«Мәдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 2.89 Mb. Pdf көрінісі
|
| Ұлы нүкіс – батыс өңірдегі ежелгі этнос жəне мемлекет. Нүкістер Чин патша-
лығынан бұрынғы замандағы деректерде жазбаға түскен. Жалпы нүкістерді еуропалық жəне қытайлық ғалымдар тохарлар деген көзқарасты құптайды. Олардың Тохарстанда мемлекет құрғаны шындық, дегенмен «тохар» – оларға жер атына байланысты қойылған екінші ат. Олардың неге осылай аталғаны туралы ғылымда əлі тиянақты жауап айтылған жоқ. Нүкістер Жетісудан көшкен соң қазіргі Нөкіс қаласының маңына қоныстанған. Қаратаудағы қазақтар ішінде нүкіс деген ру аты да сақталып отыр. Нүкістер мен қияндардың ірге айыруы жөніндегі аңыз моңғолдардың жадында сақталған Еркінеқон аңызы арқылы жалпақ жұртқа мəлім. Міне, осыларды ескере отырып, этнонимді ескі қытай тілінің дыбысталуы бойынша нүкіс деп алдық. Алтынтау – Жин-уей тауы (Алтай тауы) айтылып отыр. Уакса су – өзен аты. Грек жазбаларында Оксус, араб деректерінде Жейхун, парсы жазбаларында Vaksa деп аталған қазіргі Əмудария өзені. Падиян – жер аты. Мұны Бадахшан, Бахлика деп қарайтындар бар. Біз жапон ғалымдарының пікіріне сай padian деп алдық. Нөнен – этноним. Қытай жылнамаларында «рүйрүй», «руру» болып та жазылған. Өздерінің тілінде не деп аталғаны туралы дерек жоқ, жапон ғалымдарында моңғолша tetsen, jusun, jojin сөздерімен қатысты болар деген көзқарастар айтылған. Мұны аварлармен қатысты деп қараушылар, нирұн деп реконструкция жасаушылар да кезігеді. Біз бұларды ежелгі оқылуы негізінде “нөнен”, “нөне” деп бейімдеп оқыдық. Ху – этноним. Ежелгі қытайлықтар Қытай Ұлы Қорғанының Солтүстігіндегі жəне Батыс өңірдегі халықтарды жалпылама ху деп атаған. Мұнан тыс оның “сақалды” деген мағынасы да бар. Жалпы қытайлық емес, шетелдік деген мағынада. Бұл атауды С.Г.Кляшторный соғдылар (соғұдтар) деп түсіндірген («Древнетюркские памятники, как источник по истории Средней Азии». Москва, 1964, 234, 317–356-бб.). Соғұдтардың түркіленген бөлігін Махмұт Қашқаридың соғдақ деп атауы кісіні ойландырады. Түркі ескерткіштеріндегі “Алты чұб соғдақ” нағыз соғұдтар емес, қайта тоғыз оғыздардың Табғачтарға кіріптар болған топтарын, атап айтқанда “шянхың жылдарында (670~673) Фыңжоу, Шыңжоу, Лиңжоу, Шяңжоу, Шожоу, Дəйжоу сияқты алты дуанға қоныстандырылып, бағынған түтіндер деп аталған Түркінің ұлыстарын” меңзейді. Байырғы қытайлықтар өздерінің солтүстік, батыс шекарасының сыртында мекендейтін көрші көшпенділерді “ху” деп атайтындығын ескерте отырып, байырғы түркіше осы атауды соғдақ деп атаған болуы мүмкін деген пікір де бар. Демек, “ху” 440 441 сөзі о баста сақалдылар дегеннен шыққан, Хəн əулетінен кейінгі жылнамаларда жал- пылама шетелдік деген мағынаны білдірген. Түркілердің ху деген қытайлық атауды “соғдақ” деп атауы да қисынды. Каң елі – ғылымда бұл елді Самарқант елі деп қарайды. Алайда «Уейнаманың» осы баянында Самарқант елі, яғни “Семізкент” деп жазылған. Біз түпнұсқа негізінде «Каң елі» деп атауды жөн көрдік. Келентау – тау аты. Қазіргі қытай тілінде “Чиляншəн” болып айтылады. Бұл тау жөнінде «Цыхəй» деген энциклопедияда: “Кең мағынадағы Келен тауы Гəнсу өлкесінің батыс бөлігі мен Чиңхəй өлкесінің солтүстік-шығыс бөлігіндегі таулы өңірдің жалпылама аты. Ол моңғол тілінде “Тəңір” деген сөзден ауысқан. Хыши дəлізінің оңтүстігінде болғандықтан, Нəншəн (Оңтүстік тау) деп те аталған” деген анықтама берілген. Ежелгі қытай тіліндегі дыбысталуына моңғол тіліндегі гэлэн (келен, келең) сөзіне жақын келеді. Мұны жапон ғалымдары kilan, kilin деп те дыбыстаған. Келен тауын қазіргі Тəңіртаудың (Тянь-Шань тауы) шығыс саласы деп қарайтындар да бар. Демек, ол түркі тілдерінде Тəңіртау деп аталған. жүктеу/скачать 2.89 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|