Атты халықаралық Ғылыми-əдістемелік конференцияның материалдары

160 
жарияланады. Ш. Уəлиханов туралы бірнеше монографиялар, кітаптар мен мақалалар жарық 
көрді (Х.Г. Айдарова, К.Бейсембиева, Ə. Марғұлан, С.З. Зиманов, А.А. Атишев, 
Х.Əділгиреева, К.Хасанова, О.А. Султаньяева, Г.М. Исхаков, С.Өтениязов, Ч.Д. Турдалиева, 
М.Мусин жəне т.б.). Ш. Уəлихановтың ғылыми мұрасы бойынша Қазақстанда жəне Ресейде 
кандидаттық жəне докторлық диссертациялар қорғалды: К.Бейсембиев, О.А. Сегізбаев, 
А.Ысқақов, А. Атишев, Д.И. Дулатова, О.А. Султаньяева, Г.Р. Усенова, Ч.Д. Турдалиева, С.К. 
Өтениязов, Г.Ш. Уəлиханова, И.Р. Ишембетов жəне т.б.
Жалпы Шоқан Уəлихановтың мұрасына назар аударған кеңестік Қазақстанның алғашқы 
зерттеушілерінің бірі Х.Г. Айдарова еді. Ол 1945 жылы Ш. Уəлихановтың ғылыми мұрасы 
бойынша тұңғыш диссертация қорғады жəне сол жылы «Ч. Уəлиханов» атты монографиясын 
жариялады [1]. Сəл кейінірек ол Шоқанның таңдамалы мақалалары мен хаттарын жариялады.
Шоқан жас кезін əкесінің дəстүрлі киіз үйінде өткізді. Қазақ мəдениетінің байлықтарын 
анасынан үйренді. Ол жастайынан парсы, араб, қыпшақ жəне шағатай тілдерін меңгереді. 
Əкесі Шыңғыс ұлын ерте білім беруді ұйымдастырды, оны 1842 жылы алты жасында зайырлы 
білім беретін шағын жеке мектепке жазды. Мұнда ол сол кезде жазба тіл ретінде кеңінен 
қолданылған араб жазуын оқып-үйрене бастады. «Жеті жұрттың тілін білуге тиісті» хан 
тұқымы болғандықтан ол бірнеше тілдерді меңгерді. Шоқан ауылдық бастауыш мектепте 
оқып жүріп-ақ араб, парсы, шағатай тілдерінің негізін үйреніп алды. Шоқан Уəлиханов 
сұлтанның ұлы болғандықтан, бала кезінен белгілі ақындармен, əншəі-жыршылар жəне 
суретшілермен сөйлесіп, олардың шығармаларымен танысуға мүмкіндік алды. Осы себептен 
Шоқан қазақтың халықтық өнері мен кескіндемесіне жастайынан ерекше талғамын 
қалыптастыра алды. Ол алғашқы сабақтарын өз өлкесінде жұмыс жасаған орыс топографтары, 
геодезистерінен алды (1844 ж. Құсмұрын провинциясы болып өзгертілді). Алғашқыда көмірді 
қолданған Уəлиханов кейін акварельді қолдана бастайды. Оның туындылары - қазақ жасаған 
қазақ даласының алғашқы көркем бейнелері. Кескіндеме практикасы Уəлихановқа көп 
пайдасын тигізді, ол оны кейінгі экспедицияларында жақсы пайдаланған байқампаздыққа 
баулиды. 
1847 жылы он екі жасында Уəлиханов Омбыға кадет мектебіне оқуға жіберілді. Сөйтіп 
ол жастайынан Ресей империясының жоғары əскери академияларына түсіп, шəкірт ретінде 
оқуды бастайды. Академия офицерлері оның зеректігіне қатты таңқалады жəне оның болашақ 
жетістіктеріне үлкен сенім білдіреді. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым, өнер жолындағы 
талантын ашуда бұл оқу орнының маңызы ерекше болды. Мұнда жабық əскери оқу орны 
болғанымен, көптеген пəндер əскери сабақтарға қоса орыс, батыс əдебиеті, географиясы мен 
тарихы, философия, физика, математика негіздері, шетел тілдері оқытылып, орыстың озық 
ойлы интеллигенттерінің өкілдері сабақ берген. Оқытушылар құрамында білімді жəне 
прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған екен. Шоқанға, əсіресе орыс тілі мен əдебиеті 
оқытушысы, шығыстанушы Костылецкий мен тарих пəнінің оқытушысы Гонсевский күшті 
ықпал етті. Шоқанды Гонсевский өз үйіндегі кітапханасына кіруге рұқсат берген екен. 
Гонсевскийдің кітаптарын оқу Уəлихановқа француз жəне неміс тілдерін үйренуге, сонымен 
қатар көптеген батыстық шығармаларды өзіне ашуға мүмкіндік берді.
Шоқанның зерттеушілік қабілеті де осы корпуста оқып жүргенде біртіндеп қалыптасып, 
дами түсті. Ол жазғы демалыс кездерінде ел ішіндегі халық жырлары мен дастандарын жазып 
алып, аңыз-əңгімелерді жинауға қызыққан екен. Мысалы, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу жыры 
Шоқанның алғашқы жазған шығармаларының бірі болды. Шоқан жинаған қазақтың ауыз 
əдебиеті үлгілері нұсқаларын, "Қозы Көрпеш-Баян сұлу" жырын көрнекті шығыс зерттеушісі, 
Петербург университетінің профессоры И.И.Березин бұл зерттеулерге назар аударып, жазып 
алған. Шоқанның зерттеушілік қабілетін байқаған ғалым оны өз тарапынан ескі жазу 
ескерткіштерін зерттеу ісіне тартқан.
Кадет корпусын 1853 жылы он жеті жасында бітірген Шоқан Батыс Сібір генерал 
губернаторының кеңсесінде қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен 
Қазақстанның солтүстік шығыс аудандарын басқаратын генерал губернатор Гасфорттың 
адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының 

161 
тарихын, этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. 1854 жылы кадет 
корпусындағы ұстазы Костылецкийдің өтініші бойынша көрнекті шығыстанушы, Қазан 
университетінің профессоры Н.И.Березиннің тапсырмаларын орындайды. 
1852 жылы он жеті жастағы Шоқан Уəлиханов Тоқтамыстың жарлығы туралы алғашқы 
мақаласын жазды. Ш. Уəлиханов 1853 жылы 8 қарашада əскери оқуды бітіріп, Ресей 
армиясының офицері болды. Уəлиханов Омск кадет мектебін бітіргеннен кейін, ол орыс 
тілінде ғана емес, сонымен бірге ағылшын əдебиетін де оқыды, 1850 жылдардың аяғында 
Орталық Азияда көптеген саяхат жасады. Оның жұмысы əскери барлау, географиялық 
зерттеулер жəне т.б. қамтыды. Ол 1857 жылы ол Ресей географиялық қоғамына сайланды.
Шоқан Уəлиханов 1858 жылы 28 маусымда оны бүкіл əлемге əйгілі еткен жəне тарих 
беттеріне қалдырған экспедицияны бастады. Қытай шекарасынан сəтті өткеннен кейін, керуен 
1858 жылдың қазан айының басында Қашқарияға келді. Алты ай ішінде Уəлиханов ірі қалалар 
туралы, оның ішінде карталарға жазба түсірді, базарлардағы тауарлар, ауызекі тілдер мен 
сақталған əдет-ғұрыптар туралы толық жазбалар жасады. 
Ш. Уəлиханов Санкт-Петербургке оралды жəне өзінің астанада болған қысқа уақытында 
(1860 - 1861 ж. көктемі) оның интеллектуалдық жəне мəдени өміріне белсене араласты. Жас 
Уəлиханов батысқа еліктеудің (вестернизация), одан үлгі алудың табанды жақтаушысы болды 
жəне қазақ даласындағы исламның əсерін сынға алды.
Шоқан əкесі сияқты Тобольскіде орналасқан Батыс Сібір генерал-губернаторлығындағы 
саяси қызметке қатыспақ мақсатта үгіт-насихат жұмыстарын жүргізеді, сайлауға қатысады.
1862 жылы ол аға сұлтан қызметіне сайлауда ойдағыдай дауысқа түсіп жеңімпаз болады, бірақ 
генерал-губернатор Александр Дюамель ( Дюгамель Александр Осипович) Уəлихановтың 
денсаулығын сылтау етіп оның қызмет орнын растаудан бас тартты.
Ш. Уəлиханов 1863 жылы қазақ сот практикасы туралы материалдар жинады. Бұл 
Дюамельдің 1864 жылғы сот реформасы туралы меморандумға қол қоюға алып келген 
мемлекеттік жобасының бір бөлігі болды. 1864 жылы Шоқанға Орталық Азияны үздіксіз 
жаулап алуда полковник Черняевке көмектесу тапсырылды. Черняевтің əскерлері Верное 
қамалынан (қазіргі Алматы) батысқа қарай жылжыды. 
Дүниежүзіне əйгілі жазушы Ф.М. Достоевский Омбыда жүрген кезінде Шоқан 
Уəлихановпен кездескен екен. Достоевскийдің айтуы бойынша Ш.Уəлиханов тамаша азамат, 
батыл адам, этнограф, талантты фольклорист болған. Өзара хат алмасуда екі зиялы бір-біріне 
қатысты үлкен сүйіспеншілік пен таңданушылықты көрсетеді. 
Ш. Уəлихановтың 1858-59 жылдардағы Қашқарияға сапары туралы есебі Шыңжаңдағы 
жағдай туралы құнды есеп болып қалады. Ол туралы əйгілі орыс шығыстанушысы, академик 
Н.Веселовский (1848-1918) былай деп жазды: «Қазақ хандарының ұрпағы жəне сол уақытта 
орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов шығыстану саласында жарқыраған 
ақпа жұлдыз сияқты жарқ етіп ағып өтті. Ресейлік шығыстанушылар оның тарихқа қосқан 
үлесін бірауыздан мойындап, түрік халқының тағдырына қатысты маңызды əрі салмақты 
зерттеулерді күтті, бірақ Шоқанның ерте қайтыс болуы оларды бұл үміттерден айырды. Бар 
жоғы отызға жетпес ғұмырында ол басқалардың бүкіл өмірі бойында жасай алмаған нəрсесін 
жасады.
Шоқан Уəлиханов өз зерттеулерімен Ресей империясының этнографтарына ежелгі Орта 
Азия халықтарының тайпаларалық қатынастары мен мəдениетінің маңыздылығын түсіндірді. 
Ол Солтүстік Азияда белсенді болған зерттеуші жəне этнолог Григорий Потанинмен дос 
болды.
Сонымен, Ресей мен Батыс Еуропаның ой-пікірлері мен мен əдебиеттерін 
бойына сіңіріп, Шоқан Орта Азияны дайындықтан өткен зерттеуші ретінде сапарға аттанды. 
1856 жылы полковник М.М. Хоментовский басқарған əскери-ғылыми Ыстықкөл 
экспедициясына қатысып, қырғыз елін жете зерттейді. Сол жылдың мамыр айынан бастап ол 
қырғыздар арасында олардың дəстүрлері мен лирикаларын жазып екі айға жуық жүрді. Бұл 
сапар барысында ШоқанУəлиханов Орта Азия халықтарының, əсіресе қырғыздардың (қара 
қырғыздардың) тарихына, тілі мен географиясына қызығушылық танытып, көптеген 
материалдар жинады. Бұл сапар барысында Шоқан қырғыздардың мəдениеті туралы көбірек 

162 
білуге мүмкіндік алды, сонымен қатар қырғыздың батырлық эпосы «Манас» жинады жəне 
«Манасты» орыс тіліне аудара бастады.
Жалпы Шоқан Шыңғысұлы Уəлиханов Орталық Азия халықтарының тарихын, қоғамын 
жəне мəдениетін зерттеуде үлкен жетістікке жеткен шығыстанушы. Оның қаламынан шыққан 
«Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының 
түрлері туралы», «Ыстықкөл сапарының күнделігі», «Қытай империясының батыс өлкесі жəне 
Құлжа қаласы» атты еңбектері Шоқанды əлемге танымал етті. 
Ресей империясы дəуірінен бері Орта Азияны мекендеген халықтардың этникалық 
құрамын бүгінгі күнмен салыстыру біраз қиындықтар тудырады. Өйткені, сол замандағы 
ресми үкіметтік құжаттарда белгілі бір халықтардың өзіндік атауы (автоэтноним) мен 
өзгелердің атауы (экзоэтноним) сəйкес келе бермейтін. Мəселен, Патшалық Ресейдің ресми 
құжаттарында Қазақстан аумағындағы қазақтарды қырғыз-қайсақ немесе дала қырғыздары 
десе, Қырғызстандағы халықты қара-қырғыздар немесе тау қырғыздары деп атаған. Ал 
көшпелі халықтар отырықшы өзбек пен тəжіктерді сарттар деп атады.
Шығыс Қазақстан мен Жетісуға, қырғыз еліне жасаған сапары Шоқанның ғалым 
ретіндегі даңқын арттырды. Əсіресе, 1858-1859 жылдары Шоқан атақты Қашғария сапарын 
ерекше айтуға болады. Шоқанға дейін ол өлкеде бірде-бір зерттеушінің болып қайтуының сəті 
түспеген еді. Неміс ғалымы Р. Шлагингвейттің еуропалықтар үшін мүлде жабық өлкеге барып 
қайтпақ болған сапары қайғылы аяқталып, ол қатыгездікпен өлім жазасына душар болған-ды. 
Шоқан аса қиын құпия жағдайда өз өміріне қатер төндіре жүріп, Қашғария өлкесінің тарихы, 
этнографиясы, мəдениеті мен геологиясы, географиялық жағдайы жайлы Бұған дейін мүлде 
белгісіз аса құнды деректер жинап қайтты. Соның негізінде «Алтышардың немесе Қытайдың 
Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы туралы» 
деген атақты еңбегін жазды. Еңбекті Ресейде де, одан тыс жерлерде де шығысты зерттеуші 
ғалымдар жоғары бағалады. Қашғарияға сапарынан кейін Сыртқы істер министрлігі Азия 
департаментінің арнайы шақыруымен Петербургте келіп, сонда бір жылдай тұрып ғылыми 
жұмыстармен айналысады. 
Патша үкіметі жас ғалымның ғылыми ерлік еңбегін жоғары бағалады. 1860 жылы Санкт-
Петербургте ол орденмен марапатталып, əскери шені де жоғарылатылды. Оны орыс патшасы 
II Александрдің өзі қабылдады. Осы кездесу кезінде Шоқан патшаға орыс шенеуніктерінің 
қазақ халқына жақсы қарауы жайлы өз өтінішін батыл жеткізді. 
Петербургте болған кезінде (1859—1861 жылдары) Шоқан Уəлиханов əр түрлі əскери 
жəне ғылыми мекемелерде жұмыс істеді. Ол ресейлік шығыстанушылар мен дипломаттардың, 
жазушылар мен ақындардың сиынатын нағыз піріне айналды. Шоқан Қазақстан мен Орта 
Азияның жəне Шығыс Түркістанның карталарын жасаумен айналысып, қажымай-талмай 
еңбек етті. Шығыс елдерінің қолжазбаларын мұқият зерттеуді де жалғастырды. Оны Орыс 
географиялық қоғамы Шығыс тарихы туралы дəрістер оқуға шақырып тұрды. 
Ш. Уəлиханов азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, халықтың өз тағдырын өзі 
анықтау құқығын дамытуды жақтады жəне демократиялық емес басқару түрлерін, сондай-ақ 
шенеуніктік бюрократияны айыптады. Шоқан Уəлиханов адам құқығы идеяларын, оның 
бостандығын қорғады; ағартушылық жəне дамыған қоғам идеялары (еуропалық өркениет пен 
мəдениеттің мысалында). Ол еркін жəне білімді қоғамды көріп, сондай ортада өмір сүргісі 
келді. 
Ш. Уəлихановтың ғылыми мұраларымен таныссаңыз, оның қоғамның саяси өмірінің 
психологиялық компоненттерін зерттейтін саяси психология мəселелерін қамтығанын 
көреміз. Əр түрлі халықтардың саяси-мінез құлықтық ерекшеліктеріне дəл сипаттама береді. 
Саяси процестердің этнопсихологиялық ерекшеліктерін ескеретін «Алтышардың немесе 
Қытайдың Нан-JIy провинциясының (Кіші Бұхараның) шығыстағы алты қаласының жағдайы 
туралы» еңбегі оны елімздегі саяси этнопсихологияның негізін қалаушы ретінде бағалауға 
мүмкіндік береді. Ол замандарда, яғни ХІХ — ХХ ғ. басында Ресей мен Британ Империясы 
арасында «Үлкен ойын» деп аталатын Оңтүстік жəне Орталық Азиядағы үстемдік үшін 
геосаяси бəсекелестік орын алған еді. Орта Азиядағы хандық жүйеге негізделген мемлекеттер 

163 
осы шайқаста тек айырбас фигуралар болды. Қазақтарда аю мен арыстанның өзара көлеңкелер 
соғысына қатысуға мəжбүр болды. Сондай-ақ, XIX ғасырда Үндістан мен Орта Азияны 
бақылауға ұмтылған Ресей мен Британ империялары арасындағы текетіреске белсенді 
қатысушыларының бірі Қытай болып табылды. Ресей сыртқы істер министрлігінің Азиялық 
департаменті дипломатиялық миссияны атқару мақсатында Шығыс Түркістанға Ш. 
Уəлихановті жібереді. Ол Шығыс Түркістан халықтарының тарихы, саяси құрылысын, 
этнопсихологиясын ғылыми тұрғыдан терең зерттей білді. 
Сонымен, бүгінгі таңда қазақ ғалымы Шоқан Уəлихановтың психологиялық мұрасын 
арнайы түрде толыққанды зерттеу аса маңызды. Біздің дипломдық жұмысымыз осы мақсатқа 
бағытталады.
Əдебиет 
1. Айдарова Х.Ч. Валиханов. - Алма-Ата: КазОГИЗ, 1945. 
2. Бейсембиев К. Из истории общественной мысли Казахстана второй половины XIX века. - Алма-Ата: 
Изд-во АН КазССР,1957. 
3. Зиманов С.З., Атишев А.А. Политические взгляды Чокана Валиханова. - Алма-Ата: Наука, 1965; 
4. Сегизбаев О.А. Мировоззрение Ч.Ч. Валиханова: Автореф. дис. …. к. филос. наук. - Л., 1958; 
5. Валиханова Г.Ш. Проблемы теории и истории казахской культуры в творчестве Ч.Ч. Валиханова: 
Автореф. дис. ... филос. наук. - Алматы, 2004. 

жүктеу/скачать 6.73 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: