Оқулық Алматы, 012 ƏӨж ббк ə Қазақстан Республикасы Білім жəне ғылым министрлігінің «Оқулық»
жүктеу/скачать 7.14 Mb. Pdf көрінісі
|
| осциляция деп аталады. Мұздықтардың жамылғы мұздықтар не-
месе материктік мұздықтар жəне таулық мұздықтар деп ажы- ратылады. Таулық мұздықтар көбінесе, биік тау беткейлерінде жəне аңғарлардың бастауында таралады. Жамылғы мұздықтар миллиондаған шаршы километр аумақтар- ды алып жатады жəне үсті тегіс немесе күмбезді болып келеді. Мұндағы мұздар мұздықтың ортасынан шетке қарай жылжиды. Қазіргі кезде жер шарында екі материктік жамылғы мұздықтар ау- даны бар. Олар Гренландия аралы мен Антарктида материгінің мұз жамылғылары. Мұндай мұздықтардың өздеріне тəн ерекшеліктерінің бірі – олардың кең байтақ көлемі жəне орасан зор қалың болуы. Мұздық жамылғысының ең жоғарғы қалындығы оның орталық бөлігіне сəйкес келеді. Ал жиектерінде мұздықтың қалыңдығы кемиді, сөйтіп бұл аймақтардың астынан тасты іргетас көрінеді. Мұндай жерлерді Антарктидада оазис (шұраттар) деп атайды. Егер мұндай тасты сілемдер мұздықтың бетінде оқшауланып шығып тұрса, оларды ну- натака деп атайды. Мұздықтардың келесі даму сатысы аңғарлық мұздықтардың қалыптасуына ұласады. Мұздықтардың қазу жəне бұзу əрекеті эк- зарация (латын тілінде, exaratio – жырту деген мағына береді) деп аталады. Экзарация əрекетінің нəтижесінде шатқал немесе аңғар бойымен төмен жылжыған мұздық олардың көлденең қимасын кеңейтіп астау тəріздес аңғарға айналдырады. Мұндай мұздық аңғарды трог (неміс тілінде, trog – астау де- ген мағына береді) деп атайды. Трогты аңғарлардың ұзына бойғы 161 кескіні біркелкі емес, ойлы-қырлы, бедерлі болып келеді. Мұздық жер бедерінің ерекше пішіндеріне: оза, кама, друмлиндер мен зан- дрлы жазықтар жатады. Оза мұздық шөгінлі жыныстар – мореналардың жинақталуынан түзілетін, жіңішке, бірақ ұзын əрі иректелген бұйраттар тізбегінен құралады. Мұздық кері шегінген сайын озалар бір-біріне жалғасып өсе береді. Ұзындығы бірнеше км, көлденең қимасы бірнеше жүздеген м, ал биіктігі ондаған м аспайды. Озалар мұз денудациясы басым болған аймақтарда таралған. Кама (неміс тілінде, кama – қырқа деген мағына береді) – биіктігі 2-5 метрден 30 метрге дейін жететін, кейде одан да асатын, флювиогляциалдық шөгінділерден тұратын төбелер. Олар мұз акку- муляциясы басым болған аймақтарда тараған. Бұл төбелердің көрінісі конус тəрізді жұмыр күмбезге ұқсайды. Төбешіктердің беткейлері əдетте 15°-қа дейін кейде одан да тіктеу болады. Қалыптасу тегі жағынан камалар озаларға жақын, бірақ олар мұздық ішіндегі жəне оның астындағы тасқындардың кеңейген орнында пайда болады. Друмлиндер (ирланд тілінде, dramlin – төбе деген мағына береді) бір жүз метрден 2-3 км дейін жететін ассиметриялы жал тəрізді созылған дөңдерден тұрады. Олардың көлденең қимасы 100-200 метрден 2-3 км-ге дейін, биіктігі 5 метрден 45 метрге дейін жетеді. Друмлиндер мұздықтың жылжу бағытына қарай орналаса- ды. Олардың мұздық қозғалатын жаққа қараған беткейлері де қарсы беткейлері де құламалы тік болуы мүмкін. Друмлиндер мореналар- дан құралады. жүктеу/скачать 7.14 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|