«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ТАЙХАР ЖАРТАСТАҒЫ КӨНЕ ТҮРКІ ЖАЗУЛАРЫ
| «ТЭСИЙН» БІТІКТАСЫ
Ескерткіш шамамен 761–762 жылдары қойдырылған. 747–759 жылдары билік құрған Ел Етмiш Бiлге қаған дəуірінде жазылған. «Тэсийн ескерткіші», «Ел етміш Білге Тұр-айын қағанның бірінші ескерткіші» деп аталатын бітіктас Моңғолияның Хөвсгөл аймағы Цагаан уул сұмыны Тэс өзенінің сол жағалауындағы Авдрантын хөн дий деген жерден табылған. Бітіктас қызғылтым күрең түсті граниттен жасалған. Бұл тұғырға орнатылатын төменгі тұсының сынығы. Соған қарағанда бітіктас ұзын, биік болған тəрізді. Бір қапталының бұрышында таңба қашалған. Бітіктастың аталмыш сынығында 22 жол мəтін қашалған. Оның біраз бөлігі өшірілген. Бітіктас Моңғолия Археология институтының зертхана қоймасында сақтаулы тұр. 1976 жылы Совет – моңғол бірлескен тарихи-мəдени экспедициясы кезінде С.Г.Кляшторный, С. Қаржаубай, А. Очир жергілікті тұрғын Л. Цэдэвтің айтуы бойынша тапқан. Алғашқы мəтіндік, тарихи-деректанулық зерттеулерін С. Қаржаубай, С.Г. Кляшторный, М. Шинэху жариялады. 1996–1997 жылдары Моңғолия – Жапония бірлескен экспедициясы бітіктасты мұқият зерттеген. 2004 жылы қазақстандық экспедиция зерттеу жүргізді. Н.Базылхан ТАЙХАР ЖАРТАСТАҒЫ КӨНЕ ТҮРКІ ЖАЗУЛАРЫ Көне түркі жазулары Тайхар жартасқа VI–IX ғасырларда таңбалан ған. «Хойт Тамир жазулары», «Тайхар жартас жазулары» деп аталатын бұл мəтіндер Моңғолия, Арханғай аймағы Их-тамир сұмыны Хойт Тамир өзенiнiң оңтүстiк-шығысындағы биіктігі 39 м Тайхар жартасында қашалған. Бұл жартаста көне түркі, қыдан, соғды, қытай, көне моңғол, манжұр, араб, тибет жəне т.б. жазулары қара, қызыл, басқа да түсті «жоса» бояумен жазылған. Мəтіндер жартастың жалпақ тегістеу жерлерінде бедерленген. Тайхар жазулары сол жартастағы орнында əлі сақтаулы. Кейіннен көне жазулардың үстiне өткен жолаушылар алуан түсті бояу лармен өз аттарын, шимай-шатпақтарын баттастырып жазып кеткен. Сол себептен көне жазулардың көпшiлiгi сақталып қалды деп айту қиын. 468 469 Жартастағы жазулар туралы 1893 жылы Д.А.Клеменц хабарлайды. Д.А.Клеменц- тiң көшiрмесi бойынша В.В. Радлов, Х.Н. Орхун, С.Е. Малов көне түрiк 10 жазуды зерттеген. 1958 жылы Г.И. Рамстедт, И.Г. Грано, П. Аалто бұрынғы белгiлi көне түрiк он жазуынан басқа 16 жазуды қоса – барлығы 26 жазуды зерттедi. Сонымен қатар моңғол ғалымдары Х. Пэрлээ, Б. Ринчен де жариялады. С. Қаржаубай аталмыш жартаста бұрынғысын қоса есептегенде – барлығы 32 көне түрiк мəтіні бар екенiн анықтады. «Əдеби жəдігерлер» серияның бірінші томына бірнеше ірі мəтіндерді ғана ұсынып отырмыз. Н.Базылхан жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|