Кайра жаралуу доорундагы философиянын пайда болушу

Кайра жаралуу доору деп орто кылымдардан жаёы мезгилге карай бир нече кылымдарга созулган (Италияда XIV-XVI кылымдар, башка европалык ълкълърдъ XV- XVI кылымдар) ътмъ мезгил аталат. Бул мезгилде орто кылымдардын экономикасы,социалдык шарттары, саясаты рухый дъълъттър\ жаёы шарттарга ылайык келбей, тап-такыр эскирип б\ткън. Ал эми жаёы буржуазиялык т\з\л\ш али орной элек болчу.

Кайра жаралуу доору орто кылымдардыгы коомдук турмуштун феодалдык механизмдерин жана чиркъън\н \стъмд\гън четке каккан. Ренессанс (Италия тилинен rinascita, француз тилинен renaissance – кайра жаралуу) доору деп 1250-1550-жылдар эмес XV- XVI кылымдардын аралыгындагы феодализмден капитализмге ът\\ мезгили аталат.

Айтылып ъткъндъй, Кайра жаралуу доору орто кылымдарда унутта калтырылган антикалык маданиятты, маданиятты, жашоо образын кайра жаратууга умтулган. Бул доордун борбору болуп Италия эсептелет. Байыркы Гректердин жана Римдиктердин жетишкендиктерине таянуу менен италиялыктар жаратылыштын гармониялуу мыйзам ченемд\\л\ктър\н ачууга жана аларды практикада колдонууга аракет кылышкан. Ошол себептен кайра жаралуу доорунун негизги максаты болуп эчак унутулган антикалык маданиятты, илимди жана философияны кайрадан жандандыруу эсептелген.

Николай Коперник жер ааламдын борбору эмес, к\н системасынын кичинекей планетасы экендигин ачкан. Галилео Галилей телескоп жасап, к\нд\н бетиндеги тактарды къргън. Барометрдин пайда болушу менен аба ырайын алдын ала айтууга м\мк\нд\ктър ачылган. Компас Христофор Калумбка жердин шар формасында экендигин далилдъъгъ жана Америка континентин ачууга жардам берген. Микроскоп биологиянын ън\г\ш\нъ зор таасир тийгизген. Испан ойчулу жана дарыгери Мигель Сервет кандын айланышын ачкан жана адамдын физиологиясы тууралуу жаёы окуну иштеп чыккан. XIV кылымда жаёы жерлердин ачылышы, улуу саякаттар жердин территориясы тууралуу мурдагы т\ш\мдърд\ алты эссе къбъйткън. Улуу географиялык ачылыштардын учурунда зоология, метеорология, ботаника, астрономия, антропология боюнча мурда болуп кърбъгън бай материалдар чогултулган.

Ренессанс философиясынын м\нъзд\\ белгилери жана негизги багыттары. Реннесанс философиянын м\нъзд\\ белгилери болуп тъмънк\лър эсептелишет:

1. Антропоцентризм жана гуманизм. Эгер христиандык антропоцентризм адамды Кудайдын жаратуусунун натыйжасы жана к\нъъл\\ жандык катары караса, Кайра жаралуу доорундагы антропоцентризм аны б\т\ндъй жаратылыштын жана ъз\н\н ък\мдары, ъз\н-ъз\ жаратуучу жандык катары караган. Реннесанс доорундагы гуманизм адамдын инсан катары баалуулугун, анын эркиндикке, бакытка, ъз жъндъмд\ктър\н ън\кт\р\\гъ жана аларды турмушка ашырууга, татыктуу ъм\р с\\р\гъ болгон укуктарын даёазалаган.
Гуманизм

« Гуманизм » ( латынчадан humanitas – адамгерчилик) термини илимге биздин заманга чейин I кылымда эле атактуу римдик оратор Цицерон (б.з.ч. 106 – 43) тарабынан киргизилген.

« Гуманизм » деп ал адамды жогоруталууга м\мк\нд\к берген тарбия менен билимди т\ш\нгън.

Б\г\нк\ к\ндъ бул термин тъмъндъг\дъй эки мааниде пайдаланат:

Кеёири мааниде « гуманизм » термини адамгерчиликти, адамдын татыктуу турмушу \ч\н зарыл болгон шарттарды т\з\\н\ т\ш\нд\рът. Качан гана адам ъз\, ъз\н\н д\йнъдън алган орду жана ролу, ъз\н\н маёызы жана жашоосу, жашоонун маёызы жана максаты тууралуу ой толгой баштаганда гуманизм башталат. Мындай ой толгоолор дайыма конкретт\\ тарыхый жана социалдык негизге ээ. ъз маани маёызы боюнча гуманизм кандайдыр бир социалдык жана таптык кызыкчылыктарды къздъп келген.

Тар мааниде гуманизм деп унутта калган антикалык тилдерди, адабиятты, искусствону жана маданиятты пропагандоолону максат кылып койгон Кайра жаралуу доорундагы идеялуу кыймылды т\ш\нд\рът.

Гуманизмдин негизги белгилери тъмънк\лърд\ атоого болот:

• 
  Гуманизм античиркъъл\к жана антихоластикалык м\нъздъ болгон;
  
• 
  Гуманисттер Кудайдын кудуретинен адамдын баалуулугун жогору койгон;
  
• 
  бул багыт теосентризмди антропоцентризм принциби менен алмаштырган, б.а. адамга ъзгъчъ къё\л буруп, анын к\ч\н, улуулугун, кадыр – баркын, м\мк\нд\ктър\н жана жъндъмд\\л\ктър\н даёазалаган;
  
• 
  Тиги д\йнъдъг\ бейиштен к\мън санап, бул д\йнън\н, жарык д\йнън\н баалуулугун жана кооздугун къркъмдъп, адам ъм\р\нъ карата оптимистик позицида болгон.
  

Франческо Петрарка « алгачкы гуманист » же « гуманизмдин атасы » болуп эсептелет. Антикалык маданияттын улуу пропагандисти катары ал байыркы мезгилдерден сакталып калган латын тилиндеги тексттерди чогулткан.

Кайра жаралуу доорундагы реалдуу турмуш д\йнън\ таанып бил\\гъ карата жаёы ыкмалардын пайда болущун шарттаган. Экономиканын т\пк\р\нън жаёы мамилелер жаралып, алар так билимдерди талап кылышкан. Техникалык жана табигый ачылыштар доордун негизги белгисине айланган. Мисалы, гениалдуу ойчул Леонардо да Винчи анатомияны илим катары ън\кт\ргън.

Ал адамдын дене т\з\л\ш\н съъктърд\ союу методу менен изилдеген, с\ръттъп жазган, къптъгън булчуёдардын, съъктърд\н, нервдердин жана ички органдардын с\ръттър\н тарткан Европадагы алгачкы изилдъъч\ болгон. Улуу с\рътч\н\н анатомиялык атластары ушунчалык так аткарылып, илимий анатомияны негиздеген Падуа университетинин медицина кафедрасынын профессору Андреас Везалийдин (1514-1564) илимий ачылыштарына т\ртк\ берген.

Жаратылыш чъйръс\ндъг\ ачылыштар кайра жаралуу доорундагы натурфилософиянын негизине коюлган. XVI кылымдын окумуштуулары натурфилософиянын предмети табият философиясын гана эмес, д\йнъ т\з\л\ш\н таанып бил\\гъ м\мк\нд\к берген жаёы ыкмаларды да киргизишкен. Бул ыкмалар оригиналдуу м\нъздъ болуп, китеп схоластикасына гана эмес, мурдагы доолордогу теологиялык окууларга да каршы келген.

Италиялык натурфилософдордун топ жылдызынын ири ък\лдър\ болуп Леонардо да Винчи, Николай Каперник, Джордано Бруно, Галилео Галилей эсептелген.
Леонардо да Винчи

Адамзаттын тарыхында бийик Кайра жаралуунун негиздъъч\с\ болуп эсептелген Леонардо да Винчи (1452-1519) сыяктуу гениалдуу инсанды жана титанты сейрек кездештир\\гъ болот. Ал Флоренциядан анча алыс эмес жайгашкан Винчи аймагындагы Анкиано кыштагында туулган.

Адамдын денесинин сулууглугун даёазалоо. Ъз доорундагы башка с\рътч\лърдъй эле библиялык кармандардын элеси аркылуу Леонардо адамдын денесинин сулуулугун, анын к\ч\н жана булчуёдарын даёазалоону ъз максатына айландырган. Орто кылымдарда ък\м с\ргън адамдын к\нъъл\\ денеси тууралуу т\ш\н\мдърд\ четке кагып, Италиялык с\рътч\лър адамдын ж\з\н\н, жылаёач денесинин, булчуёдарынын сулуулугун чагылдыруу менен эркин, къз карандысыз, к\чт\\, ден-соолугу чын жана жаш адамдын культун орнотушкан. Адамдын табиятын тереё т\ш\н\\ максатында алар философиялык, математикалык жана анатомиялык билимдерди атайлап ъздъшт\р\шкън.

0. 
   Жаёы мезгилдин философиясы.
   
1. 
   
   

Кайра жаралуу доорунан кийинки “Жаёы мезгилдин философиясы” деп аталган тарыхый бетти ачкан. Мындай аталыш кокусунан эле пайда болгон эмес. XVI кылымдын аягы XVII кылымдын башында Батыш Еврорпанын ълкълър\ндъ феодалдык коомдук т\з\л\ш ънд\р\шт\н буржуазиялык же капиталисттик ыкмасы менен алмаша баштайт. 1609 – жылы Европада, тагыраак айтканда Нидерландияда эё алгачкы буржуазиялык революция болуп ътът да, ал ъз ълкъс\ндъг\ феодализмди жокко чыгара талкалап, башка ълкълъргъ \лг\ кърсътъ баштаган.

Эгерде Кайра жаралуу доорундагы философия схолоастиканын \стъмд\г\нъ каршы багытталган оппозиция же реакция катары с\ръттълсъ, Жаёы мезгилдин философиясы адамды, анын сапаттары менен кадыр баркын башкы баалуулук деп жарыялоо менен орто кылымдагы д\йнъ таанымдан тап такыр айырмаланган, ага окшогон жаёы къз караштын программасын иштеп чыгууга аракет кылган.

Тарых бул мезгилди европалык цивилизациянын алдыга карай эё кубаттуу секирик жасоосуна м\мк\нд\к берген илимий – техникалык революциялардын доору деп айтат. Айтсак атактуу англиялык окумуштуу Исаак Ньютон(1643- 1727) классикалык механиканын негизги мыйзамдарын аныктап, б\тк\л д\йнъл\к тартылуу мыйзамын ачса, механиканын, физиканын, математиканын ън\г\ш\ндъ Р. Декарт менен Готфрид Вильгем Лейбниц ъёд\\ чыгаан философтор олуттуу салым кошушкан. Ошол себептен, эгер Кайра Жаралуу доорун “титандар доору” деп аташса, Жаёы мезгил тарыхка “късъмдър кылымы” деген аталыш менен белгил\\ болгон.

Эгерде орто кылымдын философиясы диний ишеним менен союздаш болсо, Кайра жаралуу философиясы искусство менен гуманитардык илимдерди ънъктъш кылса, Жаёы мезгил философиясы табият таануу жана так илимдерге таянуу менен ън\г\\н\ чечкен.

Атактуу англиялык философ Френсис Бекон (1561 – 1626)

илим менен философиянын тарыхындагы чыгаан революционерлердин бири жана “эксперименталдык физиканын атасы” болгон.

Келечектеги философ жана мамлекеттик кызматкер Лондон шаарында, англиялык Ъкмътт\н лорддор кабинетинде 20 жыл ашуун Чоё мъърд\н сакчы - лорду деп аталган эё жогорку мамлекеттик кызматты аркалаган мартабалуу ак съък, сэр Николас Бекондун \й б\лъс\ндъ 1561–жылдын 22 – январында туулган.

Бекондун пикири боюнча философияны негизги милдети болуп таанымдын жаёы методун т\з\\, ал эми илимдин максаты- адамзатка пайда алып кел\\ эсептелет. Анын пикири боюнча илимди “илимдин руху \ч\н эмес, айрым окумуштуулардын талаш – тартышы \ч\н эмес, жеке пайда жана даёкты къздъъ \ч\н эмес, бийликке жет\\ \ч\н эмес, башка пас ниеттер \ч\н эмес, андан жашоо – турмуштун ъз\ пайда жана ийгилик табуусу \ч\н” ън\кт\р\\ зарыл. Илимдин негизги максаты жаратылыш к\чтър\нъ \стъмд\к кылуусу саналат.

Билимдердин багыттуулугу Бекондун “Билим - к\ч” деген атактуу афоризминде туюнтулган. Колунан келгендер к\ч кубатка ээ, ал эми билимге ээ адамдардын гана колунан келет эмеспи, Билимдерге алып баруучу чыныгы жол болуп байкоо ж\рг\з\\, анализ, салыштыруу жана эксперимент эсептелишет. Окумуштуу ъз изилдъъс\н жеке фактылардан баштап кеёири жалнылоолорго ът\ш\, б.а. таанымдын индуктивд\\ методун пайдалануусу зарыл”.

Бекон адамдын тааным жъндъмд\\л\г\н (эске тутуу, кыялдануу, ой ж\г\рт\\) ъзгъчъл\ктър\нъ негизделген илимдердин клацификациясын иштеп чыккан. Эске тутуу табигый жана атуулдук тарыхтын, кыялдануу поэзиянын негизинде жатат. Математика, табият таануу илимдери менен философия ой ж\г\рт\\гъ таянат. Таанымдын милдети болуп нерселердин себебин ачуу эсептелет. Ошол себептен, техника менен табият таануу илимдерин ън\кт\р\\ - Бекондун кызыктарынын борборунда турган. Бирок, Бекон ъз\н\н къпч\л\к замандаштары сыяктуу деисттик къз каршты жактаган.

Деизм (латынча - кудай) дегенди т\ш\нд\рът. Деист катары ал “ “кош чындык” теориясын колдогон жана теологиянын обьектиси болуп Кудай, ал эми илимдики - жаратылыш эсептелет деген пикирде болгон.

Тааным теориясында Ф. Бекон эмпирик (грекчеден – тажрыйба, эксперимент) болгон. Эмпиризм деп тааным теориясындагы чыныгы билимдердин жападан жалгыз булагы болуп сезимдик тажрыйба эсептелет деген багыт аталат. Таанымдын негизи катары Бекон сезимдик тажрыйбаны атаган.

Чыныгы тааным сезим – туюмдардан башталат. Ошол себептен Бекон айрым, жеке кубулуштардын экспериментеринен

жалпы жоболорго алып барган тажрыйбалык изилдъън\н маанисин баса кърсъткън. Ошол эле учурда ал тааным сезимдик тажрыйбалар жана алардын сыпатталышы менен гана

чектелип калбашы керек деп эсептеген. Тааным табияттагы себеп–натыйжалуу байланыштар менен мыйзам ченемд\\л\ктърд\ ачууга умтулуусу зарыл. Мындай максатка сезим органдары менен тажрыйбанын маалыматтарын теориялык ойлом жана акыл -эс аркылуу иштеп чыгуу аркылуу жет\\гъ болот.

Бекон алгачкылардан болуп таанымдагы сезимдик жана акыл эстик моменттердин биримдигинин зарылдыгы тууралуу маселени койгон. Ал негизги къё\лд\ индуктивд\\ метод менен сезимдик тажрыйбаларга гана къё\л буруп, таанымдагы теориялык ойлом менен дедуктивд\\ методдун ролун жетишерлик баалаган эмес.

Бекондун къз карашында каалагандай таанымдын негизинде кандайдыр бир максатка шайкеш уюштурулган жана ага баш ийдирилген тажрыйба жатат. Тажрыйба белгил\\ бир план боюнча удаалаш, ырааттуу, ирэтт\\ ж\рг\з\л\п, эксперименттерден жаёы эксперименттерге алып баруусу же ъз кезегинде съз болуп жаткан жаёы эксперименттерди шарттаган теориялык жоболорго т\рт\\с\ зарыл. Бекон иштеп чыккан метод тъмъндъг\дъй удаалаш жана ырааттуу кадамдардан турган: 1) фактылар менен кубулуштарга байкоо ж\рг\з\\; 2)аларды системалаштыруу жана квалификациялоо; 3) керексиз, маанисиз фактыларды табуу жана аларды четке кагуу; 4) изилденип жаткан кубулушту курамдык бъл\ктъргъ бъл\\; 5) фактылар менен кубулуштардын чындыгын тажрыйба ж\з\ндъ текшерип кър\\; 6) аларды жалпылоо.

Философиянын тарыхында аттын кашкасындай белгил\\ болгон атактуу ойчулдардын бири Рене Декарт (1595 – 1650) “мени кимдир биръъ же кандайдыр бир нерсеалдаганын, ъзгъчъ ъз\мд\ ъз\м алдаганымды каалабайм” деген принцип менен жашаган.

Декарт Франциянын т\шт\г\ндъ жайгашкан Турен жергесиндеги Ляе деп аталган кичинекей шаарда мартабалуу ак съъкт\н \й\ндъ туулган. Анын ата бабасы менен алыс жакын туугандары Франциянын чыгаан аскер башчыларынан, парламент м\чълър\нън болушкан. Наристенин энеси ал търългъндън бир нече к\ндън кийин кургак учуктан ългънд\ктън, врачтар энесинен жуккан бул оору кичинекейди аман калтырбайт деп кооптонушат, бирок анын акыл жъндъм\н майтара алган эмес. Ошондуктан уулунун жъндъм\нъ сыймыктанган атасы аны “менин кичинекей философум” деп эркелеткенди жакшы кърч\ экен. Сегиз жашында корол Генрих 4- тарабынан негизделген Ла Флеш аттуу ак съъктърд\н балдар колледжинде окуган.

Декарттын онтологиясы. Декакрттын чыгармачылыгынын борборунда болмуш тууралуу маселе, ал эми анын онтологиясынын ъзъг\ндъ “субстанция” т\ш\н\г\ турган. Субстанция (лат. – маёыз, негизинде жаткан ъзък) деп Декарт ъз алдынча жана эч нерседен къз каранды болбой, д\йнън\н пайдубалынын негизинде жаткан туруктуу маёызды т\ш\нгън. Бирок, ътъ тереё маанисинде Декарт субстанция деп эч качан жаратылбаган, т\бъл\кт\\ жана чексиз Кудайды т\ш\нгън.

Декарттын д\йнъ тааным механистикалык м\нъз к\ткън: ал Кудай тарабынан жаралган д\ёнън\ (ааламды) тынымсыз ъзгър\п жана ън\г\п туруучу эбегейсиз зор механизм т\р\ндъ элестеткен. Деист катары ал д\йнъгъ алгачкы импульсту Кудай берген, бирок кийин аалам ъз\н\н табигый мыйзам ченемд\\л\ктър\ боюнча Кудайдан къз карандысыз ън\г\\ жолуна т\шкън деген пикирде болгон.

Декарт математикалык билимдердин логикалык м\нъз\нъ байкоо ж\рг\з\\н\н натыйжасында рационализмдин негиздъъч\с\ катары таанымдын аналитикалык же рационалдуу деп атлган илимий методун сунуш кылган. Рационализм (лат. – акыл эс ) - сезимдик таанымды четке каккан же аны кысымга алган, д\йнън\ акыл – эстин , логиканын жардамы аркасында гана иаанып бил\\ м\мк\н деген философиялык окуу.

Ъз\н\н “Метод тууралуу ой ж\г\рт\\лър” (1637) деп аталган ъзъкт\\ чыгармасында Декарт дедуктивд\\ илимий метод адамдын акылын башкарууга жана тъмънк\дъй эрежелерди так аткарган учурда адамзатты коюлган максатка кыска жол менен алып баруу жъндъм\нъ ээ эё кубаттуу каражат болуп саналат деп жазган. Ал изилдъън\н дедукция методуна же далилдъън\н дедуктивд\\ методуна къп маани берген. Декарттын пикиринче метод таанымды тереё ойлонуу менен уюштурулган ишмерд\\л\ккъ айландырып, изилдъъ методун кокустуктардан эркин алып чыгат.

Немецтик классикалык философия XVIII – к. аягы XIX к. жаратылышы

Негизги өкүлдөрү И. Кант, Гегель, Фейербах

Кант – материалист идеалист

Гегель – обьективдүү идеалист

Фейербах – антологиялык идеалист

Диалектика - өнүгүү баардык. Гегель философиясынын ичинен ушул диалектикасы эң баалуу жагы болуп эсептелет. Гегель философиясында ички каршылык болгон ал каршылык метафизикалык система жана диалектикалык методдордун ортосунда болгон.

1. Диалектикасында Гегель тынымсыз өнүгүү жана өзгөрүү жөнүндө жазат бирок өзүнүн философиясына келгенде анык түбөлүктүү өзгөрбөс жана өзгөрүүгө тийиш эмес философия деп жарыялайт.

2. Диалектикасында Гегель дүйнөдө түбөлүктүү эч нерсе жок дейт.ошону менен бирге өзү жашаган мамлекет феодалдык анын ордуна башка мамлекет келүүгө мүмкүн эмес дейт.

3. Гегель диалектикасында өнүгүү бүгүнкү күндөн артка кайрылат дейт. Келечекке умтулбайт башкача айтканда Гегель өнүгүүнү тегерек формада дейт.

4. Гегель Диалектикасы обсаплюттук идеаны гана өнүгүүдө деп карайт ал эми жаратылыш жана коомду өнүгүүдөн тышкары карайт, бул кемчиликтерге карабастан Гегель Философу Философиянын тарыхында өтө чоң ролду ойногон. Себеби анын диалектикасы өнүгүү жөнүндөгү ойлору туура болгон жана өз кезегинде ошол диалектикага таянып....

1. 
   Бытие категориясы, анын маёызы ъзгъчъл\г\.
   
2. 
   Бытиенин негизги формалары, алардын диалектикасы.
   

3.1.3. Философияда субстанция проблемасы. Монизм жана

дуализм.

Негизги адабияттар:

1. 
   Введение в философию. Учебник для вузов. ч.2. М., 1989.
   
2. 
   Бутанов А.А. Основные формы движения и их взаимосвязь
   

3. Байбосунов А.Донаучные представления кыргызов о природе.

Ф., 1990.

4. Орлов Б. Человек, мир, мировоззрение. М., 1985.

5. В.И. Ленин. Материализм и эмпириокритицизм – ПСС. Т.28.

Кошумча адабияттар:

1. Губин В.Д. Онтология. Проблема бытия в совремнной

европейской философии. Курс лекций. М., 1998.

2. Мостапенанко А.М. Пространсво и время в макро – мега –и

микромире. М., 1974.

3. 
   Мир философии. Книга для чтения. М., 1991. ч1.
   

Грекчеден которгондо “онтология” барлыкболуш, бытие жън\ндъг\ окуу дегенди т\ш\нд\рът. Бытие орустун “быть”деген съз\нън алынган, бизче которгондо бар болуу дегенди т\ш\нд\рът.

Бытие - обьективд\\ реалдуулукту т\ш\нд\р\\ч\ философиялык категория. Бытие деген т\ш\н\к ъз\нъ обьективд\\ реалдуулукту да камтыйт. Бытие- материя сыяктуу философиянын негизин т\згън эё жалпы т\ш\н\ктър\н\н бири. Бул т\ш\кт\ XVII кылымда Гонклениус киргизип, кийинчерээк Х. Волф дагы аны кеёири колдоно баштаган. Бирок байыркы ойчулдардан тартып азыркы философторго чейин араларында бул проблемалардын тегерегинде талаш тартыштар уланууда.

Болмуш проблемасынын маёызы эмнеде? Эмне \ч\н къптъгън ойчулдар аны философиялык ойлоо системасынын ьашаты катары кабылдашат? Аны туура чечмелеп алуу \ч\н бытие маселесинин адамдын жана адамзаттын жашоосу менен кандай байланышта экендигин т\ш\н\\ зарыл.

Жаратылышта, коомдо кандай ъзгър\\лър болбосун ааламдын ъз\, д\йнъ бир б\т\ндъй нерсе катары т\бъл\ккъ сакталып бар боло бериши адамдар \ч\н табигый кър\н\ш. Бирок д\йнън\н азыркы учурда бар экендигине ой чаптыруу ал дайым эле болуп келгенби? - жана “ келечекте боло береби?”- деген суроолорду туудурат. Кээ бир философтор ооба, д\йнъ жок болгус, т\бъл\к, ал дайыма болгон, бар жана боло берет деп далалдешсе, башкалары д\йнъ бар, бирок мейкиндикте жана убакытта ъз\н\н башталышы жана т\гън\ш\нъ ээ деген пикирде болушкан. Демек, чексиз б\т\ндъй болгон д\йнъ жън\ндъг\ к\н\мд\к жашоодо айкын болуп турган ой философияда д\йнън\н т\бъл\кт\\л\г\ же убактылуулугу жън\ндъг\ ой жобого кошулат. Д\нън\ бир б\т\ндъй т\бъл\кт\\ нерсе катары кабылданышы келип-келип адам жашоосу менен ъз ара кандайча карым катышта? деген суроонун пайда болушуна т\ртк\ берет.

Ошентип бытие маселесинин ъз ара тыгыз байланышта болгон т\рд\\ ъё\ттъ пайда болууда. Мисалы бытие маселесине караштуу суроолордун бир тобу адамдардын, жеке адамдын ъм\р с\р\\с\ жана д\йнъдън кайтышына негизделген тажрыйбасынан д\йнън\ мейкиндиктеги жана убакыттагы чектелиш жана чексиздиги жън\ндъг\ ой ж\г\рт\\лър\нън келип чыккан. Ушул бир б\т\ндъй болгон жаратылыштын бытиесинин жана нерселердин, табияттын абалдарынын, адамдардын т\гън\чт\\, убактылуу бытиесинин карама – каршылыктуу биримдиги жън\ндъг\ суроолор бытие маселесинин биринчи ъё\т\н т\зът.

Азамзаттын маданиятында бытиени т\бъкл\кт\\ жана убактылуунун бирдиги жагынан чагылдырылышы алгачкы жолу мифологияда жана динде башталган, андан кийин гана философияда жана илимде иликтен\\дъ.

Байыркы доордун философиясында бытиени бул ъё\ттън талдоо кеёири тарлган болчу, мисалы, Индияда джайнизм агымында, Кытайда Хуэй – Шинин окуусунда (моизм агымынын ък\л\), Грецияда Пармениддин къз карашында ж.б. агымдарда.

Бытиенин философиялык проблемасынын экинчи ъё\т\ жаратылыштын бирдикт\\л\г\ жън\ндъг\ маселе менен байланыштуу, себеби жаратылыштын ъз\ д\йнън\н т\рк\г\нън турат эмеспи. Атап айтканда жаратылыштагы заттык менен руханийликтин, коом менен табияттын, булар менен адамдын ортосундагы, же болбосо адамдардын ъз арасында олутту айырмалар бардыгы айкын, бирок ошол эле кезде булар ъз жашоосунда бир б\т\ндъй д\йнън\, жаратылышты т\зът.

Д\йнъ т\бъл\к бирдик катары адамдын эрки жана аё сезиминен сырткары жашоодо. Т\рк\м- т\рд\\ нерселерди ъз\нъ камтыган д\йнън\н ушул убакка чейин бар болуп келгендиги, азыр да бар болушу жана келечекте да бар боло бериши бытиенин биртикт\\л\г\н\н ъбългъс\н т\зът. Бул бирдикт\\л\к – д\йнън\н материалдуулугунда.

Бытие маселесинин дагы бир ъё\т\ - жашоосунун, ън\г\\с\н\н ъз ички логикасына ээ болгон жаратылыштын жеке адам жана адамдардын муундарынын кыймыл – аркетине, аё- сезимине караганда мурдатан бар болуп келгендигинде.

“Реалдуулук” категориясы философияда бар болууну билдирет, Болмушка карама–каршы т\ш\н\к –эч нерсенин болбостугу жок болуу (небытие), реалдуулук т\ш\ктър\нън сырткары болмуш категориясы жаратылыш, д\йнъ, табият, жашоо, мейкиндик, убакыт, материя, калыптануу, сапат, сан, чен, деген т\ш\н\ктър менен байланышта каралат. Мисалы “жаратылыш” деп бардык реалдуулуктун т\рлър\н, табияттын, адамдын, материалдык д\йнън\н жана адам рухунун биртикт\\л\г\н т\ш\нъб\з.

Бытие деп жаратылышта орун алган (бар болгон) нерсенин бардыгын т\ш\нъб\з. Бытие категориясы реалдуулуктун бардык т\рлър\н ъз\нъ камтыйт, демек, материалдык, рухийлик (материалдык кубулуштар, социалдык процесстер) жараяндар (жана адамдын аё- сезиминдеги чыграмачылык ракет) болмушка бирдей эле кирет.
Бытиенин негизги формалары.

Адамдар ъздър\ аны сезишеби же жокпу, бирок иш- аракеттеринде дайыма бытиенин формаларынын ъзгъчъл\г\н эске алышат. Анткени табигый нерсе менен адамдардын денесине же аё сезимине тасир эт\\ кескинд\\ т\рдъ айырмаланып турат.Ошондуктан бытие формаларынын проблемасы адамдардын к\н\мд\к практикасында жана таанымында зор мааниге ээ. Ал философия \ч\н абдан маанил\\. Ъз\н\н жашоо шаттары, жолдору боюнча бытиенин ар т\рд\\ кър\н\штър\ къптъгън топторго бъл\нът.Алардын ичинен бытиенин негизги формаларын тъмък\лър т\зът:

• 
  Нерселердин (денелердин), буюмдардын , заттардын, процесстердин бытиеси.
  

б) жасалма жарытылыш бытиеси (адам эмгегинен

жаралган нерселер).

- Адам бытиеси.

а) адам нерсе катары нерселердин арасында

жашайт;

ъзгъчъл\г\.

• 
  Руханий бытие.
  

б) обьективтештирилген руханий бытие (аё сезимде

ой пайда болот жана обьекке айланат).

- Социалдык бытие.

а) коомдогу адамдын бытиеси;

б) коомдогу материалдык бытие.

Табият бытиесин адам ъз\, ъз\н\н аё – сезими калыптана электе бар экендигин ъз\н\н акылына, аё сезимине таянып аныктайт. Бул тыянакка адамдар къптъгън фактылардын, себептердин, илимдин тажрыйбалык жана назарияттык маалыматтарынын демек жалпы адамзаттын тарыхый – социалдык тажрыйбасынын, жер бетине жашап келген жана жашап туруучу бардык адамдардын тажрыйбасынын негизинде келишкен.Табияттын (анын нерселеринин, кубулуштарынын, абалдарынын) бытиенин ъзгъчъ формасы катары айырмасы - ал адамга чейин, аё сезиминен сырткары жана таптакыр ага къз карандысыз болгондугунда.

Жалпысынан алганда табият мейкиндикте жана убакытта чексиз, ал качан, бардык жерде болуп келген, бар жана боло берген. Бул кайталангыс ъзгъчъл\к табияттык айрым нерселерине, кубулуштарына жана абалдарына таандык эмес. Алар качандыр кайсыл бир жерде пайда болуп, ън\г\п жана жок болушу ыктымал, бирок алардын жок болуусу б\т табияттын бытиесинин т\гънгънд\г\нъ жатпайт. Ошептип бир б\т\ндъй болгон т\гънг\с табигый д\йнън\н бытиесиндеги айрым бар болуучу жашап туруучу нерселердин убактылуу жана т\бъл\к бытиесинин диалектикасы табият бытиесинин ъзгъчъл\г\н т\зът.

Ъз\н\н бытиесинин аё – сезимге чейин, андан сырткары жана къз карандысыздыкта ън\г\п келе жаткандыгына байланыштуу биринчи табият – обьективд\\ жана алгачкы реалдулук, анткени адам жана анын рухунун жаралышына т\бъл\кт\\ табият себепт\\. Жердин табияты да адамсыз миллиардаган жылдар жашап келген.

Адам ъз\н\н сезими менен табият универсумунда бирдикт\\ бытиенин чексиз созулган чынжырынын кийинки тогоолорунун бири гана болууда. Табият \ч\н жашоо, бар болуу адам же башка бир аё сезимд\\ жандык аркылуу кабылданууга жатпайт. Адам пайда болгонго чейин Ааламдын эбегейсиз чоё мейкиндиктери эч ким тарабынан жана эч качан кабылданбаган болушу ыктымал; адам багы б\тк\л универсумду кабылдоого да, ал т\г\л ой чаптырып, ой жеткир\\гъ да м\мк\нч\л\г\ жок.

Табиятсыз адам жашай албайт, иш –аракетин да ж\рг\з\\гъ албайт, табият ушул мааниде дагы адамга салыштырганда обьективд\\ жана алгачкы жашоодо. Табиятсыз адам жасап жараткан нерселер жана кубулуштар да (экинчи табият) пайда болмок эмес. “Экинчи табият” биринчиге къз каранды. Ъз\н\н тиби, формасы боюнча ал ъз\н\н жараткан биринчи табиятка окшойт, бирок предметтик – заттык бытиеси боюнча маанил\\ ъзгъчъл\ктъргъ ээ.

Бул ъзгъчъл\ктър\ эмнеде? Экинчи жаратылыш бирдикт\\ жана ошол эле кезде къп т\рк\н д\йнъ. Бул адам жараткан цивилизациянын башатындагы эё алгачкы эмгек куралдан тартып, азыркы учурдагы абдан татаал машиналар жана тетиктер, унаа жана байланыш каражаттары (радио,телеграф,телефон),эсептъъч\ электрондук машиналар жана ткосмоско учуруу апараттар ж.б. экинчи жаратылышка кирет.

“Экинчи жаратылыш” ъз\н\н маёызы боюнча бул социалдык – тарыхый, демек цивилизацияланган бытие. Башка айырмасы мына ушунда.

Жеке адамдын, адамзаттын бытиеси абдан ъзгъчъ, кайталангыс жандуу табиятта адамдын жашоосунун ъзгъчъл\г\н анын денеси тарабынан ъз бытиесин шаттагандыгы т\змъ – т\з эместиги адам ъз\н\н негизги муктаждыктарын табиятка жънъкъй эле багындырып бербестен аларга чек коюп туруучу коом, тарых, жеке адамдын ъз\н\н эрки жана ъз\н ъз\ аёдап бил\\ аркылуу жънгъ салып, къзъмълдъъгъ жъндъмд\\л\г\ бар болгондугунан кър\н\п турат. Универсалдуу эместиги болсо адамдын иш аркетинин къпч\л\г\ ъз денесинин муктаждыктарынан сырткары турган,демек адеп–ахлактык,рухийлик себептер аркылуу аныкталышында. Муну адам адилетт\\л\к, мээримд\\л\к, акыйкат \ч\н жана башка ушул сыяктуу себептер менен ъз\н ъз\ курмандыкка алып баруудан тартпагандыгынан артыкча ачык айрым кър\\гъ болот.

Адамдын жашоосунун ъзгъчъл\г\ бытиенин ъз ара айырмаланып турган чендеринин бирдикт\\л\г\ндъ. Эё абалы адам ъз\нчъ сезимд\\ бир “зат” (дене ) катары жашайт. Бул адамдын биринчи чени. Адам социалдык - тарыхый жандык катары жашайт.

Адамдын бытиеси табигый, заттык жана руханийликтин, жекелик жана уруучулуктун, инсандык жана коомчулуктун комплекст\\ жана кайталангыс биримдиги.

Б\т бирдикт\\ болмушту алганда андагы адамдын орду, анын бытиесинин мааниси кандай? Бул ътъ маанил\\ жана актуалдуу маселе.

Адам бытиесинин мамилесин д\йнъл\к д\йнъл\кдиндердин бири болгон буддизм ъз\н\н философиялык окуусунун борбордук маселеси катары каралган. Адамдын психикалык активд\\л\г\ буддизмде болмуштун чыгармачыл башаты, т\пк\ себеби катары эсептелет.

Къптъгън диний жана философиялык окуулар боюнча адам бул т\гънг\с ой жеткис ааламда анын бир кымына гана болууда, Адамдын болмушу да д\йнън\н жашоосунун чексиз созулмалуулугунда бир къз ирмегенчелик гана убакытка тете кър\н\ш.

Руханиет болмушу.

Жекелентилген руханиет болмушу.

Руханият болмушу жекелентилген жана обьективдештирилген т\рлъргъ бъл\нът. Биринчи т\р\ туюмдарды, эмоцияларды, ой пикирлерди, максаттарды жана аё сезимдерди ар т\рд\\ абалдарын ъз\нъ камтыйт. Мисалы, ага кыялдануу кирет. Демек, жекелентилген руханий болмуш эё абалы жеке адамдын аё - сезиминин ъз\нъ камтыйт.

Философия жекелентилген руханиятты атайын талдоо менен бирге аны жалпысынан адамдын жана жаратылыштын болмушу менен карайт. Ошол эле кезде кээ бир философдор, мисалы, чыгаан немецтик философ Иммануил Кант (1724-1804), франциялык ойчул жазуучуларынын мыктыларынан бири Жан Поль Сартр (1905-80) жекелентилген руханияттын адамдын жашоосунун башка калыптарына караганда ъзгъчъ артыкчылыктарын (приоритеттерин) белгилешет.

Адамдын аё - сезими ошол эле убакытта ъз\н-ъз\ аёдоо сезими (самосознание), демек ъз\н\н денесин, ъз\н\н ойлорун жана сезимдерин, ъз\н\н коомдогу ордун, башка адамдарга болгон мамилесин, жалпысынан алганда адам ъз\н бътънчъ жана бир жеке инсан катары т\ш\\н\гъ ээ болууда. Ъз\н-ъз\ аёдоо сезими кандайча бар боло алат? – деген суроо кызыгарлык жана абдан татаал. Ъз\н-ъз\ аёдоо сезими биздин аё-сезимибиздин бътънчъ борбору.

Жекелентилген руханиет кеё мааниде алганда аё – сезимден сырткары турган аёдоосуз сезимди (бессознательное) да ъз\нъ камтыйт. Аёдоосуз сезим деп жалпысынан айтканда адамдын аё-сезиминде элестетилбеген, байкоодон сырткары турган психикалык жараяндардын, аракеттердин жана абалдардын жыйындысы т\ш\н\лът. Мындан сырткары аёдоосуз сезим деп чыныгы максаттары жана натыйжалары аёдоосуз калган жеке адамдык жана топтук ж\р\м – турумдары м\нъздълът. Аёдоосуз сезимди изилдеп талдоодо австралиялык адам психикасын изилдъъч\ дарыгер Зигмунд Фрейд (1856-1939) баа жеткис салымын кошкон.

Бизди кызыктырган суроо – аёдоосуз сезимдин болмушунун ъзгъчъл\г\ эмнеде? Анын болмушунун тъмънк\ \ч деёгээлин белгилеп ът\\гъ болот.

Аёдоосуз сезимдин деёгээлинин биринчиси–адамдын ъз денесинин жашоосуна, милдеттеринин иретт\\л\г\нъ, денесинин кээ бир абдан жънъкъй керектъълър\н\н канаатандырылышына аёдалбас т\рдъ психикалык къзъмъл салып туруусу. Бул къзъмъл автоматтык (эрксиз) т\рдъ, демек так эле аёдоосуз аткарылат. Кээ бир каалоолор жана козутуулар, т\штър, акыл-эси соо эмес болгон абалдар (фобиялар, паранойялар ж.б.у.с.) толук же жарым – жартылай аёдоосуз сезимге кирет.

Аёдоосуз сезимдин экинчи деёгээли – адамдын ойгоо кезиндеги ай-сезими сыяктанган, бирок негизинен аё-сезим талаасында орун которууга м\мк\нч\л\г\ болгону менен, мезгили жетмейинче аёдоосуз кала берч\\ жараяндардан жана абалдардан ыбарат. Биз “ бул ой бышып жетилди ”, “ мен бир ойго келдим ” дегенибиз – негизинен аёдоосуз сезимибиздин т\пк\р\нън ойдун, бейненин (образдын) жаралып чыгышын жана мындан кийин аёдалып сезилишин белгилегенбиз. Ушуга маалыматтардын абдан чоё кълъм\нън, тынчсыздандырып, къё\лдъ калган кооптуу издерден ж.б., аё-сезимди коргоо максатта андан с\р\п чыгарылган баштан ъткър\лгън кайгы-капалар да кирет.

Аёдоосуз сезимдин \ч\нч\ деёгээли – кээ бир кэркэм илимий, философия жана башка туйгу жараяндарынан, адамдын къё\л\ндъ жетилип бараткан бийик ой–максаттык умтулуулардан кър\\гъ болот. Бул жараяндарда аёдоосуз сезим менен, адамдын сезимдеринин, акыл – эсинин чыгармачылык к\ч\ менен тыгы: чырмалышкан.
Обьективдештирилген руханият болмушу.
Материалистик къз караш боюнча руханияттын ъз\нъ “ камтып ж\р\\ч\” материалдык нерселерсиз анын болушу м\мк\н эмес.

Жекелентилген руханият мээнин нерв борбор системасынын б\т организмдин жараяндарында жана иш- аракетин материалдаштырылган жаначектелген аё - сезимдин жана аёдоосуздук (аёдоосуз сезимдин) ъзгъчъ, жеке, кайталангыс жараяндары жана кър\н\штър\ катары жашайт. Бирок руханияттын материалдаштырылышынын адам маданиятынын т\пк\р\ндъ жаралып жана анын болмушунун жекелентилгенден сырткары турган калып болот. Руханияттын табигый жана жасалма, белги жана символ катары жашоосунун, турмушка ашырылышынын калыптары абдан универсалдуу (ар тараптуу)

Сулуулуктун т\пк\ максаты (идеалы) жън\ндъг\ жалпы т\ш\н\кт\ (идеяны), адилетт\\л\к, акыйкат идеяларын алсакчы? Адамдын сулуулук, жакшылык, жыргалчылык, акыйкат жън\ндъ ой-пикири канчалык ъзгър\л\п жатса да къркъм, адеп-ахлактык, илимий чыгармачылыктын жараяндарын жънгъ салчуу жалпы къз караштар, баа-ълчъмдър\ (критерийлери) жана нормалар т\з\лгън.

Мындай идеялар адамзаттын ън\г\\ жараянында маданияттын уюткусуна айланып жалпы адамзаттык баалуулуктардын рухий кенчин калыптандырат. Идеялар д\йнъс\ быйый берет, ошону менен алардын болмушунун салыштырмалуу ъз алдынчалыгынын мааниси да арта берет.

•Декарттын дуализми. Француз философу Рене Декарттын чыгармачылыгынын борборунда болмуш тууралуу маселе, ал эми анын онтологиясынын ъзъг\ндъ “ субстанция ” т\ш\н\г\ турган.

Субстанция деп Декарт ъз алдынча жана эч нерседен къз каранды болбой, д\йнън\н пайдубалынын негизинде жаткан туруктуу майызды т\ш\нгън. Субстанция деп идеяны да, жеке нерсени да атоого болот. Бирок, ътъ тереё маанисинде Декарт субстанция деп эч качан жаратылбаган, т\бъл\кт\\ жана чексиз Кудайды т\ш\нгън. Кудай баарын жараткан, ал жыргалчылыктар менен Акыйкаттын (чындыктын) булагы. Кудай тарабынан жаратылган д\йнъгъ карата субстанция т\ш\н\г\н шарттуу т\рдъ гана колдонууга болот.

Материя механиканын универсалдуу мыйзамдары менен шартталган тынымсыз т\рдъг\ сандык жана сапаттык ъзгър\\лъргъ дуушарланып турат. Ушул эле мыйзамдарга ътъ татаал машина болуп саналышкан тир\\ жандыктар да баш иет. Адам жаныбарлардан айырмаланып, жанга, акыл - эске жана с\йлъъ жъндъмдър\нъ ээ болгондуктан, механикалык эмес, социалдык мыйзамдарга баш иет.

Декарттын пикирнде Кудай жараткан д\йнъ (аалам) ъз кезегинде рухий жана материалдуу деп аталган 2 субстанцияга ажырайт. Бул субстанцияларды айырмалоого м\мк\нд\к берген т\ш\н\к катары Декарт “атрибут” т\ш\н\г\н атаган. Атрибут деп субстанциянын ътъ зарыл, майыздуу, андан ажыратып алууга м\мк\н болбогон касиетти т\ш\н\лът. Атрибутсуз субстанциянын жашоосу эч м\мк\н эмес. Декарттын пикири боюнча рухий субстанциянын атрибуту болуп анын бъл\нбъст\г\ жана ой ж\г\рт\\ жъндъмд\\л\г\ саналса, материалдуу субстанциянын атрибуту болуп анын чексиз бъл\н\ч\\л\г\ менен узун – туурасы (кълъм\) эсептелет. Атрибуттардан туунду катары алынган, анча маёызга ээ эмес, экинчилик касиеттерди Декарт “модус” деп атаган. Рухий Субстанциянын модустары болуп кыялдануу, каалоо-тилек, сезим – туюмдар, ал эми материалдуу субстанцияныкы – фигура, кълъм, кыймыл ж.б. эсептелишет.

• Спинозанын монизми. Декарттын окуусундагы талуу жер болуп анын субстанциясынын статусу эсептелет. Бир жагынан, убакыт жана мейкиндик боюнча чексиз жашаган субстанция катары т\ш\н\лгън Кудай гана чыныгы болушка ээ. Экинчи жагынан, ал тарабынан чексиз жашо \ч\н жаралган башка субстанциялар Кудай деп аталган биринчи субстанциядан къз каранды. Демек, субстанциялардын статусу бирдей эмеспи?... Спиноза Декарттын окуусундагы мындай т\ш\н\кс\з дуализмди чеч\\ максатында бирдикт\\ субстанция тууралуу монисттик окууну т\з\\н\ максат кылган.

Ъз алдынча турганда субстанция белгил\\ бир сандагы маёыздуу касиеттерге ээ эмес. Биринчиден, анын чын эле жашап жаткандыгы субстанция идеясынын так жана даана м\нъздъг\ табияты менен далилденет. Экинчиден, субстанция ъз алдынчалуулук касиетине ээ да, эч нерседен къз каранды эмес. /ч\нч\дън, субстанция ъз\нъ гана таандык ички себепке ээ. Субстанциядан сырткары эч нерсе жашабайт. Бизди курчап турган нерсенин баары субстанциянын туундусу болуп саналышат. Търт\нч\дън, субстанцияга мейкиндик жана убакыт боюнча чексиз жашоо сапаты м\нъзд\\. Ал убакыттын агымына айдалбай, эч кандайъзгър\\гъ дуушарланбай, мезгилдин мыйзамынын \ст\ндъ калкып тургансыйт. бешинчиден, субстанция т\бъл\кт\\. Т\бъл\кт\\л\к кыймылдабай, бир орунду катып калгандай таасир берет да, Убакыт боюнча ъзгърбъйт. Субстанция т\бъл\кт\\л\к катары эч качан жаралган эмес жана ъл\п жок болбойт.

Субстанциянын аталган идея, ъз алдынчалуулук, ички себеп, чексиздик, ъзгърбъст\к,т\бъл\кт\\л\к сыяктуу майыздуу, универсалдуу, ътъ жалпы жана фундаменталдуу касиеттерин Спиноза атрибуттар деп атаган.

Субстанциядан айырмаланып, жогоруда ээ эмес жеке нерселерди Спиноза “ модус ” т\ш\н\г\ менен атаган. Модустар ички себептин эмес, сырткы себептин, б.а. Кудайдын таасири астында пайда болушат даубакыт менен мейкиндиктин чегинде келди-кетти, ъзгърмъл\\, кыймылдуу табиятка ээ.