Н. Б. Жиен баева Ақажанова А. Т
жүктеу/скачать 4.34 Mb. Pdf көрінісі
|
| Лю шер дің түс тік тес ті (се гіз түр лі-түс ті кар точ ка лар).
Швей цар лық пси хо лог М. Лю шер ой лап тап қан тест жо ба- лық бей вер бал ды әдіс те ме лер кла сы на жа та ды. Ол әдіс те ме лер субъек ті са на лы түр де тү сі не ал майт ын, сы на лу шы ның әл сіз құ- ры лым дық жі гер лен ді ру ма те ри алы мен жұ мы сы ба ры сын да ға на кө рі ніс та ба тын үдеріс тер ді, тұл ға лық ерек ше лік тер ді, уәж де ме- лер ді зерт теу ге ар нал ған � . Атал ған әдіс те ме де жо ға ры да си пат- тал ған жо ба лық тес ті лер сияқ ты уәж де ме лік бұр ма лаулар ға, тес- ті леу ке зін де зерт те лу ші ге мә де ни-бі лім фак тор ла ры ның ық пал жа са уына жол бер мейді. Тес ті ге М. Лю шер дің түс тер ді қа был дау тұ жы рым да ма сы не- гіз бол ған. Лю шер теориясы на сәй кес адам ның бел гі лі бір түс тер- ді таң дап-тал ғауы мен оның өзек ті пси хи ка лық ахуалы, уәж дік- қа жет ті лік аясы, кей бір мі нез-құлық тық, тұл ға лық ерек ше лік те рі ара сын да ты ғыз бай ла ныс бар. 10. Заң психологиясындағы тұлғаны зерттеу әдістері 197 Атал ған тест Сот психологиялық сараптама ба ры сын да, құ- қық қор ғау ор ган да ры на пси хо ло гия лық ірік теу ден өт кі зу де жә не зерт те лу ші нің тес ті леу ке зін де гі өзек ті пси хи ка лық ахуалы мен оның же ке ба сы ның пси хо ло гия лық ерек ше лік те рін ба ға лауда жиі қол да ны ла ды. Лю шер дің түс тік тес ті нің кө ме гі мен алын ған нә ти же лер ді СМИЛ, 16-ФЛО тес ті ле рі нің мә лі мет те рі мен сал ғас- ты ру сы на лу шы ның тұл ға лық ерек ше лік те рін не ғұр лым те рең әрі ке шен ді түр де зерт теу ге, оның са на лы жә не бей са на лы түр- де ажы рат қан үдеріс те рі нің сәй кес ті гін анық тау ға, тек се ру ба ры- сын да ғы өз ерік-жі ге рін ба қы лау дең ге йін ба ға лауға мүм кін дік бе ре ді. Түс тік тест кө ме гі мен зерт теу ба ры сын да әр ал уан қа лып та кө рі ніс тап қан түс тік жұп тар мен топ тас ты ру лар дың көп те ген түр ле рі кез де се ді. Алын ған нә ти же лер ді қа рас ты ру үшін ар найы кес те лер қол да ны ла ды. Вер бал ды пси хо ло гия лық тес ті лер дің ішін де қыл мыс тық іс тер бо йын ша Сот психологиялық сараптама да тө мен де гі лер не ғұр- лым жиі ұшы ра са ды. С. Ро зе нц вейг тің фруст ра циялық реак циялар ды зерт теу әдіс- те ме сі. Бұл әдіс те ме ең ал ғаш 1944 ж. су рет тік ас со циация тес ті атауы мен пай да бол ды. Тест фруст ра циялық то ле ра нт ты лық ты, яғ ни адам ның ал ға қой ған мақ сат қа же ту жо лын да ғы өт кел бер- мес қиын дық тар дан туын да ған пси хи ка лық қи на лыс қа тө зім ді лік та ны ту қа бі ле тін өл шеуге ар нал ған. Тест тұл ға лық шиеле ніс кен қа рым-қа ты нас, өмір де кез де се тін қиын шы лық тар жағ да йын да суб ъек ті нің фруст ра циялық то ле ра- нт ты лы ғын, эмо ционал дық жа уап қайтару сте реотип те рін, оның ті тір ке ну се зі мі нің мо даль ды ғын анық тау ға жол аша ды, сол ар- қы лы адам ның ха ре кет тік мі нез-құл қын бол жауға мүм кін дік бе- ре ді. Тес ттің сти мул дық ма те ри алы – бір-бі рі не қа рап сөй ле ген екі-үш адам ның сұл ба сы са лын ған 24 стан дарт ты кар точ ка. Сы- на лу шы ға сұх бат қа қа ты су шы лар дың бі рі нің сө зі не ойына кел ген сөз дер мен жыл дам жа уап қайтару ұсы ны ла ды. Сы на лу шы ның әр жауабы екі кри те рий бо йын ша ба ға ла на- ды: жа уап бе ру ші реак циясы ның ба ғыт-бағ да ры мен оның жа уап Заң психологиясы 198 қайтару ти пі. Со ның нә ти же сін де сы на лу шы ның жа уап та ры оның әр қи лы та лап тар тү рін де айна ла сы на ба ғыт та луы, я бол ған уақи ға ға кі нә лі адам ре тін де өзі не қа рай ба ғыт та луы, я маз мұ ны мен пі ші ні жа ғы нан бейтарап күй де қа луы мүм кін. Осы ған орай, ба ғыт та луы жа ғы нан реак циялар экс тра пу ни- тив ті (сырт қы айып тау), инт ро пу ни тив ті (өзін-өзі айып тау), им- пу ни тив ті (ма ғы на сы ша ма лы, бейтарап) бо лып бө лі не ді. Ти пі бо йын ша реак циялар «бө гет тер ді біл ді ру», «өзін-өзі қор- ғауды біл ді ру», «қа жет ті лі гін өтеу ді біл ді ру» бо лып жік те ле ді. Осы ал ты са нат тың тір кес те рі нен то ғыз бол жам ды фак тор жә- не екі нұс қа алы на ды. Реак ция тип те рі түр лі ше бел гі ле не ді. Осы- ған сәй кес сы на лу шы ның әр жауабы ар найы бланк те бел гі лі бір ба ған ға жа зы ла ды. «Бө гет» жағ дая тын да, әдет те, суб ъек ті нің реак циясы «фруст- ра циялық тұл ға ға» ба ғыт та ла ды. «Айып тау» жағ дая тын да сы на- лу шы ның реак циясы кө бі не на ра зы лық біл ді ру, айып тан бас тар- ту, өзін-өзі ақ тау кей пін де бо ла ды. Бар лық жа уап тар есеп те ліп, тал дан ған соң «әлеу мет тік бейім де лу дең гейі» деп ата ла тын көр сет кіш анық та ла ды да, ол пайыз дық мөл шер ге кө ші рі ле ді. Әлеу мет тік бейім ді лік тің сан- дық мөл ше рі суб ъек ті нің өз әлеу мет тік ор та сы на дер бес бейім- де луі ре тін де қа рас ты ры ла ды. Әр адам ға бел гі лі бір «фруст ра- циялық реак ция бе йіні» тән. Оны ба ға лау ар қы лы сы на лу шы- ның күй зе ліс жағ дайла рын да ғы ха ре кет тік мі нез-құл қын бол- жауға бо ла ды. Н.В. Та раб ри на ның мә лі мет те рі бо йын ша, жо ға ры дә ре же лі әлеу мет тік бейім дел гіш тік қа сиеті бар тұл ға лар дың, мә се лен, ұш- қыш тар дың 60-65%-ы ор та ша мән де гі көр сет кіш ке ие (са лыс ты ру үшін нев ро тик тер де – 48% жә не одан тө мен). Әлеу мет тік бейім- ді лі гі тө мен де ген тұл ға лар да шиеле ніс жағ дайын да «бө гет ті біл- ді ру» ба ғы тын да ғы экс тра пу ни тив ті реак ция (сырт қы айып тау) ба сым дық та ны та ды. Бұл олар дың айна ла да ғы жағ дайды дұ рыс ба ға лай ал майт ын дық та рын, өзі нен гө рі қор ша ған ор та ға шек тен тыс та лап тар қоя тын дық та рын, шиеле ніс ті ше ше ал майтын дық- та рын бай қа та ды. 10. Заң психологиясындағы тұлғаны зерттеу әдістері 199 Бұл әдіс те ме нің нә ти же ле рін өмір мен ден сау лық қа, аза мат- тар дың ар-ож да ны на қар сы қыл мыс тар ды зерт теу ба ры сын да Сот психологиялық сараптама да тиім ді қол да ну ға бо ла ды. Се бе бі олар адам ның орын сыз аг рес сия лық ха ре кет те рі нің се бе бін, са- на лы ой тұр ғы сы нан тү сін ді ру мүм кін емес қатыгез ді гін се зі ну ге сеп ті гін ти гі зе ді. Аяқ тал ма ған сөй лем дер әдіс те ме сі. Бұл әдіс те ме де қыл мыс- тық іс тер бо йын ша са рап та ма лық тә жі ри бе де ке ңі нен қол да ны- ла ды. Ол тұл ға ның уәж де ме лік ауа нын, же ке ле ген қа сиет те рін, сы на лу шы ның құн ды лық бағ да рын, қа лау-ті лек те рі нің дең ге йін жә не өз ге ерек ше лік те рін әдіс те ме ге ен ген сөз дер мен аяқ тал ма- ған сөй лем дер ая сын да зерт теу ге мүм кін дік бе ре ді. Аяқ тал ма ған сөй лем дер сы на лу шы ны зерт теу ны са нын да ғы тұл ға лық қа сиет те рі не қа тыс ты жа уап тар ға итер ме лей ді. Жа уап- тар дың сан ал уан ды ғы на жол бе ріл ген дік тен, әдіс те ме нің ақ па- рат тық қо ры мол бо лып ке ле ді. Са рап та ма лық тә жі ри бе де бұл әдіс те ме нің түр лі нұс қа ла ры кез де се ді. Бі рақ көп жағ дай лар да 60 аяқ тал ма ған сөй лем нен тұ ра тын әдіс те ме жиі қол да ны ла ды. Сөй лем дер 15 топ қа жік те ле ді. Аяқ тал ма ған әр бір төрт сөй лем же ке бір топ ре тін де сы на лу шы ның ата-ана сы мен, қар сы жы ныс тұл ға ла ры мен, айна ла сы мен, т.б. қа рым-қа ты на сын анық тау ға ба- ғыт та ла ды. Мы са лы, «Әкем си рек ... деп ой лай мын», «Егер бә рі ма ған қар сы бол са, ...», «Егер мен бас тық бол сам, ...», «Ақы мақ- тық еке нін біл сем де, ... қор қа мын», «Жо лым бол май кет се, мен ...» жә не т.б. Атал ған әдіс те ме бо йын ша тест нә ти же ле рін сан дық жә не са па лық тұр ғы да тал дау ға бо ла ды. Сот психологиялық сараптама жүр гі зу де К. Леон гард, Н. Шми- шек тің (Тұл ға ның ак цен туация тип те рін анық тайт ын), Г. Айзенк- тің (Тұл ға ның пси хи ка лық күй ле рін ай қын дайт ын) жә не көп те- ген проек тив ті «Өмір де жоқ жа ну ар», «Ме нің от ба сым», т.с.с. әдіс те ме лер жиі қол да ны ла ды. Жо ға ры да тес ті лік әдіс те ме лер дің бар лық тү рі қа рас ты рыл ма- ға ны сөз сіз. Де ген мен атап өтіл ген түр ле рі іс бо йын ша пси хо ло- гия лық си пат та ғы ма ңыз ды мә се ле лер ді зерт теу ге қа ты на са тын сот пси хо ло гы жұ мы сы ның қыр-сы рын ашып бе ре ала ды. |