Лекция тезистерінің жинағын дайындаған: аға оқытушы Қ. А. Тұрлыбеков
жүктеу/скачать 221.57 Kb.
|
| Халықаралық үйымдар - бүл халықаралық қүқықтың ерекше түрдегі субъектісі болып табьшады. Оның күқық субъектілігі мемлекеттердің қүқық субъектілігіне үқсамай-ды, өйткені олардың мүшелері - мемлекеттер, сондықтан халықаралық үйымдар туынды субьектісіне жатады. Қазіргі жағдайда ең үлкен әмбебап үйым болып БҮҮ саналады.
Халықаралық үйымдар өз өкілеттіктерін жүзеге асыру барысында күқықтар мен міндеттерге ие болмайды. Соны-мен қатар олардың өздерінің жеке шекарасы болмайдыХалықаралық үйымдар тек қана халықаральіқ шарттардың негізінде жүмыс істейді. Халықаралық үйымдар субъект болады, егер оның қа-тысушы мемлекеттері халықаралық қүқықтар және мін-деттермен қамтамасыз етсе. Егер мемлекет халықаралық қүық қағидаттарының нормаларына сәйкес барлық қүқық-тық қатынастардың субъектісі болса, ал халықаралық үйымдар тек оның қызметімен анықталып және күрылтай қүжатына сөйкес келетін күқықтық қатынастардың субъек-тісі бола алады. Бірақ қүқықтар мен міндеттердің көле-міндегі айырмашьшықтарға қарамастан, үйымдар халық-аралық қүқық ішінде қызмет істейді жөне халықаралық қүқық субъектілігімен қамтамасыз ететін белгілері болады. Халықаралық үйымдар "мемлекеттердің ішкі ісіне аралас-пау" қағидатын үстануға міндетті. Сонымен қатар, мемле-кеттердің өзара теңдігі "халықаралық міндеттерді орындау" қағидаттарын да үстанады. Халықаралық үйымдардың дау-ларда мөжбүрлеу қүралдары мен шешу қүралдарын таң-дауда қүқыктары шектеулі. Халықаралық үйымдар БҮҮ-ның Халықаралық сотының отырысында талап қоя алм-айды, олар тек кеңес ала алады. Халықаралық үйымдар сонымен қатар халықаралық жеқе күқықтың немесе үлттық қүқықтың субъектісі бола алады. Халықаралық үйымдар өз міндеттерін орындамаған жағ-дайда жауаптылыққа тартылады. Кез келген халықаралық үйымдар мүше мемлекеттердің бастамасымен өз жүмысын тоқтатуы мүмкін. Мысалы, Үлттар Лигасы өз жүмысын 1939 ж. тоқтатты. Жеке түлғалардың халықаралық қүқықтық мәртебесі. Жеке түлғалардың халықаралық қүқық субъектілігі туралы мәселе заң әдебиеттерінде көптен бері қарастырьшып келе жатыр. Батыс ғалымдары халықаралық органдардан қорға-латын мүмкіндіктері барына сілтеме жасап, индивидтерді халықаралық қүқықтың субъектісі деп танып отыр, сондай-ақ Еуропа Одағы мемлекеттерінің жеке түлғалары талап-арыздарымен Еуропалық сотқа жүгіне аладыК СРО кезіндегі заңгерлер идеологиялық ұғымның салдарынан индивидтерді халықаралық құқықтың субьек-тісі ретінде мойындамаған. Бірақ 80-жылдардан бастап индивидтің халықаралық қүқық субьектісі ретінде көптеген әдебиеттер пайда бола бастады. Индивидтің халықаралық қүқық субъектісі ретінде танылуы не танылмауы осы субъектіге қойылған мінез-демеге байланысты. Егер индивидті халықаралық қүқықтың субъектісі десек, онда бүл түлғаға халықаралық қүқықтың нормалары тікелей әсер етеді, яғни халықаралық қүқық нормалары субъектінің қүқықтары мен міңдеттерін анық-тайды. Жеке түлғаларға тікелей өсер ететін көптеген ха-лықаралық қүқықтық нормалар бар. Мысалы,1966 ж. Аза-маттық және саяси қүқықтар туралы пакт, 1989 ж. Баланың күқыктары туралы конвенция т.б. Бірақ қалай болғанымен де жеке түлғаны халықаралық қүқықтың толық субьектісі ретінде қарастыра алмаймыз. Халықаралық қүқықтың туыңцы субъектілеріне тағы да дінисаяси және саяси-аумақтық бірліктерді жатқызуға болады. Олар халықаралық шарт немесе халықаралық тану негізінде өзінің халықаралық қүқықтық мәртебесіне ие болады. Оларды еркін кдла деп атайды. Мысалы, Краков 1815 ж. Венада өткен жөне қабыдданған трактат бойынша Ресейдің, Австрияның және Пруссияның карамағындағы еркін, тәуелсіз жене бей-тарап кала деп жарияланды. 1919 ж. Версальдағы бейбітшілік шарты бойынша Данцигке ерекше мөртебе "еркін мемлекет" атағын берді. Қазіргі уақытта арнайы халықаралық қүқықтық мәрте-беге ие мемлекетке үқсас қүрылым болып Ватикан табы-лады. Ватикан — Рим католик шіркеу орталығы ретінде кү-рылған. Одан басқа тағы да мемлекетке үқсас қүрылым — "Мальта ордені". Бүл екеуінің де резиденциясы Римде орналаскдн. Бүл екеуі де өлемдегі көптеген елдермен дипломатиялық қатынасқа түседі және бүлардың БҮҮ-ның, ЮНЕСКО-ның, МОТ-тың жанында өкілдіктері бар. Бейтарап мемлекетке кепілдік берген ұлы державалар берген уәделерін ешқашан бүзбайтыңцық-тарына, сондай-ақ басқа мемлекет тарапынан бүл кепіл-діктің бүзылуына жол берілмейтіндігіне өз тараптарынан міндеттеме алады. Алайда бейтарап мемлекет кепіл берген бүл ірі державаларға қандай да болсын төуелді болмайды. Ал кепіл берген державалар бүл бейтарап мемлекетке, кепілдікке байланыссыз, қандай да болсын өз тарапынан өктемдік жүргізе алмайды. Бейтараптылықтың ең негізгі шарты бейтарапталған мемлекеттің еш уақытта өз жағынан бірінші болып басқа мемлекетке қару көтермеу, әскери жанжал немесе соғыстың өршігуіне әсер ететін, яғнибасталуына жағдай тудыратын қандай да болсын өрекет-терден алшақ болу. Бейтараптылықта айта кететін шарт, бейтарап мемлекет өзіне кепіл берген үлы державалардың келісімінсіз өз аумағын басқа мемлекеттерге бере алмайды, не ала алмайды. Бейтарап мемлекеттердің халықаралық жағдайы. Бей-тарап мемлекеттер өз тарапынан басқа мемлекетке қарсы қандай да бір өскери жанжал не соғыс жүргізбеуге мін-деттенгендігі салдарынан мүндай мемлекетті толық еге-менді мемлекет емес, жартылай тәуелді мемлекет деген пікірлер бар. Бірақ мемлекетті бейтараптау фактілері мен шарттарына назар аударып қарасақ, бүл көзқарастар не-гізсіз болып табылар еді. Өйткені алдында атап кеткендей бейтарап мемлекетке кепіл берген ірі державалар бүл мемлекеттің егемендігі мен төуелсіздігіне қатысты ешбір өктемдік өрекет жасай алмайды. Мемлекеттің егемеңдігінің, яғни жоғарғы билігінің шектелмеуі - бүл мемлекет басқа кез келген мемлекеттер сияқты егеменді мемлекет болып табылады. Бүл мемлекеттер өз шекаралары шегінде де, одан тыс та тәуелсіз, егеменді болып табылады. Егер бейтарап мемлекет өз мойнына алған міндеттемені бұзса, онда ол өзіне қатысты қорғау кепілінен айырылады. Бейтарап мем-лекет халықаралық келісім-шарттарға отырып, сондай-ақ өз әскері мен өскери флотын кұруға күқылы. Мемлекеттің бейтарап болуы оның атақ дәрежесіне де әсер етпейді. Казіргі кезде бүл мертебеге Швейцария, Австрия, Лаос, Камбоджа, Мальта, Түркменстан т.б мемлекеттер ие. Швей-царияның бейтарап Мемлекет деп танылуы 1815 ж. 8 қарашада Австрия, Үлыбритания, Франция, Ресей мемлекеттерінің келі-сімімен қол қойылып, 1919 ж. Версаль бейбіт келісім-шарты-мен расталды. Бүл келісім-шартта қол қойған державалар Швейцарияның "өрқашан" бейтараптылығьш танып, оның аумағы мен егемендігіне қол сүғылмайтындығьша кепіл берді. 1955 ж. сәуірдегі кеңес-австрия меморандумына сәйкес Австрия өзіне бейтарап мемлекет мөртебесін қабылдауға міндеттеме алды. 1955 ж. 15 мамырда демократиялық және төуелсіз Австрияны қайта қүру туралы мемлекеттік келісімшарт қабылданып, бүл келісім-шартқа II Дүниежүзілік соғыс кезіндегі Үлы Державалар, атап айтқанда КСРО, АҚНІ, Франция, Англия кіреді. Австрияның төуелсіздігі мен аумактық біртүтастығын сыйлайтындықтарын жария-лады. Ал 1955 ж. 26 желтоқсанда Австрияның парламенті Австрия бейтараптылығы туралы Федералды Конститу-циялық заң қабылдады. Бүл заңның 1-бабында өзінің сырт-қы тәуелсіздігі мен аумагына қол сүқпаушылығы мақса-тында Австрия өз еркімен түракты бейтараптылығын жа-риялады. Австрияның бүл мәртебесі аталған державалармен танылғанымен, Швейцариядан ерекшелігі бүл державалар кепілдік берген жоқ. 1962 ж. 23 шілдеде Женевада Халықаралық кеңесте Лаос мәселесін реттеу бойынша 14 мемлекет бірігіп, Лаос Үкі-метінің өтінішімен Лаосты бейтараптау туралы Декларация қабылдады. 1995 ж. 12 желтоқсанда Түркменстан "Түркменстанның конституциясына өзгертулер мен толықтырулар енгізу туралы" Заңыңда қабылданып, "Түркменстанның түрақты бейтараптылығы туралы" конституциялық заң жарияланды. Бүл заң БҮҮ Бас Ассамблеясының қарарымен 1995 ж. 12 желтоқсанда танылды. Түркменстан бүл конституцияның 1-бабында "Түркменстанды бейтарап деп тану - оның ішкі жөне сыртқы саясатының негізі" делінген. Қорыта келгеңде, қүқықтың тек толық субъектісі — мемлекет қана түрақты бейтарап мәртебесіне ие бола алады. Түрақты бейтарап болу негізіңце пайда болған мінд-еттемелер бүл мемлекеттердің егемендігін шектемейді. Халықаралық үйымдар - бүл халықаралық қүқықтың ерекше түрдегі субъектісі болып табьшады. Оның күқық субъектілігі мемлекеттердің қүқық субъектілігіне үқсамай-ды, өйткені олардың мүшелері - мемлекеттер, сондықтан халықаралық үйымдар туынды субьектісіне жатады. Қазіргі жағдайда ең үлкен әмбебап үйым болып БҮҮ саналады. Халықаралық үйымдар өз өкілеттіктерін жүзеге асыру барысында күқықтар мен міндеттерге ие болмайды. Соны-мен қатар олардың өздерінің жеке шекарасы болмайдыХалықаралық үйымдар тек қана халықаральіқ шарттардың негізінде жүмыс істейді. Халықаралық үйымдар субъект болады, егер оның қа-тысушы мемлекеттері халықаралық қүқықтар және мін-деттермен қамтамасыз етсе. Егер мемлекет халықаралық қүық қағидаттарының нормаларына сәйкес барлық қүқық-тық қатынастардың субъектісі болса, ал халықаралық үйымдар тек оның қызметімен анықталып және күрылтай қүжатына сөйкес келетін күқықтық қатынастардың субъек-тісі бола алады. Бірақ қүқықтар мен міндеттердің көле-міндегі айырмашьшықтарға қарамастан, үйымдар халық-аралық қүқық ішінде қызмет істейді жөне халықаралық қүқық субъектілігімен қамтамасыз ететін белгілері болады. Халықаралық үйымдар "мемлекеттердің ішкі ісіне аралас-пау" қағидатын үстануға міндетті. Сонымен қатар, мемле-кеттердің өзара теңдігі "халықаралық міндеттерді орындау" қағидаттарын да үстанады. Халықаралық үйымдардың дау-ларда мөжбүрлеу қүралдары мен шешу қүралдарын таң-дауда қүқыктары шектеулі. Халықаралық үйымдар БҮҮ-ның Халықаралық сотының отырысында талап қоя алм-айды, олар тек кеңес ала алады. Халықаралық үйымдар сонымен қатар халықаралық жеқе күқықтың немесе үлттық қүқықтың субъектісі бола алады. жүктеу/скачать 221.57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|