагола отбрасыванием от инфинитива окончания -ан, -ин, -ун и добавление окончания -ай: ацI-ан→ ацI-ай; уч-ин→ уч-ай; рищ-ун→ рищ-ай. По исключительному правилу изменяются глаголы хьун и тIун: хьун→ шай; тIун→ учай: чантI увкусса куна хьун→ чантI увкусса куна шай.
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Интту марххалтту бикIайривкьай, уртту-тIутIив дикIайрив?

Марххалттал дуниял ци рангирайн дуккан дай?

Интту марххалттан ци шай?

Ци ххяххай интту?

Урттул ци рангирайн дуккан дай дуниял?

Ссуттил щюллишиврун ци шай?

Ссуттил гъараллу чIяру шайривкьай, чан шайрив?

Дяркъу дуккайрив ссуттил?
Шамилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, мяъна ласи.

Ибрагьиннул ва Бахул хъявринсса ччаврил хавар

– Зайнуттин, хIакьину жува Ибрагьиннул ва Бахул хавар гихунмай бусанну? Ина рязийрав?

– На ссавур дакъа ура ина му хавар бусаннин ялугьлай.

– Мяйжаннугу?

– Мяйжаннугу.

– ВичIи диша, туну. Ибрагьим эшкьи хьуну ивкIун ур Бахух. Ибрагьиннул пикри-зикри Бахуву бивкIун бур. Бахух ччаву хьусса Ибрагьим, ганил цIа баяйхту, чантI увкусса куна шайсса ивкIун ур. Бахул сурат ганал хьхьичI дацIайсса диркIун дур. Га пишгу куну, тяхъагу уккайсса ивкIун ур. Га цала мюрщисса ссирссилтту кIункIу тIун икIайсса ивкIун ур. Амма увчIин къаикIан: «Баху щил цурар?» – куну, цIуххайсса бивкIун бур Ибрагьиннул. «Вин къакIуливгъар жула ПатIиматхъал Баху? Хъинну кагу ххуйсса, чурхгу бювхъусса душ хьуну бур. Даиман ина цIухлай бикIай», – тIий бур Ибрагиннухь ссурвал. Амма ганал цалсса хъатIуйн яржа бивкIун бакъар.

– Циванни ганал хъатIуйн яржа къабивкIсса?

– Ибрагьим мискинсса ивкIун уну тIий. Ганал къатри дух хьуну диркIун дур. Магъул тталлу аьвну бивкIун бур. КIай лавхIуну бивкIун бур. Магъи цурдагу лархIуну диркIун дур. Къатри цIудан багьлай бивкIун бур. Къатри цIудан арцу аьркинну диркIун дур. ХъатIи баншиврулгу арцу аьркинну диркIун дур. Арцу дакъа я къатри дан, я хъатIи бан бюхълай бивкIун бакъар. Арцу, арцу, арцу…

– Арцу лякъиншиврул ци бан аьркинну бивкIун бурар?

– ХIалтIилухун гьан багьлай бивкIун бур.


Махъру ва бувчIин бавуртту

ччаву хьун – влюбиться

ччаву хьусса – влюбленный

чантI учин – проснуться

чантI увкусса куна хьун – стать как будто проснулся

пиш II (-лил) – улыбка

пиш учин (пиш куну; пиш уча) – улыбнуться

пиш тIун – улыбаться

тяхъасса – веселый

тяхъа (б,д)уккан – развеселиться

ссирссил(у) III (-ттул, -тту, -ттал) – ус

кIункIу тIун – тянуть

кIункIу тIун икIан – потягивать

щил цур? – кто такая? (букв. чей кто?)

-гъар – междометийное окончание, добавляемое в женской речи, придающее ей некоторое кокетство типа неужели же

ка ххуйсса – умеющий делать ручные работы (в данном случае имеется в виду умеющая шить, вязать, вышивать)

оьвхъусса I (бювхъусса II, дюрхъусса III) – стройный, зрелый, имеющий отточенную фигуру

даиман – постоянно, все время


Грамматика

Образование глаголов от прилагательных. Для образования глаголов от прилагательных используется краткая форма прилагательного (к примеру, ятIул-сса, щюлли-сса, тяхъа-сса, гъили-сса, чIяру-сса) и глаголы (б,д)ан, хьун, уккан, кьакьан, дагьан и др.: ятIул дан; щюлли хьун; тяхъа уккан; кIяла кьакьан.

Масалдаран: Зунттурду щюлли хьуну бур. Сурат ятIул дунни. Ибрагьим тяхъа увккунни. Гъи дуркIунни, гъили дагьунни. Интту нехру хъуни шай. Ссуттил гъараллу чIяру шай.
Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Бахул цIа баяйхту, ци шай Ибрагьиннун?

Бахул цIа баяйхту, пиш учайривкьай, къаучайрив ганал?

Бахул цIа баяйхту, тяхъагу уккайрив Ибрагьим?

Ибрагьиннул ссирссилтту мюрщисса дуривкьай, хъунисса дурив?

Ссирссилттан ци дуллан икIай га?

Цанма Баху ччишиву бувчIуну ччай буривкьай Ибрагьиннун, бакъарив?

УвчIин къаикIан, ци цIуххай Ибрагьиннул?

«Баху щил цурар?» – куну, цIуххаву – му увчIин икIавуривкьай, увчIин къаикIавурив?

Цукунсса бур Баху, тIий бур Ибрагьиннул ссурвал?

Ка ххуйсса буривкьай Баху, бакъарив?

Чурх цукунсса бур Бахул?

Ххуй бизайсса бурив Баху Ибрагьиннул ссурваран?

Баху цIухлай бикIайсса бурив Ибрагьим?


Мукьилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну буси.

Зайнуттинхъал кулпат

Кулпат – му нинугу, ппугу, миннал оьрчIругур. ТIайлассар, кулпат, куну, цал-цал адиминал дурцусса щарссанийнгу учайссар. Мукун учайссар, хIурматрай ихтилат буллалийни. Зайнуттинхъал кулпатраву ур ганал ппу Гъазий, нину Аминат, ттатта Садикь, бава Рабият. Аминат Гъазийнал щарссар. Аминат Гъазийнал щарсса хъанахъиссар. Гъазий Аминатлул ласри. Гъазий Аминатлул лас хъанахъиссар. Гъазий ва Аминат лас ва щарди. Гъазий ва Аминат лас-щар хъанахъиссар. Рабият Садикьлул щарссар. Садикь Рабиятлул ласри. Садикь ва Рабият лас ва щарди. Рабият Садикьлул щарсса хъанахъиссар. Садикь Рабиятлул лас хъанахъиссар. Садикь ва Рабият лас ва щарди. Садикь ва Рабият лас-щар хъанахъиссар.

Гъазийнал ва Аминатлул Зайнуттин акъа оьрчI цамургу буссия. Му бия душ Сапижат. Сапижат Зайнуттиннул ссур. Га Зайнуттиннул ссу хъанахъиссар. Зайнуттин ганил уссур. Зайнуттин ва Сапижат уссу ва ссу хъанахъиссар. Зайнуттин ганил уссу хъанахъиссар. Уттигъанну га щар буллунни. Га щар хьунни цала шяравучунан Маликлун [Ма:лик]. Утти Малик ва Сапижатгу лас ва щарди. Малик ва Сапижатгу лас-щар хъанахъиссар. Утти Малик Гъазийнал куяври. Га Аминатлулгу куяври. Малик Гъазийналгу, Аминатлулгу душ бувцусса куяври. Малик Зайнуттиннулгу куяври. Га Зайнуттиннул ссу бувцусса куяври. Малик Садикьлул ва Рабиятлулгу куяври. Га миннал арснал душ бувцусса куяври.

Сапижат Маликлул нитти-буттал арснал щарди. Маликлул нитти-буттал: «Жу арснан щар дурцуссар», – учай. Сапижат Маликлул уссур-ссуннал уссищарди. Сапижат Маликлун буллуссар (ягу щар буллуссар), ххуйсса хъатIигу бувну. Сапижат ва Малик ккавккукун, гай кIулми бикIай гайннахь ташу барачат буллай. «Барачатсса хьуннав! ТалихIрайн букканнав!» – куну, учай арамтурал, Маликлул кагу дургьуну. «Барачатсса хьуннав! ТалихIрайн букканнавчагъар! Щалихханнин битаннав!» – куну, учай гай кIулсса хъаннил. «Барчаллагь! ЦIуллу баннув! Зуламиннангу буллай ккакканнав!» – куну, жаваб дулай Маликлул ва Сапижатлул.


Махъру ва бувчIин бавуртту

кулпат II (-рал, -ру, -ирттал) – 1) семья; 2) жена (вежливая форма)



В лакском языке оьрчI (сын; ребенок) иногда выступает в классе II. Это имеет место, когда не указывается какого рода ребенок: Тайннан оьрчI бувну бур – означает, у них родился ребенок, не указывая, это сын или дочь.

ихтилат буллалийни – [в то время, когда] ведется разговор



Форма с окончанием -ийни используется для образования сложно-подчиненного предложения времени

щарсса III (-нил, хъами, хъаннил) – 1) женщина; 2) жена

щар III (-нил) – 1) селение; 2) жена

лас I (-нал, -ру, -урваврал) – муж

лас ва щар – муж с женой (муж и жена)

лас-щар – муж с женой (муж-жена)

щар булун II – выдать замуж

шяравуч(у) I (-унал, -алт, алтрал) – односельчанин

щар дуцин III – женить сына

куяв I (-нал, -тал, -турал) – зять

уссу II (уссил, уссурвал, уссурваврал) – брат

арснал щар II,III – сноха (жена сына)

уссур-ссу (-ннал) – родственники (букв. братья-сестры)

уссищар II,III – сноха (брата жена)

ташу II (-лул, -рду, -урдал) – бракосочетание

ташу бан II – сочетаться браком

уссищар II,III – брата жена

талихI II (рал) – счастье

талихIрайн букканнав – пусть добьются счастья

барачат II (-рал) – благо

барачатсса хьуннав – да будет благо

щалихханнин битаннав – да проживут, пока не насытятся

зуламиннангу буллай ккакканнав! – да будут (свадьбы) и вашим!
Упражнение

Суаллан жавабру дула.

Кулпат цири? Кулпат тIисса ци тIиссар?

Щийн учайссар щарсса куну?

Щийн учайссар лас куну?

Зайнуттин Сапижатлул цу хъанахъиссар?

Куяв щийн учайссар?

Сапижат щар буллуну бурив?

Ци учайссар ташу барачат бан?

Ци тIиссар «Щалихханнин битаннав!» тIисса?

Ци тIиссар «Барачатсса хьуннав!» тIисса?

Ци учайссар жавабран?
Ванийну кьуния ряххилчинсса дарс къурталссар. Бурувччуну бикIи!

Кьуния арулчинмур дарс (дарс 27)

Цалчинмур бутIа

Ва текст бувккуну буси.

Литература

Шеъри поэзияр. Шеъри бур поэзия.

Назму поэзияр. Назму дур поэзия.

Масалдаран, «Хан-Муртаза-Аьли» поэмар.

«Хан-Муртаза-Аьли» фольклорданул поэмар.

Поэма поэзияр.

Поэзия литературар.

Поэзия литературалул журар.

Хавар прозар.

«Хъявринсса ччаву» кьиссар.

«Хъявринсса ччаву» Курди Закуевлул чивчусса кьиссар.

Кьисса прозар. Кьисса бур проза.

Масалдаран, «Дяъви ва дакьаву» романни.

«Дяъви ва дакьаву» Лев Толстойл чивчусса романни.

«Кавказ» Александр Пушкиннул чирчусса назмур.

Роман прозар.

Проза литературар.

Проза литературалул журар.

«Къалайчитал» драмар. «Къалайчитал» бур драма.

«Къалайчитал» Гьарун Саэдовлул чивчусса драмар.

Къямадия драмар. Къямадия бур драма.

Трагедия драмар. Трагедия бур драма.

Къямадия ва трагедия драмардур.

Поэзия, проза ва драма литературалул журардур.


Махъру ва бувчIин бавуртту

шеъри II (-лул, -рирду, рирдал) – стихи

назму III (-лул, -рду, -рдал) – стихи

жура (-лул, -рду, -рдал) – вид

кьисса II (-лул, -рду, -рдал) – повесть

чивчусса II (чирчусса III) – написанный

дакьаву III (дакьаврил) – мир

къямадия II (-лул, -ртту, -рттал) – комедия

къалайчи I (-нал, -тал, -турал) – лудильщик

Если в предложении имеются имя и фамилия, то по падежам склоняется только вторая составляющая, а первая остается в именительном падеже: «Хъявринсса ччаву» Курди Закуевлул чивчусса кьиссар. «Хъявринсса ччаву» Закуев Курдил чивчусса кьиссар.
Упражнение

Вай суаллахьхьун жавабру дула.

Шеъри поэзияривкьай, прозарив?

Назму шеъриривкьай, шеъри назмурив? ЛичIишиву дуссарив?

«Хъявринсса ччаву» поэзияривкьай, прозарив?

«Хан-Муртаза-Аьли» шеъриривкьай, поэмарив?

Щил чивчуссар «Хъявринсса ччаву»?

Щил чивчуссар «Хан-Муртаза-Аьли»?

«Хъявринсса ччаву» кьиссаривкьай, хавардив?

«Къалайчитал» поэмарив, драмарив?

Щил чивчуссар «Къалайчитал»?

Драмаривкьай литературалул жура, литературарив драмалул жура?

Литературалул ци журарду буссар?


КIилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну буси.

Аминат ттучандалийн най бур. Аминат ттучандалийн най бур маша бан. Аминат ттучандалийн най бур цинна аьркинмур машан ласун. Га най бур дуки-хIачIия даххайсса ттучандалийн, яъни [йаь:’ни] гастрономрайн. Бувххунни Аминат ттучандалувун. Ганил лавсунни иникIмалул чантай, аьгъушиврул шуша, накIлил шуша, нисирал чIутI, чяйлул къути, качарданул ппачкка, лагаврил ппачкка, кканпитIирттал чантай. Яла лавгунни кассалучIан, булунни кассирнахьхьун машан ларсъсса кьайлух багьа. Багьа буллунни арцуйну. Цинявгу хьуна арулттуршлий урчIцIалла къуруш.


Махъру ва бувчIин бавуртту

ттучан II (далул, -ну, -ннал) – магазин

аьркинмур III (аьркинмунил) – то, что необходимо (нужно)

машан ласун – купить

даххайсса – продающий

дуки-хIачIия III (-лул) – продукты (букв. еда-питие)

яъни [йаь:’ни] – то есть

иникIма III (-лул) – мука

чантай II (-лул) – мешочек

аьгъушиву III (аьгъушиврул) – масло; жир

шуша III (шушлул, шушри, шушрал) – бутылка

чIутI II (-лил, -ру, -ал) – брусок (зд. кусок); клин, зубило

къут(и) III (-ул, -ив, -ал) – жестяная банка

багь(а) II (-лул, -ри, -рал) – стоимость, цену

арцуйну – деньгами

къуруш III (-рал, -ру, -ирттал) – рубль


Упражнение

Вай суаллан жавабру дулунмур ба.

Чун най бур Аминат?

Циван най бур Аминат ттучандалийн?

Маша бувну, ци ласун ччай бур Аминат?

Ларсрив ганил иникIма? Ссаву дия иникIма?

Ларсрив ганил аьгъушиву? Ссаву дия аьгъашиву?

Лавсрив ганил нисирал чIутI?

Ларсрив ганил чяй? Ссаву дия чяй?

Ларсрив накI, лагаву, качар, кканпитIру?

Кассирнахьхьун ци дуллур Аминатлул?

Багьа ссайну буллунни Аминатлул?

Цими къуруш дуллунни ганил ларсъсса кьайлух?


Шамилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну, ванил мяъна ласи.

Лакрал тарихравунсса ссапар

– Зайнуттин, ина лакрал тарихравунсса ссапар га яла ххуймур кIанай бяличIан бувна.

– Мяйжаннугу, ххуй бивзрив вин ттул хавар?

– Мяйжанну. Бусила гихунмайгу.

– На цакьнива бувсъссия аьраб бувкIсса чIумал Дагъусттан хазарнахь бивкIшиву.

– Бувсуна. Амма ми царив къабувсуна.

– Хазар – ми туркнаха лавхьхьусса халкьри. Миннал паччахIлугъ сакин хьуну дур аьраб Дагъусттаннайн бучIан чансса хьхьичI. Амма миннал кутIасса чIумуй хъуннасса паччахIлугъ дурну дур. Аьраб Дагъусттаннайн бувкIсса чIумал миннал жула Дагъусттан бакъа, щаллагу Ухссавнил Кавказ, Волга-ДондалуцIухсса кIанттурду цайнма мютIий бувну бур. Аьрабнал ва хазарнал дянив хьуну бур дяъвирду. Дяъвирдугу хьуну бивкIун бур хъинну къизгъинсса, барабалсса. Ттуршра шинай ххишалагу ми лахъи лавгун бур аьрабнан цивппа анжагъ хазарнащал биллай бакъашиву, цащала зунттавусса мюрш паччахIлугъирттал бакIчиталгу талай бушиву кIул хьуннин. БувчIуну бур аьрабнан кIай зунттал халкь мютIий къабувссаксса, цащара ххувшаву ласун къабюхъайшиву. Ахиргу, бавхIуну бур тайннал зунттавунгу ссапар. Ми аьралуннал бакIчину ивкIун ур Марван ибн МухIаммад. Танан цанмагу цал гьан багьну бакъар зунттавун. Ахи-ахиргу, 739-ку шинал Сарирдал, Туманнал, Зиригьгираннал, ХIамзиннал бакIчитурал дачин дурсса данди бацIлацIаву танал гъагъан дурну дур. Му ссапарданийн нани ххуллий мютIий бувну бур Гъумучигу.

Шуаьнат, гихунмаймур хавар яла бусан битаннуча. Ци чара?

– Рязийра.
Махъру ва бувчIин бавуртту

кутIасса – короткий

къизгъинсса – ожесточенный

баранбалсса – на равных, не выявляющий победителя

лахъисса – длинный

лахъи лаган – продлиться

мютIий къабувссаксса – пока не покорят

бакIчи I (-нал, -тал, -турал) – глава, предводитель

аьрал II (-уннал) – войска

ахи-ахиргу – в конце концов

данди (б)ацIаву – сопротивление

гъагъан дан – сломить

нани ххуллий – по пути

Сарир, Туман, Зиригьгиран, ХIамзин – государства и области, существовавшие в Дагестане ко времени арабских походов


Упражнение

Вай суаллан жавабру дула.

Ци кIанай бяливчIссия цакьни лакрал тарих?

Хазарнал ци паччахIлугъ диркIун дур?

Ци-ци кIанттурду мютIину бивкIун бур хазарнан?

Циксса шиннардий бивкIун бур хазарнал ва аьрабнал дянив дяъви?

Цукунсса дяъви хьуну бур миннал дянив?

Цуми ххув хъанай бивкIун бур ми дяъвирдаву?

Цуксса лахъи лавгун бур ми дяъвирду?

Щихлу буклай бивкIун бур зунттал халкь ми дяъвирдаву?

Хъанай бивкIун бурив аьрабнаща хазар бух бан зунттал халкь мютIий къабувнува?

Ци даву дурну дур Марван ибн МухIаммадлул зунттал халкь мютIий баншиврул?

Данди бавцIуну бурив зунттал халкь аьрабнайн?

Бювхъуну бурив аьрабнал аьралуннаща му данди бацIаву гъагъан дан?
Мукьилчинмур бутIа

Ва текст бувккуну мяъна ласи.

Жул ттаттан ххирар луттирду ккалан. Ттаттан хъинну ххирар оьруснал литература. Ттаттан ххирар оьруснал чичултрал луттирду. Хаснува ххирар Иван Тургеневлул, Лев Толстойл, Федор Достоевскийл ва цаймигу чичултрал луттирду. Ххирар Садикь-ттаттан паранкнал литературагу. Ттаттал мадарасса библиотека цалагу буссар. Ккалан икIай га цана цува хъамаивтун. Лу ккалай унува, га цакуну хъянгу икIай. «Ссай хъяй урар, ттаттай», – куну, цIувххукун: «Хъянсса кIану бурча», – куну, учинтIиссар. Ва ссай хъяй урвав, куну, урувгсса, лу ккалай. «Зайнуттин, ина луттирду ккалан къаикIара. Булукки луттирду. Луттирал инсаннал аькьлу авадан байссар», – тIун икIай ттухь Садикь-ттатта. «На буккарахха. Яла кьинибархан луттирду ккалай щяикIан къашайссархха», – учара нагу. Мяйжаннугу, ттул дарсру дур. Ми лахьлан аьркинни. Ттун университетравун гьан багьай. Библиотекалувун гьан багьай. Компьютерданух щяикIан багьай. ДустурачIан, гьалмахтурачIан уххан ччан бикIай. Яла интернетравусса гайгу луттирдурхха, гайгу буккара на. Яла, туну, ттатта куна, кьинил кьинибархан шавагу щяивкIун, луттирду ккалан къахьунссархха.


Махъру ва бувчIин бавуртту

лу II (-ттирал, -ттирду, -ттирдал) – книга

ккалан (бувккуну II, дурккуну III; ккалакку, букки) – читать

ккалай унува – в то время, когда читает (читая)

мадарасса – достаточно большой

хъян (– ; хъяхъу) – смеяться

хъян (б,д)икIан – посмеяться

ссай? – над чем?

хъянсса – смешной

хъянсса кIану – смешное место

хъама (б,д)итан ((б)ивтун, диртун; (б,д)ити) – забыть

цана цува хъама ивтун – забыв себя (самозабвенно)

кьинибархан – целый день

кьинил кьинибархан – высшая степень выражения целый день



В выражении: ««Ссай хъяй урар, ттаттай», – куну, цIувххукун: «Хъянсса кIану бурча», – учинтIиссар», – мы видим пример использования будущего времени в настоящем.

Ва ссай хъяй урвав, куну, урувгсса – лу ккалай. – Говоря, над чем же он смеется, гляжу – читает книгу.



Для выражения часто повторяющегося действия в императиве в середину слова добавляется частица -лу-: букки – бу-лу-кки; щяикIу – щяи-лу-кIу; лахьхьи – ла-лу-хьхьи; дуки – ду-лу-ки. Масалдаран: Лу букки (Читай [ту или иную] книгу). – Лу булукки (Вообще читай книгу). Паракьатну щяикIу (Сиди тихо). – Паракьатну щяилукIу (Имей привычку сидеть тихо).

Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   13   14   15   16   17   18   19   20   ...   33




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет