Лекция №1. Философия адамдын жашоосунда жана коомдогу орду. Дүйнөгө болгон көз караш түшүнүгү

калыптанышы. Материянын түрлөрү жана формалары.

Азыркы илим материянын түзүлүшү жөнүндө.

3.2.2 Кыймыл материянын жашоо жолу катары. Кыймылдын

формалары. Азыркы илим кыймылдын формалары жөнүндө.

“ Энергетизмди” сындоо.

3.2.3 Мейкиндик жана убакыт материянын жашоо формалары

катары, алардын касиеттери, өзгөчөлүктөрү.

Биз жашап жана бъл\г\ болуп турган д\йнъ – материалдык д\йнъ. Ал ар т\рд\\ нерселерден жана кубулуштардан турат. Алар бири–бирине айланып,пайда болуп жана жок болуп турууда, аё- сезимибизге къз карандысыз жашап, анда чагылдырулууда. Бул нерселердин бирин да ъз алдынча алып караганда материя менен окшоштуруп коюга болбойт, бирок булардын т\рк\м- т\мън ъз байланыштары менен бирге алганда - материалдык жаратылышты т\з\шът. Аны таанып бил\\ \ч\н материя т\ш\н\г\н\н маёызын карап кет\\ абзел.

Материя т\ш\н\г\н\н маёызы.

Д\йнън\н негизинде эмне жатат? – деген суроону байыркы философтор (б.з.ч. IX-VII кылымдарда) чеч\\гъ аракеттенгенде мындай негизди къб\нчъзаттардын арасынан издешкен.Мисалы, байыркы Индия философиясынын “Чарвак” наамдуу материалисттик агымынын ък\лдър\н\н къз караштары боюнча от, аба, суу, жана жердин айкалыштары жартылыштын бардык кубулуштарынын негизин т\зът.

Байыркы Кытай ойчулдары жаратылыштын кубулуштарынын негизин т\з\\ч\ - “ци” деген майда материалдык бъл\кчълър деп т\ш\н\шкън. Ал эми байыркы грек философторунун къз караштары дал ушундай. Мисалы, б.з.ч. VI кылымда жашаган философтор материалдык башаат деп Фалес сууну , Анаксимен “апейрон” аттуу чексиз, белгисиз нерсени, Анаксимен – абаны атап келишкен. Б.з.ч. V кылымда жашашкан Левкипп жана Демокрит жаратылыштын алгачкы башааты катары атомду (грекче - бъл\нбъс) эсептешкен. Мындай бъл\нбъс бъл\кчълър жън\ндъ т\ш\н\к индиялык ньяя – вайшешика агымында бар болчу, аны “пармануунун” бълчъг\ дешкен. Байыркы Индия жана Гректик атом назарияты философиянын тарыхындагы баа жеткис улуу табылгаларынын бири болуп эсептелет.

Ошентип, байыркы доордун философторунун ойлору боюнча ( бизди курчап турган д\йнън\н ар т\рд\\ кубулуштарынын, нерселеринин, кубулуштарынын алгачкы негизи- ъзгър\лбъс жана жок болбос “ субстанция” (лат. – негизинде жайгашкан д.т.) Айкын окуялардын, кубулуштардын, буюмдардын т\рк\м\н\н ички биримдгин белгилъъч\ субстанция алрдын жардамы менен гана алар аркылуу жашайт.

Д\йнън\н биримдигин бир субстанцияга таянып т\ш\нд\р\\ч\ окуулар “монизм” (грек. – бир) философиясына кирет. Бирок субстанциянын ъз\н ар кандай т\ш\н\\гъ болот:

материя катары да, рух катары да. Мисалы, жогруда аталып кеткен байыркы доордун агымдары заттык субстанцияны тастыктагандары \ч\н материалисттик монизм деп аталышкан. Субстанция катары “идеяны” же “абсалюттук рухту” т\ш\нгън философтор, мисалы, Платон (б.з.ч. V-IVкк.), Гегель (XVIII-XIX) иштеп чыккан окуулары идеалисттик монизм деп аталган. Монизмге карама – каршы къз караш – дуализм (лат. – эки д.т.) . Мисалы, Декарт (XVI - XVII) – дуалист, анткени ал д\йнъ эки бирдей материалдык жана идеалдык башааттан жаралган, биринчи – дененелик жана буюмдук чъйрън\, экинчи – рух чъйръс\н бириктирип турат деп т\ш\нгън.

Мындан сырткары субстанция башаат, же эки карама – каршылыктар (мисалы зат жана рух) гана деп т\ш\нбъстън, анын эзелки къп т\рд\\л\г\н жактаган къз караштар – плюрализм деп аталат. Мисалы, немецтик философ Лейбниц (1646- 1716) бытиенин чексиз сандуу субстанциялар катары монадалар – алгачкы бъл\нг\с элементтер бар деп ойлогон. Бул субстанциялар анын т\ш\н\г\ боюнча ъз алдынчалык, активд\\л\к жана ъзгърт\\ч\л\к касиеттерге ээ.

Материалисттик монизм окуусун марксисттик агым уланткан.

Максизмге чейин матениализм материя деп конкуреттүү затты түшүнгөнбүз аркандай нерселер заттан түзүлөт. Ошол зат материя деген , ал эми идеализм материя деген түшүнүгүнө каршы чыккан.

Субьективдүү идеализм – материя деген бул жок нерсе ал идеалардын гана суммасы деген материя түшүшүгүн четке каккан.

Обьективдүү идеализм – материянын жашагандыгын анын багытын мойнуна алган. Бирок материя бул – обьсалюттук идеанын чыгармасы деп түшүнгөн.

Мындай түшүнүктөр XIX к. акыры XX к. башында физикада ж. б. табигый илимдерде конкреттүү түрдөгү ачылыштар болгонго чейин жашаган. Ал ачылыштар материя деген түшүнүккө төңкөрүш жасап, материя кеңири экендигин көрсөтөт. Материалисттик диалектикалык къз караштын негизинде материанын классикалык аныктамасы В.И. Лениндин “Материализм жана эмпириокритицизм” деген эмгегинде берилет. Ошол мезгилдеги ачылыштарды анализдеп В.И. Ленин материяга төмөкүдөй классикалык аныктама берген – Материя бул обьективдүү дүйнөнү чагылдырган философиялык категория ал дүйнө биздин туюларыбыз аркылуу копияланат, сүрөттөлөт, чагылдырылат жана көз карандысыз жашайт.

Бул аныктама маани төмөндөгүдөй:

1. 
   Материяны кокреттүү зат менен чаташтыруу керек эместигин белгилейт.
   
2. 
   Бул аныктама философиялык негизги маселесинин эки жагына тең жооп берет.
   
3. 
   Бул аныктама жалпы идеализмге каршы багытталган жана материянын реалдуу түрдө жашагандыгын белгилейт.
   

1. жансыз материя ( органикалык эмес д\йнъ).

2. жандуу материя (органикалык дүйнө жана өсүмдүктър,

жаныбарлар).

4. 
   социалдык материя ( коом жана жалпы адамдар)
   

Материянын 2 түрү бар: 1. зат , 2. талаа.

Материянын түзүлүшү:

Жансыз. Жандуу.

Метагаллактика адам жана коом

галактика системасы биоценоз галактика популяция планеталык система организм планета клетка макротела ДНК жана РНК малекула атом

вакуум (боштук)

элементардык бъл\кчъ

Кыймыл материянын ( материянын) жашоо жөндөмү.

Ар кандай өзгөрүү ал эми өнүгүү – белгилүү багытта жүргөн кыймыл. Бул дүйнөдө бардык нерселер элементтер бөлүкчөлөрдөн баштап метагаллактикага чейин тынымсыз болушат. Ошондо биз кыймылды – материянын жашоо жөндөмү дейбиз. Кыймылдын 5 негизги формасын Фридрих Энгелс өзүнүн табият диалектикасы деген эмгегинде бөлүп көрсөткөн:

1. 
   мехакыймыл эң жөнөкөй кыймыл механикалык кыймыл.
   

2. физикалык кыймыл жылуулук кыймылы, магниттик кыймыл,

электр тогу.

Физикалык ъзгър\\лър - жылуулук жана

электромагниттик кубулуштарды, ядронун ичиндеги жана

атомдун ичиндеги кайра т\з\\лърд\, элементардык

бъл\кчълърд\н ъз ара аракеттерин жана башкаларды

кучагына алат.

малекулаларда ажырашы, иондордун ажырашы.

Атомдордун малекулаларга биригишинин жана малекулалардын

ажырашынын кубулуштарынан, органикалык эмес, жана

органикалык табиятта заттардын т\з\л\ш\н\н жана

кыйрашынын кубулуштарынан ибарат.

жаныбарлардагы кыймыл кирет).

Бул жашоонун ар т\рд\\ кър\н\штър\, тир\\

организмдердин ортосундагы ъз ара катнаштары жана

алардын органикалык эмес табият менен болгон

катнаштары.

( процесс).

Коомдо болуп жаткан къп т\рд\\ кубулуштарды, алардын

ичинде ънд\р\ш тармагындагы ъзгър\\лърд\, таптык

жана улуттук мамилелерди, материалдык жана рухий

маданияттын ън\г\ш\н\н кубулуштарын, коом менен

табияттын ъз ара катнаштарын ъз\нъ камтыйт.

Илимдин өнүгүшү менен бирге материянын формалары дагы ачылып, ошону менен бирге кыймылдын формалар дагы ачылууда. М: геологиялык, космологиялык, ядро, атомдук кыймыл бирок канча кыймылдын жаңы формасы ачылбасын бардыгынын негизинде жогорку белгил\\ 5 формасы жатат.

“ Энергетизм” деген агым кыймылды энергияда материядан ажыратып карайт, анын негизинде Отвальт анын ою боюча энергия материянын баардык түрүнө эле таандык боло бербейт. Энергиясыз жашаган материя дагы бар ошондой эле материядан тышкары өз алдынча жашаган дагы энергия дагы бар. б.а. энергия материалдык алып баруусуз жашайт.

Убакыт жана мейкиндик.

Ар кандай процесстер кандайдыр бир жерде болуп өтүп белгилүү орунга жана жашоонун созулмалуулугуна ээ. Бул эки бөлүк мейкиндик жана убакыт менен мүнөздөлөт. Мында мейкиндик коомду ал эми убакыт кыймылды бөлүп өтүшүнүн узактыгын белгилейт.

Мейкиндик–философиялык категория ал материалдык обьект аралыгын өз ара жайгашкандыгын жана өз ара аракеттенүүнү мүнөздөйт. б.а. мейкиндик бул – материянын жашоо орду болуп саналат. ал эми убакыт - философиялык категория ал ар кандай обьектилердин жашоосунун узактыгын алардын абалын алмашуусун билгизет ( узактуулугун).
Мейкиндик жана касиеттери.

1. 
   Убакыт менен мейкиндик обьектвдүү б.а. дүйнө жана нерселер аң сезимге көз карандысыз жашайт. Белгилүү бир мейкиндикте жана убакытта.
   
2. 
   Убакыт бир өлчөмдүү ал эми мейкиндик 3 өлчөдүү.
   
3. 
   Убакыт эч качан артка кайрылбайт ал эми мейкиндик кайрылат.
   

1. 
   жансыз материянын убактысы жана мейкиндиги ( мында жансыз нерселер жашайт).
   
2. 
   Биологиялык убакыт жана мейкиндик ( мында өсүмдүк жана жаныбарлар жашайт).
   
3. 
   Сациалдык жана коомдук убакытысы жана мейкиндиги ( мында адам жана коом о.э. адам иштеп чыккан нерселер жашайт).
   

турмушундагы орду. Табигый жана жасалма жаратылыш.

4.2. Азыркы мезгилдеги коом жана жаратылыш, алардын ъз ара

мамилесинин ъзгъчъл\ктър\.

4.3. Глобалдуу проблемалардын келип чыгуу себептери,

маёызы. Глобалдуу проблемалар жана коомдук процесс.

4.4. Глобалдуу проблемаларды чеч\\н\н жолдору.

4.5. Адамзаттын келечеги жана реалдуу тарыхый процесс.

1. 
   Байбосунов А. Донаучные представления кыргызов о природе. Ф.,1990.
   
2. 
   Введение в философия. Ч 2., М., 1989.
   
3. 
   Круть И.В. Забелин И.М. Очерки представлений о взаимодействий природы и общества. М., 1988.
   
4. 
   Вернадский В.Н. Размышления натуралиста. Кн.1-2. М., 1975-1977.
   
5. 
   Маркович Д.Ж. Социальная экология, М., 1991.
   
6. 
   Моисеев Н.Н. Человек и ноосфера. М., 1990.
   

1. Платонов Г. В. Диалектика взаимодействия общества и природы.

М., 1989.

2. Лорец К. Восемь смертных грехов цивилизованного человечества.

В журн. Вопросы философии, 1992. №3.

3. Предупреждение человечеству, Декларация ученых по

глобальным проблемам. В журн. Человек. – 1993. №5.

4. 
   Энгельс Ф. Диалектика природы. Т.20.
   

Жаратылыш – материянын түрдүү формасынын баары десек болот. Адамды коомдо кураган өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү (биосфера). Жаратылыш - кең маанисинде бүткүл материалдык дүйнө, обьективдүү реалдуулук: тар маанисинде коомду курчап турган чөйрө, жердин белгилүү бир адам катнаш жасаган бөлүгү, чөйрөсү.

Жердин (башка планеталарга салыштырмалуу) жашоо үчүн зарыл болгон шаттары боюнча артыкчылыгы төмөндөгүдөй:

1. Күн - Жер жана башка Күн системасындагы планеталар тегерегинде айланган, орточо өлчөмдөгү жана күндөгү жылдыз. Өтө чоң (“ыссык”) же өтө кичинекей (“муздак”) жылдыздардын тегерегинде жашоо мүмкүн эмес;

2. Жер Күндөн оптималдуу алыстыкта - 150 млн. Км алыс жайгашкан (эгер Жер Күнгө 10 - 15 млн. Км жакыныраак жайгашса, чөлгө айланмак, 10 - 15 млн. км алыс алысыраак болсо, муз каптамак;

3. Жер орточо олчөмгө ээ, өтө кичинекей планелар (м: Меркурий, Плутон) өтө начар тартылуу күчкө ээ, демек алардын айланасында атмосфера жана башка жашоонун шарттары түзүлө албайт, тескерисинче, өтө чоң гигант планеталарда (Юпитер, Сатурн) өтө күчтүү болгондуктан, айланасында өткөргүчтү кыймылдаткан катмар түзүлүп, жашоонун пайда болушуна жол бербейт;

4. Жер өзгөчө атмосферага - газ, буу түрүндөгү катмарга ээ. Ал биринчиден, Жерди, күндү жана башка радиаиялардан, космостун жашоого зыян таасирлеринен коргойт, экинчиден, тирүү организмдердин жашоосу жана дем алуусу үчүн зарыл болгшон кислород жанга азотту алып жүрөт, үчүнчүдөн, Жердин тез ыссып жана тез муздап кетишине жол бербей, температуралык тең салмактуулукту сактайт.

5. Жерде жашоонун зарыл элементи - суу бар.

- Табигый жаратылыш – адамга көз карандысыз жашаган жердештер буга жапайы жаныбарлар жана өсүмдүктөр дүйнөсү, суулар тоо таштар ж.б. кирет.

- Жасалма жаратылыш – адам баласы аркылуу п. б. жаратылыш буга адам иштеп чыккан жаныбарлар жана өсүмдүктөр түрлөрү, адам эккен бак жана токойлор. адам курган суу сактагычтар жана каналдар адам

айдаган талаалар ж.б. кирет. Бул эки байланыш тыгыз байланышта турушат.

Жасалма жаратылыш табигый жаратылыштан келип чыгат. Коом өнүккөн сайын жасалма жаратылыш чөйрөсү кеңеет, ал эми табигый жаратылыш азаят.

Жаратылыш жана коом бири бирине чоң таасирин тийгизет жана байланышта турушат. Жаратылыштын коомго тийгизген таасири төмөнкүдөй:

1. Жаратылыш коомдун негизги жашоо шарты чөйрөсү жана б. а. коомдун үйү. Жаратылыштан сырткары коом жашай албайт.

2. Жаратылыш коомдун өнүгүсүнө белгилүү таасирин тийгизет ал коомдун өнүгүшүн ылдамдатышы менен акырындатышы мүмкүн. Эгер коомдун жаратылыш шарты жакшы жерде жайгашса ( жер семиз, кен байлык көп, климаты жакшы ж.б.) бул шарттар коомдук өнүгүүнү ылдамдатат ал эми жаратылышта болгон стихиялык көрүнүштөр – жер титирөө, сел басуу, кен байлык азайып жана жок ж.б.жаман шарттар коомдун өнүүгүсүнө тоскоолдук кылып, өнүгүүнү акырындатат. бирок жаратылышты коомдун өнүгүүсүндө негизги ролду ойнойт деп болбойт. Коомдун өнүгүсүнө чечкиндүү ролду өндүрүштүк күчтөрдүн деңгээли ойнойт. б.а. адамдын эмгке куралынан илимдин деңгээли.

3. Жаратылыштын коомдук өндүрүштүн тармактарын багыттайт. Ар бир коом жаратылыш байлыктарына карап, климатты эске салып, ошого жараша болгон өндүрүштүктүн түрүн өнүктүрөт. Ошону менен бирге коом дагы жаратылышка белгилүү таасирин тийгизет. Ал таасир эки жактуу болот:

Коомдун оң таасири төмөнкүлөр: 1. Өсүмдүктөрдүн жана жаныбарлардын жаңы түрлөрүн иштеп чыгуу менен коом жаратылыштан көп түрдүлүгүн арттырат. 2. Жасалма жаратылышты иштеп чыгуу аркылуу коом жаратылышты кеңейтет жана байытат. Коом жаратылышка өзүнүн терс таасирин да тийгизет. Ал төмөндөгүдөй:

Демек, коомдук жаратылышка тийгизген таасири 2 жактуу. Коом жаратылышты түгөтүп жана булгап жатат. Ошентип жаратылыш менен коомдун ортосунда акыркы мезгилде чоң карма – каршылык пайда болууда. Бир жагынан коом жаратылышыбыз жашай албайт. 2 – жагынан ошол жаратылышты коом жок кылып жатат. Ушул проблемадагы карама - каршылык экологиялык проблема маңызында жатат.

Экология деген сөз “эко” – үй , “логос” – “окуу”дегенди түшүндүрөт.

Экология – түрдү организмдердин бири бири менен болгон байланышы жана алардын курчап турган ч өйрө менен байланышы жөнүндөгү илим. Жаратылыштын түгөнүү жана булгануу проблемалары экологиялык проблеманы түзөт, бул проблема глобалдык болуп эсептелет.

Эгерде бул проблема убагында чечилбесе жана жаратылыштын булгануусуна байланыштуу түгөлүүсүнө тыюу салынбаса, анда жалпы эле жер шаарынын келечеги жок. Ошондо жол проблемасы чечилиши абдан чоң маанилүү маселе. Экологиялык проблемалар курчап турат, чөйрөнү адамдардын кыйратуучулук таасиринен сактоо пролемасы. Бул проблема жаратылышка антропогендик таасир этүүсүнөн улам келип чыгат. Себеби маданият өнүккөн сайын адамдардын талаптары өсүп, жаратылыш мүмкүнчүлүктөрүнүн чектелгендигине алып келет.

Глобалдуу экологиялык проблема болуп төмөнкүлөр саналат:

1. 
   Парник эффектиси.
   
2. 
   Озон катмарынын жукарып жатышы жана озондук тешикчелердин пайда болуусу.
   
3. 
   Тирүү организмдердин түрлөрүнүн санынын азайып жатышы.
   
4. 
   Кен байлыктардын жакырланышы.
   
5. 
   Жердин суунун жана атмосферанын ар кандай өзгөчөлүктөрү жөнүндө таштандыларынан булганышы.
   
6. 
   Бак дарактарынын кыйылышы.
   
7. 
   Атомдук электро энергияны колдонуу, жер алдында жана жер үстүндө ядролук жарылууларынын болуусу.
   

Эл аралык

1. Бул проблеманы чечүүдө баардык элдер жана мамлекеттер бири –

бирине жардаш беришет жана тажрыйба алмашуусу зарыл.

2. Баардык мамлекеттерде экологиялык пропогандар жана үгүттөөлөр

болушу зарыл жана алар иш жүзүнө ашырылышы керек.

3. Баардык өндүрүштү чыгыш чыгарбай турган технологияга өткөрүү

зарыл жана илим менен техниканы дагы ушундай техниканы иштеп

чыгууга багыттоо.

4. Өндүрүшкө 2 - өндүрүштү өнүктүрүү б.а. материалдарды өндүрүүдө

1 эле жолу эмес бир нече жолу иштетүү.

5. Гигант өндүшү жөнүндө ордуна чакан иш каналарды уюштуруу.

6. Жаратылышка антропогендик таасир этүүнү төмөндөтүү.

7. Экологиялык аң сезимди жана маданиятты жогорулатуу экологиялык

жактан тарбия берүү.

Бернардскийдин ноосфера жөнүндөгү окуусу жана анын мааниси

XX кылымдын 20 жылдарында француз окумуштуусу Лерива ноосфера деген түшүнүктү киргизген. Грек тилинен алганда “акыл чөйрөсү” дегенди түшүндүрөт. Кийинки убактарда бул түшүнүктү Те Яр Де Шарден жана орус окумуштуусу Бернадский терең изилдеп толукташкан. Булардын эмгектеринин мааниси ноосфераны кеңейтүү аркылуу гана адамзаттын жашоосу келечекте уланышы мүмкүн. Ноосфера бул адамдын акылы менен камтылган жаратылыштын жана биосферанын бөлүкчөсү. Бул сферада адам жаратылышка акылдуу жана гумандуу мамиле жасайт.

Бернадский биосфера акырындап барып ноосферага айланышы мүмкүн жана бул айланууда төрт принципке таяныш керектигин белгилейт:

1. 
   Бүтүнчүлүк принциби -бул боюнча жаратылышты коргоодо бардык элдер жана мамлекеттер өз аракеттерин бириктирүүсү керек. Бир бүтүн нерсе катары иштеш керек.
   
2. 
   Циклдык принциби -бул боюнча жаратылыштан алынган байлыктарды өндүрүштө бир эле жолу эмес, бир нече жолу иштетүү керек, башкача айтканда, өндүрүштү циклдык түрүндө иштетүү.
   
3. 
   Гуманизация принциби- бул боюнча бардык техникалык жана коомдук илимдерди жаратылышка зыян келтирбей турган багытта үйрөтүү. Жаратылышка зындуу эмес, илимий ачылыштарга жол ачуу.
   
4. 
   Экологизация принциби -бул бардык адамдарда экологиялык маданиятты калыптандыруу б.а. экологиялык билимге ээ кылуу.
   

проблемасы.

2. Адамдагы биологиялык жана социалдык жактар. Адам жън\ндъг\

биологиялык жана социологизатордук концепциялар.

3. Адамзаттын руханий тажрыйбасындагы жашоо жана д\йнъдън кайтуу

проблемасы.

Антропосоциогенез деп эмнени т\ш\нъб\з, анын негизги факторлору кандай?

Биологиялык деп эмнени айтабыз?

Биологиялык менен социалдыктын бирдиги эмнеде?

Илимий техникалык революцинын доорунда адамдын биологиясы менен

эсептешпъъгъ болобу?

Адамдын жашоосунун маёызы жана максаты эмнеде?

Д\йнъдън кайтуунун маданияты деп эмнени т\ш\нъб\з?

Адамзат б\тк\л д\йнъл\к бирдикт\\л\кт\ т\зъ алабы?

Жалпы адамзаттык баалуулуктарга эмне кирет?

Прогресстин гуманисттик чени эмнеде?

Бул суроолорду ирети менен карап кетели.

XIX – кылымдын экинчи бъл\г\нън тартып адам биологиялык эволюциянын (ън\г\\н\н) продуктысы деген ой кеёири тараган. Ушул убактан тартып, адамды башка бийик деёгээлде т\з\лгън айбанаттуулардан айырмалап турган ъзгъчъл\ктър\н илим аркылуу аныкталышы зарыл болгон. Талашсыз ъзгъчъл\ккъ – маданият кирет.

Себеби адам жаш кезинен тартып коомдогу \рп – адаттардын эрежелерине жана ъз\н\н ж\р\м – турумуна къз каранды.

Жер бетинде кеминде 50 миё жылдан бери адам катары калыптанып «Homo sapince» пайда болгон. Адамдардын коомдогу ошол убакыттан бери башка жандуулардын тобу менен айырмаланышы, негизинен маданияты менен айырмаланат. Адамдарды коом катары бириктирилген биологиялык ъзгъчъл\ктър\ эмес, маданият эрежелеринин (нормалардын) бирдикт\\л\г\. Ошондуктан жаныбарлардын кайсы топторунан болбосун адам коомун маданият гана ажыратып турат. Эгерде маданият болбосо, демек жеке адамдын ж\р\м- турумун жънгъ салуучу эрежелердин системасы болбосо, коомдун талапка толук жооп берген система да т\з\лбъйт.

Бирок, марксистердин пикири боюнча маданият коомдун калыптанышынын себеби болуп эсептелбейт, аны себеп катары идеалисттер гана эсептешет. Алар маданиятты, коомдун формасы гана болот деп эсептешкен. Коомдун калыптанышынын негизги себеби - материалдык ънд\р\штъ жана тажрыйбалуу кыймыл - аракеттер. Ошондуктан адамдын ъзгъчъл\г\н бир нече сапаттар т\зът: рационалдуу ой –ж\г\рт\\, ъз\н -ъз\ т\ш\н\\ жана таанып бил\\ жъндъмд\\л\г\, бул жерде бир гана материалдык ънд\р\шт\ негизги себеп катары белгилъъ - бир жактуулук экендиги жогоруда маданияттын мааниси жън\ндъ айтылган пикирге карама – каршы келиши толук кър\н\п турат.

Синантропту ачкан изилдъъч\лърд\н бири, «Адам феномени» аттуу китептин автору Тейря де Шарден киши сымалдардын адам катары калыптанышы \ч\н бир топ сезимдик сапаттарга жетиш\\лър\ керек экендиги жън\ндъ жазган: Булар тъмънк\лър:

- мейкиндиктин учу – кыйырсыз экендигин сез\\;

- убакыттын къз жеткис тереёдигин сез\\;

- санды сез\\, демек т\рк\м – т\рд\\ материалдык элементтердин

къпт\г\н сез\\;

- ътъ кичине менен абдан зорду бирине бирин теёештирип айырмасын

сез\\ (пропорцияны сез\\);

- жаратылыштагы билинбеген, къзгъ урунбас кыймылды сез\\;

- органикалык биримдикти, т\з\л\шт\к байлалыштарды сез\\.

Демек, адамдын калыптаныша биологиялык ъзгър\\лър да ъбългъ болгон. Тейяр де Шардендин адамдын калыптанышына, анын ъзгъчъл\г\нъ болгон ойлорунун къп жактары материалисттик къз карашка дал келет. Мисалы, адамдын ъзгъчъл\г\ жън\ндъ жазганда ал «акыл - эс» «бир гана адамдын эволюциялык энчиси» болгондугун белгилеген. «Албетте, - дейт ал, - жаныбар билет». Бирок, бул шексиз, - ал ъз\н\н билгендиги жън\ндъ билбейт, анткени мындай болбосо ал эбак эле ъз\н\н ойлоп табуусун къбъйтмък жана ички т\з\л\штър\н\н системасын ън\кт\рмък, ошондо мунун ъз\ биздин байкообуздан сырткары калмак эмес. Демек, арабызда бир аё, же ал аттап ътъ албаган босого бизди айырмалантып турат.

Дагы бир оюн келтир\\ абзел: «Адам къптън бери ъз\ тууралуу д\йнън\н кыймылсыз борбору деп ойлоп келгендей эмес,- ал ън\г\\н\н огу жана туу чокусу - мунун ъз\ эле кандай сонун».

Антропосоциогенездин (адамдын жана коомдун калыптанышы) абдан татаал, жансыз нерседен жандуунун пайда болгонундай эле - табышмактуу кър\н\ш. Себеби бир гана фактылардын жетишгендигинде эмес, жаёы ачылыштарда. Алар улам - улам адамдардын калыптанып калган т\ш\н\ктър\нъ, дал келбей, же таптакыр эле аларга карама – каршы болуп жаткандыгында. Ошондуктан адамдын калыптанышы жън\ндъг\ азыркы учурдагы къз караштар негизинен к\мън саналган, божомолдонгон ойлорго (гипотъзаларга) таянууда.

Антропосоциогенезисдин жалпы мазмунун т\ш\нд\р\\дъ Ф. Энгельстин «Маймыл адамга айлануу жараянында эмгектин мааниси» деген макаласында жазып кеткен эмгек жън\ндъг\ кыскача болжомолдор, чоё мааниге ээ. Бул кыскача болжомолдор адамдын калыптанышына материалисттик къз карашта болгон къпч\л\к антропологтордун далилдери боюнча, эмгек куралдарды жасоо , - гоминиддердин тили, аё-сезимине караганда 1-1,5 млн. жыл мурда башталган, Гоминид адамга таптакыр окшобогон. Архантроптор болсо (байыркы адамдар)- бул питекантроп, синантроп ж. б. тили менен, ой-ж\г\рт\\с\ менен бирге пайда бойгон. Маркс менен Энгельс адам калыптанышында биологиялык факторлор чоё мааниге ээ болгондугун, бирок социалдык факторлор аларга караганда \стъмд\к кылгандыгын баса кърсът\шкън. Адам жън\ндъ реалдуу гана фактыларды келтиришкен. «Эмгек»....-деп жазган Ф. Энгельс, - адамдардын б\тк\л турмушунун биринчи негизги шарты... Биз белгил\\ бир мааниде эмгек адамдын ъз\н пайда кылды деп айтууга тийишпиз». Энгельс Ф. адамдын калыптануусундагы тъмънк\ ъбългълърд\ кърсът\п кеткен: тике басып ж\р\\; коомдун ийкемд\\л\г\н\н къбъй\ш\; тилдин эмгектин негизинде жана эмгек менен бирге пайда болгондугу; отту пайдалануу; жаныбарларды \йрът\\ менен бирге с\т жана анын продуктыларынан пайдалануу.

Негизинен, коомдо биргелешип иштъълър\ аркасында курал жасоо менен бирге, бири – бири менен тил аркылуу пикир алышуу – адамдарды калыптандыруучу антропосоциогенез факторлору. Антропосоциогенез 3 – 3,5 млн. жылдар ичи созулган. Бул жараяндын натыйжасында адам анык адамдык, адеп – ахлактык жашоого жетишет.

Адеп – ахлактык–социалдык табу анторпосоциогенездин фактору болуп эсептелет. Адамдар жаныбарлардын \й\р\нън, алардын инстинктинен кеминде \ч маёыздуу белгилери менен айырмаланат:

1. 
   Адеп – ахлактык табу бардык уруулук общинанын м\чълър\нъ таандык (алсызына да, к\чт\\с\нъ да). Жаныбарлардын \й\р\ндъ болсо тыюу салуулар алсыз, ымыркайларга гана тиешел\\.
   
2. 
   Бул тыюу салуулар ъз\н – ъз\ коргоп сактоо инстинктердин бири эмес, тескерисинче булар жеке адамдын ден – соолугуна да зыян, табигый таламдарына чек коюу, ъм\р\нъ да (ъз\н – ъз\ курмандыкка чалуу) зыян.
   
3. 
   Тыюулар милдеттенме катары болгон, муну бузгандар катуу жазаланчу.
   

Тыюу салуу – талаптардын мазмуну:

1. 
   Жакын туугандардын арасында Нике мамилелери болууга м\мк\н эмес.
   
2. 
   Ъз\н\н уруусунан эч кимге кол салууга, аны ълт\р\\гъ болбойт.
   
3. 
   Ъз\н\н урууланышына съзс\з т\рдъ жардам берип, анын жашоо шартын т\з\п, багып бер\\ (анын ден – соолугуна, ъм\р с\р\\ жъндъмд\\л\г\нъ карабай).
   

Бул тыюу салуу эрежелеринин негизинде кайрадан айбандык абалга барбастан адамзатка алга карай ън\г\\гъ шарт т\з\лгън.

Адамдын ъз\ эки башаттан тургандыгын: биологиялык жана саясий- социалдык жандык экендигин кърсът\п Аристотель ъз убагында аны «саясий айбан» деп атаган. Бул жерде проблеманы т\згън – ошол башаттардын кайсынысы адамдын жъндъмд\\л\к касиеттеринин калыптанышында \стъмд\к кылып, аныктоочу болгондугун, жана биологиялык менен социалдыктын ъз ара байланышы кантип аткарылышын бил\\дъ.

Экинчи проблеманы карап кетели. Анын маёызы мында: ар бир адамдын кайталангыс ъзгъчъл\г\н, эске алуу менен бирге, ар кайсы белгилери аркылуу топторго бъл\\гъ, бул топтордун кээ бири биологиялык (мисалы, жынысы, жаш курагы ) кээ бири социалдык, кээ бири болсо биологиялык менен социалдыктын ъз ара бири – бирине тийгизген таасири боюнча бъл\нгън. Бул жерде адамдардын жана адамдардын тобунун ъз ара биологиялык менен шартталган айырмаларынын коомдун турмушунда кандай мааниси бар? – деген суроо пайда болот.

Бул проблемалардын айланасындагы талаш – тартыштарга бир гана философтор эмес, адам жън\ндъг\ атайын илимдердин ък\лдър\ жана коомдук ишмерлер катышууда. Бул талаш – тартыштардын д\йнъгъ къз караштык мааниси айкын, кър\н\п турат. Себеби мындай талаштар аркылуу адамдардын ъз ара мамилелерин жакшыртууга жардам бер\\ч\ бир канча теориялык къз караштар жаралып, сынга алынып, жаёы ыкмадагы иш – аракеттердин негизинде да т\з\лът.

Мисал аркылуу ушул ойду т\ш\нд\р\п кетели. Бир расанын экинчи расага карата биологиялык \стъмд\\л\г\, мыктылыгы жън\ндъг\ къз караштар б\г\нк\ к\н\ реакциячыл деп бааланат. Бирок ушул эле кылымдын башында да, кээ бир алдыёкы окумуштуулар да ушундай къз карашта болушкан . Мисалы, немецтик биолог, матералистик къз караштагы окумуштуу Э. Геккель (1834 - 1919) 1904 – жылы жазган эмгегинде «жогорку» рассалардын маданияты, акылдуулугу «тъмънк\» рассаларга караганда жогору тургандыктан, алардын ъм\р\н\н, жашоосунун баалуулугу да жогору турат деген ой айтылган.

Дискуссиялардын гана эмес, ъз\б\зд\н XX кылымдагы тажрыйбабыздын да негизинде рассистик, фашистик къз караштарга жана геноцидке (калктын кээ бир топторун рассалык, улуттук же диний айырмалары боюнча кырып - жоюу) къпч\л\г\б\з кыжырдануу менен карайбыз. Бирок геноцид теориялык , жактан аныкталып, далилденип келгендигин унутпоо керек. .

Адамдардын арасындагы биологиялык шартталган айырмаларды кабылдоо жън\ндъ дагы бир мисал келтирели-эркектер жана аялдардын социалдык ъз ара мамилелери жън\ндъ. Адамдардын арасындагы эё эле негизги биологиялык айырмалар катарындагы жыныстык айырма коомдун социалдык мамилелеринде жана маданиятында т\рк\н т\рдъ чагылдырылат. Къптъгън кылымдар бою бул айырма «жогорку» (эркектик) жана «тъмънк\» (аялдык) иреттеги категориялар аркылуу т\ш\нд\р\лгън. Аялдардын теёдиги \ч\н к\ръшт\н башталганына 100-150 жыл гана болду. Бул тарыхый ченем менен караганда абдан кыска мъънът. Бул татаал проблеманын чечилбеген къп жактары болгону менен, б\г\нк\ к\нд\ алсак араладын коомдук турмушка катышуусу бир топ- активд\\ жана къп тараптуу болгондугун байкабай коюуга болбойт. Эмнеси болсо да азыркы к\ндъг\ коомдук пикирде жыныстык карама – каршылыктарды т\ш\н\\дъ аларды «жогорку», «тъмънк\» сыяктуу карама- каршылыкта карабастан, бири-бирин толуктап тургандыгы жана адамдын табиятынын байлыгын камсыздоочу къп т\рк\мд\\л\г\н\н манил\\ башаты катары кароого къб\ръък орун алууда.

Негизинен адамдын маёызын т\ш\н\\дъ биологиялык менен социалдык тараптарын ажыратып, биринин гана \стъмд\г\ндъ же карама-каршылыкта караса, анда т\рд\\ зордук-зомбулуктук назарияттарды жактагандыкка алып келерин тарых далилдеп турат.

Адамдын биологиялык т\з\л\ш\ кандайдыр ъз\нчъ баалуу нерсе, ошондуктан социалдык максаттардын кандайы ,болбосун ага карата. жасаган зордук-зомбулук мамилелерин эч качан аныктай албайт.

Азыркы учурда илимий - техникалык жетишкендиктер адамдын биологиялык негиздерин начарлатып, бузуп жаткан зыяндуу таасири къбъй\\дъ. Мунун натыйжасы – нервтик – психикалык стресстер (ар т\рд\\ ооруларга дуушар кылчуу ашыкча чымыркануулар) абаны, суну жерди жана башканы булгап жаткан химиялык препараттар стресстик абалдардын «цивилизациянын оорусу>> деп аталган ж\рък, психикалык ооруларды. иммундук системанын начарлашын к\чътът. Ошондуктан адамды биологиялыктын т\р\ кaтары сактоо азыркы учурда жоболуу маселелердин бири болгондугу кокустан эмес. Мунун ъз\ адамдагы биологиялык жана социалдыктын ъз ара байланышынын къп тараптарына кайрадан ой ж\г\рт\п бирдикте т\ш\н\\гъ аргасыз кылат.

проблемасы.

Адамдын ъм\р\ чексиз улана бербейт. Жандуулардын арасында жалгыз адам гана муну т\ш\нът дагы бул жън\ндъ ойлонот. Ар бир адам кайсыл бир курагында ъз\н\н съзс\з ъл\ш\н т\ш\нгън соё эё алгачкы абалы - ички д\йнъсън ътъ тереё козгогон терс сезимдер пайда болот да, келечекке ишенбестикке, же бол босо ъз\н таптакыр жоготкондукка, \м\тс\зд\кт\н кайгысына батышы м\мк\н. Калган-ъм\р\ б\ткънчъ адам ъз\н\н келечектеги ълър\н билип туруп жашайт. Къпч\л\к учурда бул билими аё-сезиминин тереё катмарында сакталат да адамдын кийинки рухий ън\г\\с\ндъ негиздъъч\ болуп кала берет, адамдын руханийлик тажрыйбасында алдында турган жашоонун маёызы жана максаты жън\ндъг\ суроону къб\нчъ мындай билимдин бар болгондугу аркылуу т\ш\н\\гъ болот.

Бул суроого мифология, ар т\рд\\- диний, окуулар, искусство философиянын къптъгън агымдары жооп издеген жана издеп жатышат. Бирок мифология, дин ар дайым адамга анын белгил\\ чечимдерин ъз\нъ таёуулап, айтып бер\\гъ аракет жасаса, философия эё абалы адамдын акыл - эсине кайрылат жана ал боюнча адам руханийлик к\ч\нъ таянып, жоопту ъз алдынча издеши керек. Философия болсо ушул сыяктуу издън\\лърдъг\ адамзаттын бар тажрыйбасын топтоп, сын менен карап, талдап ага жардам берет.

Материалисттик философияда адамдын ъм\р\ тууралуу чексиз, т\гънбъс деп курулай ишендирбейт, бирок реалдуулук менен гумандуу къз караш т\згън. Илимий гуманизм ъл\м алдында турган адам \ч\н адеп-ахлактык таяныч издеп, «д\йнъдън кайтуу маданият>> жън\ндъ ой ж\г\ртът. Ъл\м алдындагы катуу коркуу жана башка психикалык терс абалда болуу эмес, тескерисинче-сабырдуулук, ыймандуулук жолу менен д\йнъдън ът\\, калыстык жана эркт\\л\к менен ъз ъм\р\нъ мамиле жасоо- бул реалдуулук гуманизм чындаган философиялык негиз, анын т\пк\ максаты - биологиялык (табигый) менен социалдыкты, учу- кыйырсыз менен т\гън\\ч\н\ жана ъл\м менен т\бъл\к жашоонун диалектикалык бирдикт\\л\г\н айкындап туру. Бул ъз\ адамдын мазмунуна адамзаттын материалдык жана руханийлик маданиятынын дал келиши. Адеп-ахлактын да анык милдети ушунда жеке адамдын жашоого жана ъл\мгъ болгон мамилесин жънгъ салууда.

Адамдын гумандуулугу жана акыл –эсинин т\бъл\к ълбъст\г\ -бул адамзаттын т\бъл\к ълбъст\г\н\н шарты деп бил\\гъ тийиш. Ансыз акылсыздыктын жана гумандуулукка каршылык кърсът\\н\н коркунучун жеёип чыгууга м\мк\нч\л\к болбойт.

Адамдын жашоосунун маёызы жън\ндъг\ суроонун башка тараптары да бар. Мисалы, адамзаттын реалдуу жана табигый-биологиялык т\гънбъст\г\ жана анын акыл –эсинин ълбъст\г\, мындан сырткары –жандуулуктун жана акылдуулуктун башка калыптарынын болушу, учу-кыйырсыз Ааламда жерден сырткары турган башка цивилизациялардын бар болушунун м\мк\нд\г\ жън\ндъ. Бул маселенин абдан кызыгарлык тарабы учурдун илимий жана философиялык адабиятында кызуу талкууда.

Адамдын жаны адамзаттын ъз\ жън\ндъг\ азыркы т\ш\н\ктър\ чексиз космоско, ааламга чыгуу м\мк\нч\л\г\ кеёейгенде съзс\з ъзгър\лът да ъз\н\н космикалык милдеттенмелерин сез\\гъ алып келиши шексиз.

Адамдын жашоосунун максаты жън\ндъ ар т\рд\\ къз караштардын арасынан материалисттик философиялык къз караштын маанисин чагылдырып кетели.

Адам коомдук жаныбар болгондуктан, анын ъм\р\н\н баардык кубулуштары коомдук турмушту негиздъъ болуп, анын бир кър\н\ш\н т\зът. Турмуш ъз\ жашоонун куралына айланып баратса адам аны менен канааттанбай жашоосун чыгармачылык т\рдъ ъзгърт\\гъ аракеттенет.Мына ошондуктан ар бир адамдын жашоосунун мааниси, анын милдети-ъз\н\н жъндъмд\\л\г\н къп кырдаалда ън\кт\р\\, тарыхка, коомдун прогрессине, маданиятына инсандык салымын киргиз\\.

Ар бир инсандын жашоо максаты мына ушунда,бул максатын ал коом аркылуу ишке ашырат. Коомдун ъз\н\н, адамзаттын да максаты,милдети да ушунда, бул максаттар тарыхый доорго ылайыктуу т\рдъ ишке ашырылат.
Лекция №7. Аё- сезим, анын пайда болушу жана маёызы.

1. 
   Философияда аё- сезим проблемасы.
   
2. 
   Чагылуу – материя жалпы касиети катары . Материянын ън\г\\с\н\н т\рд\\ деёгээлдеринде чагылуу формаларынын сапаттык ън\г\ш\. Аё сезим чагылуунун эё жогорку формасы катары.
   
3. 
   Аё – сезимдин келип чыгышы. Аё – сезимдин калыптанышына жана ън\г\ш\нъ тилдин эмгектин ролу. Аё –сезимдин коомдук – тарыхый маёызы.
   
4. 
   Аё-сезим жана мээ. Идеалдуулук жана материалдуулук.
   

Акыл кайдан башталып, кайдан чыгат?

Акыл качан жетилет? Кайда тынат?

Билимд\\ ъз билимин алды кантип?

Окуу менен акылын ъст\рд\б\,

Болбосо търългънб\ ал билимд\\.

Ж. Баласагын
Эч ким акылман болуп туулбайт,

акылман болуп калыптанышат.

Плавт

Аё сезим деген эмне экендиги жън\ндъг\ маселе бир катар проблемаларды чеч\\н\ талап кылат. Булл маселени талдап кароо менен, аё сезимдин кандайча пайда болгондугун, анын табияты кандай экендигин, аё сезим материя менен кандай байланышта экендигин, эмне \ч\н материя алгачкы, аё сезим экинчи, т\ш\н\п алуу зарыл.

Къп элдердин байыркы легендаларында жана жомокторунда каардуу жана мээримд\\ «духтардын», элестердин жана кудайлардын д\йнъс\ с\ръттъл\п айтылган. Азыркы мезгилде да къп адамдар кудайдын же денеге къз карандысыз «жандан бар экендигине, анын т\бъл\к жашай беришине али да болсо ишенишет. Аё – сезим – булл материалдык эмес кандайдыр бир ъзгъчъ башталыштын, «жандын» кър\н\ш\н\н натыйжасы деген бурмаланган т\ш\н\кт\ адамдарга идеалисттик философия жана дин таёуулайт.

Аё сезим адамдын мээсинин касиети болуп эсептеле тургандыгын жана ал мээден тышкары жашай албастыгын идеалсттер б\г\нк\ к\нгъ чейин танышат. Вульгардык материалисттер деп аталаган немелер аё сезим материянын ъзгъчъ бир т\р\ болуп эсептелет, боор ътт\ бъл\п чыгарган сыяктуу эле мээ ойду бъл\п чыгарат, деп эсептешкен. Вульгардык материализмдин ък\лдър\ ой мээнин продуктысы катарында ъзгъчъ т\рдъг\ зат болуп эсептелет деп далилдешкен. Алар аё сезимдин мээде болуп жаткан физиологиялык процесстер менен байланышын тура белгилъъ менен бирге, психикалык нерсени физиологиялык нерсе менен, ойду зат менен окшоштуруп одоно жаёылыштык кетиришкен.

Аё- сезим проблемасы философиядагы негизги жана орчундуу темалардан болуп саналат. Аё- сезим т\ш\н\г\ эё бай т\ш\н\ктърдън болуп эсептелет. Бул т\ш\н\ктърд\н жардамы менен адамдар баш мээсинде курчап турган чъйрън\ жана ал чъйръдъг\ адамдардын ээлеген ордун жана ъз\н-ъз\ чагылдыруу жъндъм\ чагылдырылып берилет. Аё сезимдин маёызы таатал жана келечект\\. Ошондуктан ал къптъгън илимдердин ( философия, психология, педагогика, физиология ж.б.) изилдъъ обьектиси болуп эсептелет.

Аё – сезимди кър\\гъ жана туюга м\мк\н эместиги, анын спецификалуулугу.

Философиялык идеализмдин къз карашы боюнча аё сезим- д\йнън\н башаатындагы нерсе же субстанциясы сыяктуу баштапкы берилгендик.

Ал эми философиялык материализмдин жана табият таануу илиминин къз караштары боюнча аё сезим т\ш\н\г\ эволюциялык ън\г\\н\н закон ченемд\\ кър\н\ш\ катары каралат.

Аё- сезим кандай шарттарда пайда болгон жана ън\ккън деген суроо келип чыгат. Бул суроого жооп бер\\ \ч\н табигый, илимий философия чагылуу т\ш\н\г\н киргизген. Илим чагылууну материянын универсалдуу, жалпыга тиешел\\ касиети катары карайт.

Къп клеткалуу жаныбарларда нейрон физиологиялык чагылуу б.а. нерв системасы менен чагылуу ишке ашат. Жогорку т\з\л\штъг\ жаныбарларда психикалык чагылуу болот.

Психикалык чагылуунун \ч формасы бар:

1. Туюу 2. Кабыл алуу 3. Элестъъ

Психикалык чагылуу жаныбарларга эле тиешел\\ болбостон, адамдарга да таандык бирок адамдардын туюлары кабыл алуусу, элестъълър\ бир нече тепкич жогору турат. Себеби, буларда аё сезим жана акыл кошулуп кетет. Адамдар жаныбарлардан айырмаланып, тил аркылуу чагылдырылат. Тил аркылуу чагылдыруунун формалары болуп т\ш\н\к, ой – ж\г\рт\\

жана ой – корутундулоо болуп саналат.

Фридрих Энгельс «Маймылдын адамга айлануусундагы эмгектин ролу» деген китебинде аё сезимдин пайда болушуна себеп болгон \ч шартты белгилеген:

1. 
   Биологиялык фактор – мында жаныбарлардын арасындагы эё жогорку т\з\л\штъг\ мээ маймылдарда болгон.
   
2. 
   Эмгек фактору – маймылдар ъз\н\н тамагын таап жеп эмгек операциясын жасаган.
   
3. 
   Тил фактору – эмгектин натыйжасында эё жънъкъй ойлор пайда болгон, ошол ойлорду алмашуу \ч\н,
   

Аё сезим менен мээ ътъ тыгыз байланышта болот. Аё сезим мээнин продукциясы. Мээде кандайдыр ъзгър\\ болсо ссъзс\з келип аё сезимге таасирин тийгизет.

Жер бетинде тиричиликтин эволюциясынын эё жогрку этабы – бул ойлоочу адам. Д\йнъдъ адам ъзгъчъ орунду ээлейт, себеби ал социалдык сапаттардын алып ж\р\\ч\с\ болуп эсептелет. Социалдык факторлордун таасири адамдын эволюциясын кыйла даражада тездетти, анын аё сезиминин ън\г\ш\нъ зор роль ойноду. Адам – бул коомдук жанжык, ошондуктан анын аё сезими да социалдык – тарыхый кър\н\ш болуп саналат. Адамдын аё сезиминин бул ъзгъчъл\г\н марксизмдин негиз салуучулары биринчи болуп тереё изилдешкен. Аё сезим, деп жазышкан К. Маркс жана Ф.Энгелс, эё башынан тартып эле коомдук продукт болуп эсептелет жана адамдар жашап турганда ошондой болуп эле кала берет.

Аё сезим материалдык д\йнън\ чагылтып кърсът\\н\н жогорку формасы болуп саналат. Аё сезим ъз\н\н ичине туюум, кабылдоо, ойлоо сыяктуу негизги элементтерди алат, адам алардын жардамы менен табияттык жана социалдык бытиени таанып билет.

Адамдын аё сезими анын эмгектик ишинин процессинде пайда болуп жана ън\ккън. Жашоо \ч\н адам эмгек кылууга, эмгектин куралдарын жана материалдык байлыктарды ънд\р\\гъ тийиш болгон. Ал эми эмгектин ар бир моменти – учурун алдын ала ойлоо, сезип т\ш\н\\ зарыл.

Бирок коллективден тышкары, коомдон тышкары эмгектин болушу м\мк\н эмес, ал эми адамдардын ортосунда байланыш жана катнашуу болбосо, б.а. тил жана съз болбосо – коомдун болушу м\мк\н эмес. Тил, аё- сезим сыяктуу эле, коомдо адамдардын эмгектик ишиинин ж\р\ш\ндъ келип чыгат жана ън\гът. «Аё сезим кандай эзелки болсо, тил да ошондой эле эзелки; тил башка адамдар \ч\н да практикалык, жашап турган аё сезим болуп эсептелет., ошонун аркасында менин ъз\м \ч\н да чыныгы аё сезим сыяктуу эле тил да башка адамдар менен байланыш жасоонун керект\\л\г\нън, ътъ зарылдуулугунан улам гана келип чыгат».

Мээде болуп жаткан нерв процесстери адамдын ойлоосунун физиолгиялык негизи болуп эсептеле тургандыгын азыркы табият таануу илиминин маалыматтары кърсът\п турат. Адамдардын мээси ар т\рд\\ т\з\л\ш катмарлардан турат. Мээнин калыёдыгы бир нече миллиметр келген жогорку катмары, къп сандаган тармактар менен бириккен миллиарддаган нерв клеткаларынан турган баш мээсинин чоё жарым шарларынын кыртышы деп аталган бъл\к айрыкча роль ойнойт. Мээнин кабыкчасында ъз\н\н т\з\л\ш\ боюнча ар т\рд\\ келген участоктор (талаалар) болот, алар белгил\\ бир функцияларды аткарып турат. Ар бир участок д\\л\г\\лърд\н белгил\\ бир т\р\н ( кър\\, угуу жана башкалар) анализдъъгъ жана жалпылоого жъндъмд\\. Кээ бир талаалар ( мисалы, съз кыймылдаткыч, съз уккуч, съз кърг\ч талаар) къп сандаган башка клеткалар аркылуу тийишт\\ органдар менен байланышта болот. Баш мээнин кабыгынын ъз\н\н т\з\л\ш\ боюнча ътъ татаал участоктору нерв системасынын эволюциясынын акыркы этаптарында пайда болгондугун илим аныктады.

Аё сезимди ойлоочу материадан, мээден ажыратып т\ш\н\\гъ болбойт. Мээ – ойдун органы, ал эми аё сезим, ой мээнин ишинин натыйжасы болуп эсептелет. Ойлоонун жардамы менен адам практикада ъз\ кездеше турган нерселердин жана кубулуштардын касиеттерин жана сапаттарын ажыратып билет.

Адамдардын психикалык ишинин ъзгъчъл\ктър\ жън\ндъ айтуу менен И.П.Павлов: тарыхый ън\г\шт\н б\т мезгилинде адамдар айбандардан айырмаланып, материалдык д\йнън\ чагылтып кърсът\\н\н сапаттык жаёы системасы, экинчи сигналдык система- с\йлъъ, съз келип чыкты, деп жазган.

Биз създ\ материалдык д\йнън\н нерселерин жана кубулуштарын белгилъъч\ тышкы кубулуштарын белгилъъч\ тышкы д\\л\кт\рг\ч катары кабылдайбыз. Биздин ар бирибиз създърд\н маанисин ойлонуштуруу менен реалдуу буюмдарды жана процесстерди т\ш\нъб\з, ъз\б\з мурда баштан ъткъргъндърд\ эске салабыз. Демек , адамдын обьективд\\ нерселерине жана кубулуштарына болгон оюнун мамилеси т\здън т\з эмес, съз аркылуу болот.

Кеёири т\ш\н\ктъ алганда тил дегенибиз – бул кадимки оозеки же жазуу т\р\ндъ колдонуучу създърд\н системасы гана эмес. Жасалма деп аталган тилдер да, башкача айтканда илимдердин тилдери да бар: алар математикалык, химиялык жана башка формулалар жана теёдемелер, таблицалар, графиктер жана ушул сыяктуулар. Създърдъ, цифраларда, формулаларда жана башкаларда эмне жалпылыктар бар? Бул жалпылыктар алар милдетт\\ т\рдъ нерселердин копиялары, образдары болууга, нерселерге окшош болууга тийиш болгон знактар – белгилер болуп эсептелет.
Коомдук аё сезим жана анын т\з\л\ш\.

К\ндъл\к

Коомдук психологиялык

Коомдук аё- сезим

Теориялык

Идеологиялык

Формалары

Саясат, Укук, Мораль, Дин, Искусство, Ислам, Философия

Коомдук аё сезим – жалпы коомдун жана ар т\рд\\ коомдук группалардын, таптардын, улуттардын аё сезими.

К\ндъл\к аё сезим – к\ндъл\к турмуш аркылуу чагылдырат жана калыптанат.

Теориялык аё сезим – ар т\рд\\ теориянын чагылуусу жана ал илим аркылуу чагылдырылат.

Коомдук психология – ар т\рд\\ коомдук группалардын сез\\лър\, эмоциялары жана къё\лдър\.

Идеология – белгил\\ коомдук группанын жана жалпы коомдук кызыкчылыгын жактаган теориялар системасы.
Коомдук аё сезимдин формалары бири – биринен тъмъндъг\дъй айырмаланат:

1. 
   Чагылдыруу предмети менен айырмаланат б.а. булар коомдук турмуштун ар т\рд\\ чъйрълър\н чагылдырат;
   

2. 
   Чагылдыруу формалары менен айырмаланат;
   

3. Ън\г\\с\н\н ъзгър\\с\ менен айырмаланат

4. Аткаруу функциялары менен айырмалат.