Арпалыс (Волоколамск тас жолы)

95 
Капитан - ұзын бойлы, сымбатты, жас жігіт, стол қасында түрегеп 
тұр. Бұл кезде біз, Панфилов дивизиясындағы жауынгерлер мен 
командирлер, шетімізден киіп жүретінбіз, ол мына капитанның басында 
қызыл жиек жасыл фуражка. Ол бір ауыз да үн қатқан жоқ, Тегінде дәрежесі 
үлкен кісі жӛн сұрамайынша үн қатпауы, үстіндегі - әсемпаздығы оның 
кӛптен бері әскер қызметінде екенін сездіргендей еді. 
Біз қолалыстық. 
- Жол бойымен келдіңіз бе, жолдас Момышұлы? - деп сұрады 
Панфилов. 
- Иә, жолдас генерал. 
- Қалып қойғандар кӛп пе? 
- Кӛп, - дедім мен. 
Панфилов: 
- Ех, әттең… - деп ауыр күрсінді. 
Генерал бұрылып қарағанда, Шилов бетінен оты шығып, ізетпен 
тік тұра қалды. Бірақ Панфилов жазғыра сӛйлеудің орнына майдалап былай 
деді: 
- Білем, білем, капитан, не ойлап тұрғаныңызды. Оларды әлдекім 
тәрбиеледі, әлдекім үйретгі, ал енді, солардың жазасын сен тарт, капитан 
Шилов, дегеннің кері келіп отыр ғой. Солай ма? 
Осыны айтып, Панфилов күлімсіреді, Шилов та езу тартты: 
- Жоқ, олай емес, жолдас генерал-майор, - деді ол. 
- Олай емес дейсіз бе? 
Панфилов жалма-жан капитанға қарай еңсесін салды. Кішкене 
кӛздерінен әуесқойлықтың ұшқыны кӛрінеді. Шилов қату пішінде
- Ӛзім туралы ойлап тұрған жоқпын, жолдас генерал-майор. 
Жазасын жауынгерлер тартады ғой, Тиісті шара қолданайын, шығуға рұқсат 
етіңіз, жолдас генерал-майор, - деді.
- Немене, қалып қойғандарды қуырмақсыз ба? 
- Жоқ, жолдас генерал-майор. Командирлерді қуыруға тура 
келеді. Онан соң, сый, кімге сыяпат лайық екенін анықтаймын. 
Панфилов күлімсіреп: 
- Жарайды, жарайды, капитан, - деді. 
- Шығуға рұқсат па? 
- Күте тұрыңыз. 
Панфилов біраз үнсіз ойланып отырды. Сонан кейін: 
- Сонымен, қазір сіздің жаңа кӛршіңіз бар, жолдас Момышұлы. 
Батальон осалдау. Дайындығы нашар, солай ма, капитан? - деді. 
- Солай, жолдас генерал-майор. 
Бұдан соң генерал маған қарап, Волоколамскіде орналасқан 
қосалқы батальон біздің дивизияға берілгендігін айтты. Капитан Шилов 
батальонға бұдан бірнеше күн бұрын ғана тағайындалыпты, 

96 
- Бұрынғы командирін алып тастауға тура келді, - деді Панфилов. 
Жұртты аяймын деп, бетімен жіберіпті. Есірік. Аяудың арты аямаушылық 
болады. Ұқтыңыз ба, капитан? 
- Иә. Солай екенін білем, жолдас генерал-майор. Панфилов 
капитан Шиловтың байсалды ӛңіне қас қағым сәттей үнсіз қарап отырды да, 
сонан соң маған бұрылды. 
- Сізді шақыртқан себебім мынау, жолдас Момышұлы… 
Мен елең етіп, құлағымды тіктім - аса маңызды бір хабар есітермін 
деп күткен едім. Бірақ генерал: капитан Шилов екеуің батальондардың екі 
аралығын, жапсарын бірге жүріп қарап ӛтіңдер дегенді ғана айтты. 
- Егер де жау жапсардан тиіссе, соғыңдар. Осыған дайын 
болыңдар. Байланыс жасау, бірлесіп қимылдау мәселелері жӛнінде соларада 
келісіп алыңдар. Біріңді-бірің мүшкіл халде қалдырмаңдар - деді. 
Сынаған кісіше капитанның бетіне тағы да бір қарап алды да 
Панфилов оның сыртқа шығуына рұқсат етті. 
Мен әлі де еш нәрсенің анығына жетпедім. Ішке ұялаған күдік 
бұрынғыша жанымды жаралайды. «Екеулеп соғыңдар!» деді. Қалайша? 
Қандай күшпен соқпақпыз? Окоптағы жұртты алмақпыз ба? Шепті қорғансыз 
қалдырмақпыз ба? Дұшпан бір емес, әлденеше жерден соқтықса қайтпекпіз? 
«Екеулеп соғыңдар?» Бірақ дұшпан да қарап тұрмайды ғой. Ол басым 
күшшен, әр жерден, әр тараптан келіп тиіспей ме? 
Мен Панфиловтың әр сӛзін ұғуға тырыссам да ұрыс тәсілі, 
ұрыстағы жеңіс сыры маған кұпия күйінде қалды. 
4 
Капитан сыртқа шыққанда, Панфилов ойлы пішінмен: Алтын 
басты жігіт тәрізді, деді. Бірақ… Сӛйтіп, жолдас Момышұлы, қалып 
қойғандар кӛп дейсіз бе? Ӛте кӛп пе? 
- Кӛп, жолдас генерал 
- Эх, солдатың әзірленбесе, алтын басты болсаң да, опық жейсің 
ғой. 
Панфиловтың 
лезде солғын тартып, түнерген жүзінен 
қапалықтың, уайымның белгісі кӛрінді. Бірақ маған бір қарап, 
күлімсірегенде, айналасын ұсақ әжім басқан кішкене кӛздері от шашып, 
жүзінде қайтадан жылы шырай пайда болды. 
- Ал, жолдас Момышұлы… Әңгімеңізді айтыңыз… 
Мен түнгі шабуылымыздың нәтижелі болғанын қысқаша 
мәлімдедім. Бірақ Панфилов қазбалап егжей-тегжейін сұрастырды. Сӛйтіп, 
әскер тілімен баяндап шығам дегенім бұрынғы кездіскендегідей кәдімгі 
әңгімеге айналып кетті. 
Әңгіме аяқталған кезде, Панфилов кӛзін бір қысып қойып: 

97 
- Білемісіз, жолдас Момышұлы? Осының бәрін Шиловқа айтып 
беріңіз. Қызықтырыңыз… Ертең о да сіздіңше жұдырық жұмсап кӛрсін, - 
деді. 
Генерал құтты болсын айтып, қолымды қысқан да жоқ, 
«бәрекелді сабазым!» деген де жоқ, бірақ байсалды сӛзінен мақтаудың да, 
мәпелеудің де лебізі сезілгендей еді. 
- Міне, жолдас Момышұлы, сіз енді немісті соғып үйрендіңіз. 
Мен мұңды пішінмен: 
- Жоқ, жолдас генерал, әлі үйренген жоқпын, - дедім. 
Ол таңдана қасын керді: 
- Қалайша үйренген жоқсыз? 
- Кеше ұзақты күнге ой-ойлап, басымды қатырдым. Жау 
жағдайын ойласам, оңай жеңетін сияқты. Ӛз халімді ойласам, жауды қалай 
соғудың, оны қалай тойтарудың амалын таппаймын. 
Панфилов, қабағын түкситіп, біразға дейін менің бетіме үнсіз 
қарап отырды. Онан соң: 
- Кәне, картаңызды алыңыз! Толық баяндаңыз! - деп бұйырды. 
5 
Мен ӛз картамды стол үстіне жайдым. Карта бетіне қызыл, 
қарындашпен түсірген шебіміздің нұсқасы әлі бұрынғыша, қалпы құрған да, 
ӛзгерген де емес. Біздің батальон ӛңірінің екі жағында кӛршілес 
батальондардың шеп жерлері де кӛрсетілген. Бұл сызық атыс орындары мен 
пулемет ұяларының тізбегін бейнелейді. Едәуір ӛңірде Москваға қорған боп 
тұрған осы тізбек. 
Мен ӛз ойымды бүкпестен, ашық айттым: жағдайды ақылға 
салып, шолып келгенде, батальон ӛңірін жаудың бұзып ӛтуіне жол бермейтін 
менде амал да, дәрмен де жоқ дедім. Мұндай қатал шындықты айту, ӛзіңнің 
дәрменсіздігінді мойындау оңай емес: бірақ кӛптен ішке түйілген жайсыз 
сырды сақтап, кӛңілді аздырғанша, генералдың алдында бар күдігімді, бар 
ойымды именбей сыртқа шығарып, шер тарқатқанды мақұл кӛрдім. 
Панфилов үндеместен басын изеп, әңгімеңді айта бер дегендей ишарат 
білдірді. Сонымен, менде бірді-екілі взводтан құралған резерв те жоқ, жау 
тұтқиылдан соқтыққан күнде, тегеурінге кезіккен жерге тіреу болатын, 
кетікке бітеу болатын күштің жоғына қынжыламын дедім. 
- Менің батальоным ӛз шебінен шегінбейді, керек болса, ӛлімге 
түгел жан қиюдан тайынбайды, бүған мен кәміл сенем, жолдас генерал. 
Бірақ… 
- Ӛлімнен сақтан, ұрысқа баптан!… - деді Панфилов, сӛзімді 
бӛліп, - Иә, не, айта беріңіз, жолдас Момышұлы, айта беріңіз. 
- Онан соң, жолдас генерал, кӛңіліме дық болып жүрген тағы 
бір нәрсе мынау… Батальон мен жаудың арасында ені он бес километрдей 

98 
бейтарап ӛңір бар, - деп мен оны картадан кӛрсеттім. Панфилов тағы да 
басын изеді. 
- Айтыңызшы, жолдас генерал, жауға осы ӛңірді сол бойымен 
беріп қоямыз ба? 
- Беріп қойғаны қалай? 
Мен: 
- Оның себебі, біздің жауынгерлік күзетімізді серпіп тастап, 
жау лезде жетіп келеді ғой… 
- Серпіп тастағаны қалай? 
Бұған дейін Панфилов менің сӛзімді байсалды пішінмен, 
ұқыптап тыңдап отыр еді. Енді осы әңгіме кезінде алғаш рет оның жүзінен 
ұнатпаушылықтың белгісі кӛрінді. Генерал ызғарлы пішінмен: 
- Серпіп тастағаны қалай? деп қайыра сұрады. Мен үндемедім. 
Меніңше, жауынгерлік күзет, 
былайша айтқанда, бізден ілгеріректегі он - он екі адамдық бірер 
бӛлімше жаудың басым күшіне тӛтеп бере алмайтыны ӛзінен-ӛзі айқын еді. 
- Мен сізге таң қалып отырмын, жолдас Момышұлы, - деді 
генерал. - Сіз немісті соғып кӛрдіңіз ғой! 
- Онда біз ӛзіміз тиістік қой, жолдас генерал… Оның үстіне 
түнде байқаусыз барып тиістік… 
- Мен сізге таң қалып отырмын, - деді ол тағы да. – Солдат 
тектен-тек ӛлімді күтіп отыруға тиіс емес екенін, қайта, ӛзің бұрын тиісіп, 
ӛлімге жауды душар ету керек екенін сіз түсінді ғой деп ойлап едім. Білсеңіз, 
айласыз аңғырт алданады. 
- Қай жерінен тиісу керек, жолдас генерал? Тағы да Середага 
ма? Ондағы немістер қазір ӛте сақ. 
- Ал мына жер ше? 
Жалма-жан қарындашын алып, Панфилов картадан бейтарап 
ӛңірді кӛрсетті. 
- Сіздің бәрінен бір айтқаныңыз мақұл: жау тығыз таянып 
келгенде, біз оны селдір күшпен тоқтата алмаймыз. Бірақ оның ӛзіне қарсы 
бару керек қой. Сіз: серпіп тастап дейсіз… Жоқ, жолдас 
Момышұлы, білсеңіз, тап осы ӛңірдің ӛзі соғысуға әбден қолайлы. 
Күтпеген жерден сіз бұрын тиісіңіз, оқ астына алыңыз. Жауынгерлік 
күзетіңіз қай жерлерде? 
Мен картадан кӛрсеттім. Немістер орналасқан жерден біздің 
батальон шебіне екі жол келеді. Үш-тӛрт километрден алда сол екі жолдың 
әрқайсысын қорғаушы күзетіміз бар. Панфилов кекесінді пішінмен бір мырс 
етіп қойды. 
- Күзетіңіздің күші қандай? 
- Бір бӛлімшедей, жолдас генерал. 
- Бұл аз, жолдас Момышұлы. Бұл арада әрекет ететін күшті 
взводтар болуға тиіс. Оларға қол пулеметтерін кӛбірек беру керек. Станокты 
пулеметтің керегі жоқ. Ӛйткені бұл топтар шапшаң 

99 
да икемді болуға тиіс. Бұларды именбестен, ілгерірек, жауға таман 
шығарыңыз. Немістер жылжи бастағанда, оқпен қарсы алсын, тұтқиылдан 
тиісіп, берекесін кетірсін. 
-.Бірақ та жау ойқастап ӛтіп, оларды екі жағынан орап алады 
ғой, жолдас генерал… 
Панфилов күлімсіреп, менің бетіме қарады: 
- Баяғыда Суворов: "Бұғы ӛткен жерден солдат та ӛтеді; солдат 
ӛтсе, армия да ӛтеді» деген екен. Сіз де солай демексіз ғой. Бұл немістер 
жайында айтылған сӛз емес, жолдас Момышұлы. Олардың қазіргі соғысу 
тәсілі қалай екенін білемісіз. Автомобилі қай жерден ӛте алса, армиясы да 
сол жерден ӛтеді. Ал арба жолы жабық болса мына жатқан сай-саламен 
машиналарын қалай жүргізбек, кәне айтыңызшы? 
- Онда омыраулап ӛтеді. 
- Ә, омыраулап ӛте ме? Үш-тӛрт пулеметпен қаруланған 
взводты омыраумен тайдыру онша оңай емес. Табан тіреп күш кӛрсетсе, 
қарсыласып ұрысқа түссе, жауды жарты күн әурелейді. Мейлі, ойқастап, 
бүйірден ӛте берсін, онысы қауіпті емес. Тек қоршауында қалмау керек. 
Кезеңі жеткенде, жалт беріп, сытылып шығу керек. Мәселен, былайша… деп 
Панфилов қарандашын карта бетімен жайлап жүргізіп, немістер алған 
қыстаққа баратын таяу жердегі жолдың бірін кӛлденең сызықпен бӛгеді. 
Одан тағы бір сызықты орай тартып, жолдың батальон шебіне жақындау 
жеріне әкеп шығарды. Пайымдап отыр ма екен дегендей, бетіме бір қарады 
да, тап әлгіндей сызығын батальон бекінісіне бұрынғыдан да таяу жерден 
тағы жүргізіп кӛрсетті. 
- Мінеки, қандай икемді, серіппедей, - деді ол. – Жауды 
қаншалық босқа әурелейсіз, арам тер қыласыз. Қаншама уақытын кетіресіз. 
Кәне, тақсыр жау бұған не дер екен? 
Айтқаны кӛкейіме қона бастады. Кеше маған да осындай бір 
кӛмескі ой келген еді, бірақ Панфиловпен сӛйлескенге дейін ол ойдың 
ұшығына жете алмас ем, бекініс дегенге әулиедей сиынып, жұртты окоптан 
ілгері шығаруым лайық болмас деп жорып едім. 
6 
Панфиловтың адъютанты кіріп келді. 
- Аттар ерттелді, жолдас генерал, - деді ол. 
Панфилов сағатына қарады. 
- Дұрыс… Штабқа телефон соғып, он минуттан соң аттанамыз 
де. 
Пештің жанында ілулі тұрған шинелінің жағасын, иіндерін, 
кепті ме екен дегендей, сипап кӛрді де, жүресінен отыра қалып, отқа отын 
салды. Сол күйінде аузы ашық пештің алдында біраз отырды. Осы жай 
қимылдарының ӛзінен, алғашқы жолы кездескендегідей, берік сенімнің 

100 
белгісі білінеді. Соғыстың сан қилы сүреңіне кезеніп, жаумен алысуға да, 
шалысуға да әзір екендігі сезілгендей еді. 
Онан сон Панфилов картаның қасына қайтып келді де, оған сәл 
үңіліп, қолындағы қарындашын тықылдатып біраз тұрды. 
- Әрине, жолдас Момышұлы, ұрыста қазіргі біздің кесіп-
пішкеніміздей бола бермейді. Ұрыс жүргізетін қарындаш емес, қарындашпен 
шимайланған карта да емес. Соғысатын адам. 
Ол ежелгісіндей салмақпен, қоңыр дауыспен, байсалды 
пішінмен сӛйледі. Аузынан шыққан әрбір сӛздің мағынасы мен үшін арта 
түсті. 
Ол тағы да сӛйледі: 
- Осы взводтарға жүректі, алды-артын ойлайтын командирлерді 
іріктеп алыңыз. Олардың мына жері кеуек болмасын, деп, ол мандайын 
нұқып кӛрсетті. 
- Жолдас генерал, онда түнгі ұрысқа қатысқандардан қоямын 
ба? - деп сұрадым. 
Панфилов кӛзін сығырайтып, бетіме тесіле қарады. 
- Менің сіз үшін батальонды басқарғым келмейді, жолдас 
комбат. Менде дивизия бар. Жауынгерлік күзеттің аралық позицияларын 
белгілеу, командирлерді іріктеп алу сіздің ӛз жұмысыңыз. 
Алайда, сәл ойланып, ол ӛз ақылын айтты: 
- Ұрысқа қатысқандарды жіберудің қажеті жоқ. Басқалардың да 
бойы үйренгені жақсы. Соғыса білу бәрінің де міндеті. Тек, жолдас 
Момыштұлы, аса ескеретін негізгі міндет: жолмен ілгері басуына ырық 
бермеңіз, қалайда болып бағыңыз. Шепке жақындатпаңыз. Бүгін жау сіздің 
он бес километр жерде. Қарсылық болмаса, бұл аралық ӛте жақын, ал егер де 
жау әрбір бұта түбінді, әрбір тӛмпешік басында қарсылыққа кезіксе, бұл 
аралық тым алыс. 
Қайтадан картаға қарап, біраз үндемей отырды да, ол мынаны 
айтты: 
- Тағы бір ескеретін нәрсе, батальонның жинақылығын 
тексеріңіз, жолдас Момышұлы. Ат, арба қамыт-сайман әзір ме, соған үнемі 
кӛз қырын сала жүріңіз… Соғыста әр қилы кезең болады. 
Бұйрық бойынша тез жиналып, қоныс ӛзгертуге әзір тұрыңыз. 
Ойындағысын жақауратып, емексітіп сӛйлеп отырған секілді. 
Бұл не дегені? Не де болса ішкі сырын ашып, ұғынуға бел будым, 
- Жолдас генерал, сізден бір сӛз сұрауға бола ма? 
- Иә, иә, сұраңыз. Сӛйлесіп отырған себебіміз де сол ғой. 
- Мен түсінбей отырмын, жолдас генерал. Жау қайткен күнде 
де батальонның шебіне шығады ғой. Оны бӛгей алмаймыз деп ӛзіңіз 
айттыңыз. Ендеше, сұрауға рұқсат етіңіз: болашақтың болжауы қандай? 
Сондай кезеңде мен, батальон командирі, не істеуге тиіспін? Шегінен бе? 
Панфилов 
саусақтарымен 
столды 
тырсылдатты. 
Бұл 
бӛгелгендігінің белгісі еді. 

101 
- Ал сіз ӛзіңіз қалай ойлайсыз, жолдас Момышұлы? 
- Білмеймін, жолдас генерал. 
- Былай ғой, жолдас Момышұлы, - деп, ол сәл мүдіріп қалды: - 
командир қашанда істің жаман жағын да ескеруі керек. Біздің міндет - жолды 
жауға бермеу. Егер де неміс бұзып ӛтсе, оның алды- нан тағы да жолдың 
үстінде біздің әскерлер кесе-кӛлденең кездесуге тиіс. Осы арадан бір 
батальонды кейін алып отырған себебім де сол. Сіздің батальонды алайын 
деп едім, бірақ сіздің қорғап тұрғаныңыз аса маңызды жол, - деп, ол картадан 
Середа мен Волоколамск арасындағы біз тұрған жолды корсетті. 
- Шептен гӛрі жол маңызды, жолдас Момышұлы, - деді ол. 
Қажет болса, жұртты окоптан тез шығарып, қысылшаң жерге күш салыңыз, 
әйтеуір, жолдан айрылмаңыз. Ұқтыңыз ба? 
- Ұқтым, жолдас генерал. 
Ол ілулі тұрған шинелін алып, киіне бастады. 
- Мынадай бір жұмбақты сіз білесіз бе? - деп сұрады 
Панфилов менің бетіме қарап: - «Дүние жүзінде ең ұзақ әрі ең қысқа, ең 
жүйрік әрі ең шабан нәрсе бар. Адамның ең менсінбейтіні де, қатты ӛкініш 
ететіні де сол. Ол не?» 
Мен ойланып қалдым. Мені мүдірткеніне кӛңілі кӛншігендей, 
Панфилов қулана күлімдеп, сағатын шығарып, жоғары кӛтерді: 
- Ол мынау. Уақыт! Қазіргі міндет, жаудан уақытты ұту үшін 
соғысуымыз керек. Жүріңіз, мені ұзатып салыңыз. 
Біз блиндаждан шықтық. 
7
Таң атып, айнала ақтаңылтақ тартыпты. Жауын басылған. 
Бұлдыр тұман арасынан ағаштар мұнарланып кӛрінеді. Ерттеулі аттарды 
әкелді. Панфилов жан-жағына қарап: 
- Шилов қайда жүр бұл? - деп сұрады. - Аяңдап жүре берелік, 
артымыздан қуып жетер. 
Жол-жӛнекей Панфилов біздің шепте не істеліп жатқанын 
сұрады. Мен: батальон қатынас жолдарын қазып жатқанын айттым. Қатынас 
жолдары дегенім - атыс ұяларын бірімен-бірін жалғастыратын кісі бойы 
келетін қушық ор, жауынгерлер осы ордың ішімен жүріп тұрады. Генерал 
кілт тоқтай қалып: 
- Немен қазып жатырсыздар? - деп сұрады. 
- Немені қалай? 
- Күрекпен де, жолдас генерал. 
- Күрекпен дейсіз бе? Ақылмен қазу керек, - деп ол кекесінмен 
жымиды. - Дәуде болса, жердің астан-кестенің шығарып, қопарған 
шығарсыңдар. Қазір жалған позиция қазуларың керек, жолдас Момышұлы. 
Айла істемей, жауды алдамай болмайды. Құр қайраттан пайда аз. Қайратқа 
әдіс қосылса, әдіс ақылмен қолданылса, сонда істегенің нәтижелі болады. 

102 
Мұнысына мен таң қалдым. Генералмен әңгімелескеннен кейін, 
ол: қорғаныс шебіне оншама мән бермейді екен ғой деп ойлап едім, ол ойым 
енді теріс кӛрінді. Мен: 
- Құп, жолдас генерал, жалған позиция қазайық, - деп жауап 
қайырдым. 
Артымыздан Шилов жүгіріп жетті. 
Біз келе жатқан соқпақ пен қара жолдың түйіскен жерінде 
сақшы тұр. Бұл – жиырма жастардағы қой кӛзді бала жігіт. Бізді байқасымен-
ақ жігіт сӛлекет түрде, бірақ бар ынтасымен генералға ефрейторша сәлем 
берді. Бӛлім командирінен бастап жоғары дәрежелі бастықтар 
қасынан ӛткенде, күзеттегі жауынгер қол созым жерге мылтығын 
алшайтып ізет кӛрсетеді. Осыны әскер тілінде беру дейді. 
- Хал қалай, солдат? - деп сұрады генерал. 
Жігіт қипақтап қалды. Ол кезде біздің армияда «солдат» деген 
сӛз қолданылмайтын. Кӛбінесе: «жауынгер», «қызыл әскер» дейтінбіз. Ӛзін 
солдат деп атағанын алғаш естіп тұрғаны осы болу керек. Оның кейпін сезіп, 
Панфилов былай деді: 
- Солдат деген - ұлы сӛз. Біз бәріміз де солдатпыз. Сонымен, 
халың қалай, жігіт? 
- Жақсы, жолдас генерал. 
Мырс етіп, Панфилов назарын тӛмен аударды. Сақшының ауыр 
бәтеңкесіне сұр балшық баттасып жабысып қалыпты. Балтырлығынан, 
балағынан шашыранды лайдың ізі кӛрінеді. Тазартамын деп әуреленсе де 
кетпегенге ұқсайды. Винтовка ұстаған қолы таңертеңгі ызғырықта тоңып, 
кӛгеріп кеткен. 
- Жақсы деймісің? - Панфилов оның бетіне үңіле қарады. 
Айтшы, жорықты қалай жасадыңдар? 
- Жақсы, жолдас генерал. 
Панфилов қасындағы Шиловқа бұрылды. 
- Жолдас Шилов, бұлар жорықты қалай жасады? 
- Нашар, жолдас генерал. 
- Ә-ә… Сен ӛтірік сӛйлепсің ғой, солдат, - деп Панфилов 
жымиды. - Кәне, сӛйлеші, хал-жайыңды айтшы. 
- Жақсы, жолдас генерал. 
- Олай емес, - деді Панфилов. - Соғыста кім жақсы тұрады 
дейсің? Қараңғы түнде мынадай лайсанды кешіп, жорық жасасаң, оның несі 
жақсы. Жорықтан соң ұйқтадың ба? Жоқ. Тамақ іштің бе? Жоқ. Осы арада 
суыққа тоңып, үсті-басын су болып, ызғарлы жел ӛтінде тұрғаның. Немесе 
жер қазасын. Онан кейін, ертең-бүрсігүні қанды ұрысқа түсесің. Оның несі 
жақсы? 
Сақшы ыңғайсыздана күлімсіреді. 
Панфилов тағы да сӛйледі: 
- Жоқ, жігітім, соғыста кісі жақсы тұрмайды… Бірақ біздің 
әкелеріміз, бабаларымыз осының бәріне шыдай білген, жаугершіліктің 

103 
ауыртпалықтарына тӛзе білген, жағаласқан жауын талқандаған. Сен әлі 
жаумен айқасқан жоқсың, жігітім… Бірақ суыққа тӛзіп, бейнетке кӛніп, 
жоқшылыққа шыдап үйрену - ол да ӛз алдына күрес, бүкіл үрыстан кем емес, 
бұған да ерлік керек. Еңсесі салынбай, мойны иілмей, белі бүгілмей, ӛзі 
қынжылмай осы қиындықтарды басып ӛткенді батыр дейміз… Осылай 
болған жақсы, солдат, Фамилияң кім? 
- Ползунов. Мен де осыны айтайын деп едім, жолдас генерал… 
- Атақты фамилия… Ползунов деген атақты механик болған, 
білемісің?… Айтайын деп едім… Неге айтпадың? 
- Қателестім, жолдас генерал. Ойламадым. 
- Солдат әрдайым ойланып іс істеуі керек. Солдат ақылмен 
соғысуға тиіс. Ал, Ползунов… Сені еске ала жүрермін. Атыңды шығаршы 
бір, есітейін. Ұқтың ба? 
- Ұқтым, жолдас генерал. 
Панфилов терең ойға шомып, тӛмен қараған бойы жол бойымен 
кетіп барады. Бір мезгілде тоқтай қалып маған бір, Шиловқа бір қарады да, 
былай деді: 
- Солдаттың тұрмысы тым ауыр. Онда ешбір жау жоқ. Мұны 
солдаттың ӛзіне күлтектемей тіке айту керек. Шындықты жасырам десе, оны 
табанда түзу жӛнге салыңыз. Ер жігіт ауыр бейнет кӛрмей ысылмайды. 
Сәл ойланып тұрып, ол тағы да: 
- Ұрысқа дейін жұртты аяушы болмаңыз, жолдас Шилов Терлесін, 
тепшісін, ыстық-суыққа кӛнсін. Ал ұрыстың жӛні бір басқа… Ұрыс кезінде 
солдатты неғұрлым аман сақтағайсыз, - деді. 
Бұл командирдің бұйрығы да, ӛктемшінің әміріде емес, басшының 
аталық ӛсиеті еді. Бұл ӛсиеті санаға ұялап, тамыр жайғандай еді. Сәлден соң, 
Панфилов қатал пішінмен қайталап: 
- Солдатты аман сақтаңыз. Бұл маңда артық әскеріміз, артып 
жатқан солдатымыз жоқ. Бұлардан айрылсақ, немістің жолын кім бегейді? - 
деді. 
Бізбен қош айтысып, атына қонған Панфилов жол жиегімен 
желдірте жӛнелді. 

жүктеу/скачать 3.49 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: