М. С. Атабаева PhD доктор, профессор
мал, мал шаруашылығы тобындағы атаулар
жүктеу/скачать 2.57 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- үй-жай, тұрмыстық заттар тобындағы атаулар
| мал, мал шаруашылығы тобындағы атаулар: шырдан – қозының
қарны, шырбаз – сүттен арылмаған қозы, Маңғыстау қазақтарында сырбаз түрінде қойдың терісіне орап, ішіне от өртелген шұңғырға пісірген қой еті мағынасын білдіреді. Сырбазды баяғыда кірей тартатын жолаушылар істейтін (Маңғ.). Жамбыл облысында сырбаз қозының еті, Семейде – сүр ет, ол қонақтарға сырбаз асты (Сем.Көкп.). Бәрегөш – жас қозының еті т.б.; үй-жай, тұрмыстық заттар тобындағы атаулар: шарбақ, дәсте, қожалық, дәліз т.б.; адам, оның қасиеттері тобындағы атаулар: німкәс, биһая, зәбін, пәде, ләбіз т.б., өсімдікке байланысты атаулар: пәрік, дарақ, зардалы, пәм т.б. Пісент – жинақы, ұқыпты, сақ (Жас адамдардың пісент болғаны жақсы (Қ.-орда, Сыр.). Пісентті – сенімді, тыңғылықты. Пісентті бала екен (Маңғ.). Ал Жамбыл облысындағы пісәнту формасы "құлақ аспау, тыңдамау" мағынасын білдіріп, қарақалпақ сөйленісіндегі күрделі түріне (писәнт етмәу) жақын келеді, пісәнту – аталған тіркестің кіріккен түрі болуы да мүмкін. Қарақалпақтың оңтүстік диалектісінде тәжік тілі арқылы ауысқан пушаймон сөзі көрсетіледі. Бұл сөздің қазақ тілінің Шығыс сөйленісінде пұшайман, пұшайман болу, пұшайман жеу тіркестері де қолданылады, мұндай мысалдар араб және иран тілдерінен ауысқан сөздердің нақты таралу шегін көрсетудің қиындығын танытады. Қолданылу саласына қарай араб және иран тілдерінен енген сөздердің дінге байланысты аталымдары жалпыхалықтық сипатқа ие болған да, жергілікті халық тілінде сақталып қалғандары мал, үй-жай, адам, оның қасиеті белгісі тәрізді күнделікті тұрмыс-тіршілік айналасын қамтиды. Араб және иран тілдерінен енген сөздер белгілі сөйленіс көлемінде кірме сөздер ретінде ажыратылып беріліп келеді. Сол деректерге қарағанда, бұл топқа жататын кірме сөздердің Қарақалпақстандағы, Түрікменстандағы, Өзбекстандағы қазақтар тілі мен солармен іргелес отырған сөйленістерде жиірек кездесетіні байқалады. Мұндай сөздер қатарына: әмел – жұмыс, қызмет, 96 әрекет, арабша – әғмал (Оңдасынов, І, 1984, 37). Қазір не әмелдесің (Қарақ.). Атар – саудагер, майда қолөнеріші, арабша – ғаттар (Араб-рус.сл., 666), бәрекет – табыс, елат – ел, жұрт, халық, лақабы – атақ, қызмет т.б. андуа – үй сылайтын қалақ, айуан – веранда, бимұрат – мақсатсыз (Перс.-русс.сл., 83), дәнден – тіс тазалайтын шұқитын ағаш құрал (Перс.-русс.сл., 226) ; дүмше – шай қайнататын ыдыс; қалы/галы-түкті кілем; жуалдыз-тебен ине; зәмбіл/зәмбер/зәмбіл-зембіл- кәрзеңке; шиша -шөлмек, бөтелке, шамның шынысы т.б. [112,114-116-б.]. Н.Оңдасыновтың сөздігінен қазір сөйленістер көлемінде қолданылып жүрген мынандай сөздерді атауға болады: ауқат – тамақ, қорек, ас, азық-түлік; ауқаттану – тамақтану (53-б); азан – таңғы мезгіл, (азанғы, азанда (27-б.); беден – кеуде, көкірек, дене (бадан, беденді, беденсіз (60-61-б.); тандыр – нан жабатын пеш (90-б.); әжет – қажет, керек, мұқтаж (108- б.); әлет – хал, жағдай (114-б.); құжыра/ұжыра – бөлме (123-б.); әсіп – тамақтың түрі (128-б.); асар – көмек, жабыла көмектесу, асарлату (128-б.); әулі – қора, аула, үй-жай (14-б.); әуіз/қауыз/хауыз – бассейн, су қоймасы, шелек, күбі, су құбыры (143-б.); қыжалат – қажеттілік, мұқтаж болу (151-б); зәредей – кішкентай; сыпа/сұпа – сәкі, тақта (248-б.); дық/дықты – өкпе, өкпелі (174-б.). Л.Рүстемовтің еңбегінде берілген араб, иран тілдерінен енген сөздердің ішінен: керім, көрім, дивар/дуал, дарбаза, кәкпір, әсел, арақ, азар, жегене, долы, сәбіз (көкөніс мағынасында) сөздері аймақтық сөз қатарына жатады [113]. Тілдегі сөз ауысу, кірме сөзге жол ашылуының экстралингвистикалық факторлары басым екені айқын, ал сөздің тілде игерілуі лингвистикалық заңдылықтарға бағынады, сондықтан жоғарыда айтылғандай, араб және иран тілдерінен ауысқан сөздер дыбыстық үйлесіміне қарай өзгеріп те, кейде дыбыстық құрамын біршама сақтап та қалған, мағыналық жағынан да әр алуан өзгеріске түскендері де, өз мағынасында қолданылып жүргендері де, семантикалық дамуға түскендері де бар. жүктеу/скачать 2.57 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|