Лекция №1. Философия адамдын жашоосунда жана коомдогу орду. Дүйнөгө болгон көз караш түшүнүгү

1. 
   Социалдык эркиндик принциби.
   
2. 
   Демократизм принциби.
   
3. 
   Теё укуктуулук принциби.
   
4. 
   Социалдык адилет принциби.
   
5. 
   Гуманизм.
   
6. 
   Коомдогу туура эмес кыймыл аракеттери \ч\н жоопкерчиликти сез\\ принциби.
   

Эмне себептен мамлекет пайда болду? Биринчилери мамлекетти кудай жараткан дешсе, экинчилери. аны адамдардын ъз ара макулдашуусунун натыйжасы, үчүнчүлөрү, болсо, мамлекеттин пайда болушу психологиялык себептер менен түшүндүрүлөт дешет. Бирок булл т\ш\н\ктърд\н бардыгы чындыкка эч кандай жакындашпайт.

Мамлекеттин пайда болушунун, анык себептерин жеке менчиктин жаралышына, м\лк жагынан болгон теёсиздиктин чыгышына жана коомдун касташ эки тапка- эз\\ч\ менен эзил\\ч\лъргъ бъл\н\ш\нъ алып келген, материалдык ънд\р\шт\н ън\г\ш\нън издъъ керек. Эз\\ч\ таптар, ънд\р\ш каражаттарынын ээлери болгондуктан, коомдогу \стъмд\к абалды ъз колдоруна тартып алышкан. Ошол абалды бекемдъъ \ч\н, эз\\ч\лърд\н байлыктарын жана артыкча укуктарын коргоо \ч\н, атайын аппарат керек болгон. Андай аппарат мамлекет болуп эсептелет. Мамлекеттин пайда болушу касташ таптардын ортосундагы эё катуу к\ръш жън\ндъ жана таптык карама- каршылыктардын дээрлик келишпестиктери тууралуу к\бъ болуп олтурат.

Мына ошентип, эзил\\ч\л\к коомдо мамлекет экономикалык жактан \стъмд\к кылуучу таптын, эзил\\ч\ таптарды басып алууга арналган саясий уюму болуп саналат. Эз\\ч\ мамлекеттин таптык маёызын аныктап келип, В.И.Ленин ъз\н\н «Мамлекет жън\ндъг\» лекциясында: « Мамлекет- бул бир таптын экинчи тапка \стъмд\к кылышын сактай турган машина болуп саналат» - деп айткан.

1. 
   Табигый – укуктук (келишимдик). Мамлекет коомдук келишимдин негизинде пайда болгон (Руссо)
   
2. 
   Материалисттик (класстык). Мамлекет бул продукт жана класстардын элдешпес карама-каршылыгынан келип чыккан. (Маркс, Энгельс, Ленин)
   
3. 
   Органикалык. Коом жана мамлекет бул коомдук организм сыяктуу, ал жалаё адамдардан турат. Адам жалаё клеткалардан тургандай эле. (Аристотель, Спенсер)
   
4. 
   Психологиялык. Мамлекет бул элдердин кызыкчылыктарынан келип чыккан. Бирдикт\\ коомдо жашоосу жана биргеликте ъз ара аракеттениш\\с\.
   
5. 
   Зордук. Мамлекет ички жана сырткы зордук зомбулуктан
   

элдин кагылышуусу).

Мамлекет менен бирге укук да пайда болот. Укук адамдардын коомдогу ж\р\ш-туруштарынын нормаларынын (закондорунун ) жыйындысы болуп саналат. Бул нормалар мамлекет тарабынан белгиленет. Ошондуктан алардын коомдун ар бир м\чъс\ милдетт\\ т\рдъ аткарууга тийиш. Эз\\ч\ коомдо укук дайыма эз\\ч\лърд\н эркин билдирет.

Мамлекет-бул бирдикт\\ саясий коомдук уюм. Ал ъз бийлигин ъз территориясында ж\рг\зът. Ал милдетт\\ болгон юридикалык буйруктарды чыгарат жана атайын башкаруу аппараты бар. Ал къз каранды болбойт.

Мамлекеттик эмес уюмдардан айырмалап турган мамлекеттин белгилери:

1. 
   Бийликтин бирдикт\\ уюму. Ъз мамлекетинин территориясында ъз бийлигин ж\рг\зът.
   
2. 
   Ал къз каранды эмес. Аткаруу жана сот бийлиги ошол мамлекеттин территориясындагы башка бийликтерден жогору турат жана башка мамлекеттердин бийлигине къз каранды эмес.
   
3. 
   Бийликти мыйзам чегинде ж\рг\зът жана ж\зъгъ ашырат.
   
4. 
   Атайын башкаруу аппараты орнотулат.
   

Мамлекет эки негизги белги менен- калкты территориялык принцип боюнча уюмдаштыруу жана коомдук бийликтин болушу менен м\нъздълът. Бул белгилердин негизгилери болуп, эз\\ч\ коомдо элден обочолонуп, \стъмд\к кылуучу таптын кызыкчылыктарын жактоочу к\ч катары элдин \ст\нън турган коомдук бийлик саналат.

Мамлекеттик (коомдук) бийлик куралдуу адамдардын – армиянын, полициянын жана ушуларга окшогон бътънчъ отряддарынын жардамы аркылуу ишке ашырылат. Т\рмълър\, концлагерлери сыяктуу коштонду нерселери бар къп сандаган чиновниктердин штаттарынан турган башкаруунун бюрократтык аппараттары сот, прокуратура да мамлекеттик бийликтин куралы болуп саналат. Мамлекеттик ушундай зор аппарат, калктан алган салыктын эсебинен кармалып турат.

Мамлекеттин таптык маёызы анын функцияларынан кър\нът. Мындай функциялар мамлекетте экъъ- ички жана тышкы функциясы. Ички функция негизги болуп саналат. Антогонистик коомдо ал эзил\\ч\ массаларды басып жанчууга багытталган. Тышкы функция ички функциядан келип чыгып, анын уландысы жана кошумчасы болот. Эз\\ч\ мамлекеттин бул функциясынын милдети бълък территорияларды басып алууда жана ъз жерин башка мамлекеттердин кол салуусунан коргоодо турат.

Мамлекеттин функциясы-мамлекеттин ишмерд\\л\г\н\н башкы багыты мамлекеттин социалдык жактарын жънгъ салуу.

1. экономикалык Башка мамлекеттер менен

2. социалдык кызматташуусу.

3. финансылык къзъмълдъъ 1. экономикалык

4. укук коргоо кызматы 2. саясий

5. экологиялык 3. аскердик

4. илиммий-техникалык

5. экологиялык

6. маданият боюнча

Сырткы коркунучтардан

коргоо, мамлекеттик чек

араны коргоо.

Мамлекеттер ъз\н\н тиби жана формасы боюнча айырмаланат. Мамлекеттин типтери \стъмд\к кылуучу ънд\р\шт\к мамилелер менен аныкталат. Ал мамлекеттин таптык жаратылышын билдирет, б.а. мамлекет кайсы тапка кызмат кылууларын кърсътът. Эзил\\ч\ коом \ч\н мамлекеттин \ч тиби м\нъзд\\: кул элъъч\л\к, феодалдык жана капиталисттик.

Мамлекетин ар бир тибине тигил же бул форма таандык. Форма болсо, баарынан мурда, башкаруунун формасы менен жана да мамлекетин т\з\л\ш\, саясий т\з\л\ш менен м\нъздълът. Мамлекеттин формасы коомдун экономикалык ън\г\ш\н\н шарттары, ълкъдъ жана эл аралык аренада, тигил же булл мезгилдеги таптык к\чтърд\н салыштырма салмагы жана жайгаштырылышы, таптык каршылыктардын м\нъз\ менен аныкталат. Мамлекетин формасына, элдин ън\г\ш\н\н тарыхый ъзгъчъл\ктър\ жана улутттук традициялары сыяктуу факторлор да таасирин тийгизет.

Демократиялык- а) экономикалык ишмердүүлүктөгү эркиндик;

б) жеке адам укугу жана эркиндик кепилдиги;

в) жеке адамдын зордук-зомбулуктан жана

мыйзамсыздыктан корголуусу;

г) мамлекеттик бийлик ж\рг\з\\н\н демократиялык

методу, коомдук пикир келишпестиктерди алдын

алуу;

мыйзамдуулугу.

Тоталитардык–а) мамлекеттин элдин жашоосун контролдоосу;

б) коомдук ишканалардын мамлекеттик эмес башка

биръъгъ ът\\с\;

в) реалдуу эркиндиктин жана укуктун жоктугу;

г) бир саясий партиянын бийлик ж\рг\з\\с\;

д) элдик билим бер\\н\н кызыкчылыгын, элдик

кемчилдиктерди эске албоо;
Демократиялык эмес саясий режимдер.

Монархия (грек тил.- бир бийлик ) – бул мамлекеттик т\з\л\штъ мамлекетти башкаруу бир адамдын колуна къз каранды болуп, бийлик \й-б\лъл\к мураска калтырылат. Мында мамлекетти бир адам башкарып, мыйзамдан тышкары ъз\н\н кызыкчылыгы \ч\н ар кандай иш аракеттерди аткарат.

Олигархия (грек тил.- аз бийлик) – мамлекеттин экономикалык-саясий багыттарын кичинекей топтордун, кул ээлеринин, капиталисттердин башкаруусу. Финансылык олигархия-чыныгы коомдук жашоодо саясий –экономикалык \стъмд\к кылуучу кълъмд\\ капиталисттердин, тамак аштык жана банктык монополисттердин топтору,

Авторитардык (лат. тил.- бийлик, таасир эт\\) – бийлик ж\рг\з\\ практикасындагы укукка каршы турган концепция. Тарыхый формада мындай режимдерге байыркы тирандык режим, орто кылымдагы абсалюттук режим, 20-кылымдагы фашисттик режим.

Тоталитаризм (лат. тил. –жалпы, толук) – тоталитардык режимде бир партиялык бийлик системасы орнойт. Бул жеке турмушка, маданиятка, экономикага таандык. “Тоталитаризм” терминин Б. Муссолин башкаруу кыймылдарын жана режимдерин м\нъздъъ \ч\н киргизген.

Коомдук болмуш жана коомдук аё сезим марксизмдин социалдык философиясынын ъзъкт\\ категориялары болуп саналат. Аталган категориялардын иштелип чыгышы коомдук турмушту жана анын тарыхын материализмдин позициасында т\ш\н\\гъ м\мк\нд\к берген. Алардын ортосундагы алака жалпы философиядагы аё сезим категорияларынын ортосундагы алакага теё маанилештирилген. Коомдук болмуш обьективд\\, материалдуу жана аё сезимге караганда биринчи жана андан къз карандысыз болот. Коомдук аё сезим идеалдуу, экинчи, болмуштун туундусу жана болмуш аркылуу аныкталат. Бирок коом табият менен ажырагыс биримдикте, ал эми адам табиятка да, коомго да таандык болгондугуна карабастан, коомдук болмуш табияттын болмушуна теё маанилеш эмес. Табияттын болмушунан айырмаланып, коомдук болмуш адамдар тарабынан ишмерд\\л\к процессинде т\з\лът жана алардын табиятка, бири-бирине болгон материалдык мамилелеринин жыйындысы болуп саналат. Коомдук мамилелер менен мыйзам ченемд\\л\ктърд\н, адамдын маёызынын сапаттык спецификасын илимий аныктоо \ч\н принципиалдуу м\нъзг\ ээ.

20-кылымдын 60-80- жылдарында советтик адабиятта болмуштун «кеёейтилген т\ш\н\г\» кеёири жайылтыла баштаган да, ал т\ш\н\к ъз кучагына настройкалык т\ш\н\ктърд\, ал тургай кээде коомдук аё сезимди да камтыган. Коомдук болмуштун мындай жобосу аталган кър\н\штър коомдо гана жашайт деген пикирге негизделген. Бирок, социалдык реалдуулук жана коомдук болмуш теё маанилеш т\ш\н\ктър болуп саналышпайт. Эгерде аларды теё т\ш\н\ктър катары карала турган болсо, анда коомдук болмуш жана коомдук аё сезим т\ш\ктър\ тарыхты материалисттик т\ш\н\\ концепциасындагы, тактап айтканда «адамдардын аё сезими алардын болмушун аныктабайт, тескерисинче, коомдук болмуш алардын аё сезимин аныктайт» деген принциптеги аткарган теориялык функциясынан ажырашат.

Коомдук болмуш менен коомдук аё сезимдин айкалышы тууралуу маселенин материалисттик маанайда чечилиши коомдогу себептик жана башка маёыздуу байланыштарды теориялык т\ш\нд\р\п, коомду социалдык детерминизмдин позициясында анализдъъгъ м\мк\нд\к берет. Коомдук болмуш менен коомдук аё сезимдин айкалышуусунун дагы бир маанил\\ принциби болуп коомдук аё сезимдин коомдук болмуштан салыштырмалуу ъз алдынчалуулугун таануу саналат. Булл принцип коомдук аё-сезимди коомдук болмуштан туунду катары алынган жънъкъй жана пассивд\\ рефлекс катары орой, вульгардуу т\ш\н\\н\н алдын алат. Коомдук аё сезимдин коомдук болмуштан болгон къз карандылыгы таатал жана кыйр м\нъзгъ ээ, ал эми коомдук аё – сезимдин ъз\ коомдук болмуш менен алака т\згън жана ага таасир берген активд\\ ишкер башат болуп саналат.

Коомду чагылдырган жана т\ш\нд\ргън идеялардын, къз караштардын, жоболрдун, окуулардын жыйындысын коомдук аё – сезим деп аташат. Эгерде жеке аё – сезим мээнин касиети же функциясы болуп саналса, коомдук аё-сезимдин материалдуу негизин коомдук болмуш т\зът. Демек, коомдук болмушка караганда коомдук аё – сезим экинчи орунда турат. Ошого карабастан, коомдук аё сезим коомдук болмушка карата белгил\\ бир даражада къз каранды эмес. Мисалы,

- Айрым учурларда коомдук аё сезим коомдук болмуштун ън\г\\с\нън артта калат. Мисалы, б\г\н Кыргызстанда базар мамилелерине негизделген мамилелер калыптанып жатса да, элдин кулк-м\нъз\ндъ феодалдык м\нъздъг\, советтик доорго тиешел\\ болгон айрым ъзгъчъл\ктър байкалып турат;

- Кээде коомдук аё-сезим коомдук болмуштун ън\г\ш\нън алдыга карай озуп кетет. Мисалы, къп жылдык кайталанган кубулуштар менен маалыматтарга таянуу аркылуу коомдун жакынкы жана алыскы келечеги тууралуу илимий негиздеги прогноздорду жасоого болот.

Коомдук аё-сезим социалдык философиялык категория катары коомдук болмуш категориясы менен тыгыз быйланышкан. Башка жуп категориялар сыяктуу эле алар бири – бирин аныктайт жана бири- бирисиз жашай албайт. Коомдук аё сезим коомдук болмуш менен шартталган социалдык реалдуулукту чагылдырган коомдун рухий турмушу (саясий, укук, этикалык ж.б. теориялар, къз караштар, идеялар; философия, мораль, дин ж.б. аё сезим формалары ) болуп эсептелет. Коомдук аё сезим жеке аё-сезим менен тыгыз байланышкан, жеке аё сезим аркылуу аныкталат жана ошол эле учурда андан маёыздуу айырмаланат. Аё сезимдин мындай абалдары «жалпылык» жана «жеке» т\ш\н\ктър\нъ дал келет. Алардын ортосундагы айырмачылык коомдук негиз жана социалдык чъйръ менен шартталган. Эгерде коомдук аё сезим \ч\н мындай чъйръ болуп коомдук болмуш гана эсептелсе, анда жеке аё сезим коомдук болмуштан сырткары таптардын жана социалдык катмарлардын турмуш шарты , улуту, \й б\лъл\к жашоо шарты, идеялык чъйръс\, б.а. адам жашаган чъйръдъг\ рухий, маданий жана информациялык кырдаалдар сыяктуу жагдайлар менен шартталат. Коомдук аё сезим ъз ичине камтыган идеялар менен т\ш\н\ктърд\н кълъм\, байлыгы менен да жеке аё сезимден айырмаланат.