Оқулық Қазақстан Республикасының Білім және ғылым министрлігі жоғары оқу орындарының студенттеріне ұсынады
хаммедтің ықпалды биле рінің бірі
жүктеу/скачать 2.39 Mb. Pdf көрінісі
|
| хаммедтің ықпалды биле рінің бірі
болған. Хан қайтыс болғаннан кейін Дешті Қыпшаққа келіп, қа- зақ хандары Керей мен Жәнібек сұлтандардың игі істерін қолдап, Қазақ Ордасының ұраншысы бо- лады. Аңыздар бойынша, ақын Сарыарқада – Ұлытауда қайтыс болған. Түркі тарихында аты хатқа түспесе де, жыр-толғаулары халық аузында, ел жадында мәңгі сақтал- ған жыршы-жыраулардың тәрбие- лік идея ларының өзіндік орны бар. Се бебі жыршы-жыраулар мұра- лары қазақ, қырғыз, башқұрт, татар, ноғай халықтарында бірдей кезде- седі. Оның өзіндік себептері бар. Біздің ойымызша, кезінде аталған ұлттардың Алтын Орда дәуірінде бір шаңырақ астында өмір сүргеніне байланысты. Демек, түркілік тәрбие мәселесі жыршы-жыраулардың да толғауларында көрініс тапқан. Со- лардың ішінде түркі халықтарына танымал жыршы, философ, тарихи тұлға Асан қайғы (шын аты Хасан Сәбитұлы) 1361-1370 жылдары Еділ бойында өмір сүрген. Деректерде оның туған, қайтыс болған жыл- дары белгісіз. Асан қайғының отан- сүйгіштік маңызы зор мұраларына тоқталар болсақ, ол өзінің өлең-тол- ғауларында хандық билікті нығайту, елдің қорғаныс қабілетін арттыру қажеттігін насихаттайды. Оның қия- лынан туған «Жерұйықты» іздеуі аңыз болса да, жер-суларға берген сипат тамалары шындыққа жана сады. Мысалы, Шідерті өзенін көргенде: «Мына шіркіннің топырағы асыл екен. Алты ай арықтатып мінген ат бір айда майға бітетін жер екен, бос жылқы шідерлеп қойғандай тоқтай- тын жылқының жері екен» деп сипат- тама береді. Оның отансүйгіштік идеяға негізделген аңыздарының бәрі де халық арасында кеңінен мәлім [1, 31-б.]. Зерттеуші Б. Мамиеваның пікірін- ше: «Асан қайғы – түркі халықтары- на ортақ бейне. Оның есіміне қа- тысты аңыз-жырлар ноғай, башқұрт, қырғыз, қазақ халықтарының фоль- клорлық мұраларында көп кездеседі. 144 2-тарау. Ғұлама ойшылдардың тәрбие туралы тағылымдық мұралары Сол мұралардың жалпы нобайы Асан қайғының өмір сүрген дәуірін Ноғай- лы немесе Алтын Орда кезеңімен байланыстырады» деген деректер келтіреді [2, 197-б.]. Асан қайғының шын мәнінде де ХV ғ. Алтын Орда ханының, соның iшiнде Ұлығ-Мұхаммедтiң кеңесшiсi болған дерекке жанасады. Қазан қа- ласынан Дештi-Қыпшақ жерiне қай- тып оралған Асан қайғы Алтын Ор- даның орнында пайда болған ұсақ хандықтардың өмiрi ұзаққа созыл- майтынын болжай бiлген. Асан қайғы Керей, Жәнiбек сұлтандар бастаған қазақ руларының Әбiлқайыр хан- дарынан бөлiнуiн жақтайды. Бiрақ сұлтандардың қазақтарды Жайық пен Жем бойына қоныстандырмақ ниет- терiн құптамайды. Асан қайғы өз халқының «Жерұйығын» Шу, Сарысу бойынан, Ұлытау төңiрегiнен iздеуге тiкелей араласады. Сондағы дiтте- генi ежелгi түркі, қыпшақ даласынан безбеу, ел iргесiнiң берiк, ағайын ұжымының күштi болуы, «Ел бiр- лiгiн нығайту, халық ауызбiршілiк- те болса, мемлекеттiк билiк те берiк болады, ондай ел ешкiмге есе берiп, жеңiлмейдi» деген тоқтам. Оның түркілік тәрбие туралы тол- ғауларында адамға деген мейiрiм- дiлiк, қайырымдылық, сүйiс пен- шiлiк қай жағынан болса да бiрiн- бiрi толықтырып жатады, туған- туыстармен тiл тигiзiп қырқыспай- тын, бет жыртысып көңiл қал- дырмайтын татулық сезiмi айқын бiлiнедi. «Мiнезi жаман адамға ендi қайтiп жуыспа. Тәуiр көрер кiсiңмен жалған айтып суыспа» деген өсиеттi жырлайды. Жырау бiрде: «Ғылымым жұрттан асты деп, кеңессiз сөз бастама» дейдi. Сөз астарында өзiм болдымдыққа салынып тоқмейiлсiме, жеңiл мiнез- дiлiкке ерме деген уағыз сарыны аңғарылады. «Есенiңде, тiрiңде, бiр болыңыз бәрiңiз» деп халықты бiр- лiкке шақырады. Онсыз «Қилы-қи- лы заман болар, қарағай басын шортан шалар» деп ертеңгi күнге бұлыңғырлық төнiп қалар деген болжамын еске салады. Адамдық ұстаным – борышты мiндеттердiң жауапты саласы. Оны бұзушылық – ойшыл үшiн жат құбылыс. Абыз әдептiлiк сұранысын былай түйiн- дейдi: «Естi көрсең кем деме, бәрi тұйғын табылмас»; «Нәпсi алдаушы дұспанның, насихатын алмағұл, Бақыты оянған ерлердiң, әрбiр iсi оң болар»; «Сөз сөйлесе жөн бiлiп, не десе де жарасар»; «Ауылдағы жамандар, ел қадiрiн не бiлсiн!» 145 2-тарау. Ғұлама ойшылдардың тәрбие туралы тағылымдық мұралары Болатын адам, өсетiн ел тәуiр көретiнмен жалған айтып суыспайды, болмайтын нәрсеге кiжiнісiп, желке құрыстырып ұрыспайды. Әдептiлiктiң әр қыры мен сыры – бақыт көрiнiсiне лайық. Дегенмен, бақыт – адамға деген ерекше сыйласу мен махаббат сезiмнiң үйлесiмi мен иiрiмi. Бақытты жандар ғана өзара түсiнiсе де, жақындаса да, бiрiге де алады. Асан қайғының түркілік тәрбие туралы жыр толғау ларында көшпен- ділер даласының сұлулығы, жер байлығы, аң-құстардың тыныс-тiр- шiлiгi, олардың географиялық ме- кен-жайы, күйi тiлге тиек болады. «Аққу – құстың төресi, ен жай- лап көлде жүредi» деген шумақтан сұлулықтың сүйкiмдiлiктi ұштай- тынын пайымдаймыз. Көркемдiктiң жан семiртетiнiн, сүйкiмдiлiктiң тән тазалығына еритiнiн «Бұл заманда не ғарiп» деген өлеңiнен аңғарамыз. Жыраудың «Иiсмайын жамандап, жұпар қайдан табасың? Көлдiң суын жамандап, Едiл қайдан табасың?» де- генi атамекендi ардақтай бiлуге паш етеді. жүктеу/скачать 2.39 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|