240
шыққан заманы, тудырған ортасы да көмескілене береді. Бірақ қай
фольклор түрі болса да бертінде көпке жайылып, көп аузына ілініп
кеткенмен, өзінің негізгі мазмұны бойынша белгілі бір қоғамдық,
таптық ортаның салт-санасынан туған болады»,- деген пікірінен
[305, 92-93
б.
], фольклорды зерттегенде тарихи принцип әдісін
қолданудың себептерін ашып береді. Мәселен, «Алдаркөсе» ертегісін
талдау барысында ғалым Алдаркөсе бейнесінің өмірде болғандығына
қатысты (туған заманын, туысы, өмірбаяны туралы) деректердің жоқ
екендігін ескертеді. Ал, ғалымның:
«Ел қиялы Алдаркөсенің басына
есепсіз көп, шексіз кең оқиға, әңгімелердің бәрін жамай, құрай берген.
Алдаркөсенің аты сондықтан жеке дара ат емес, мысал сөз түрінде
жаппай ат (нарицательный ат) болып кеткен»,- деген ойлары [305,
92
б.
], фольклорлық бейне бойында халықтың ой-арманы жинақталып
берілетініне назар аудартуымен бағалы. Бұл жәйіттің фольклорда
тұтастану құбылысы деп аталатыны белгілі. Ғалым «Алдаркөсе»
ертегісінде халықтың өткір, алғырлықты, сыншыл, ақылды
бағалайтынын, дәріптейтінін танытумен қатар, адам бойындағы
аңқаулық, аңғарттықты мазақ етенін де көрсетеді.
Демек ғалым
Мұхтар Әуезов фольклорлық бейнелерді әдеби образ деп талдағанда,
үлгінің тәрбиелік қызметіне назар аударып отырған. Ал, «Жиренше»
үлгісін
талдау
арқылы
ғалым
шешендікті,
шапшаңдықты,
тапқырлықты адам бойындағы арамдыққа, зорлықшылдыққа қарсы
құрал етіп қолдануды мақсат еткен. Дегенмен бұл үлгілердің
көркемдік ерекшеліктері хрестоматияда сөз болмайды.
Жалпы, хрестоматияға кірген фольклорлық шығармалардың әрі
фольклортану, әрі әдебиеттану тұрғысынан жан-жақты талдауға түсуі
сәтті шыққан. Және де баланың жас ерекшелігіне сай қарапайым
тілмен түсіндірілген. Талдауға түскен халықтық шығармалардың
тарихи принцип негізінде қарастырылуы да, сөз жоқ, хрестоматияның
маңызын арттырады.
Қорыта айтқанда, ХХ
ғасырдың алғашқы жартысында
ағартушылық мақсатта басылым көрген бұл оқулықтар,
хрестоматиялар қазақ фольклоры тарихын жасаудағы тұңғыш
еңбектер екені сөзсіз. Кеңес өкіметі тұсында жаңадан ашылған оқу
орындарында қазақ тілі мен әдебиеті пәні тұңғыш рет оқыла бастауы,
осы оқулықтарға деген мұқтаждықты күшейткені анық. Бұларда қазақ
фольклорының барлық дерлік жанрлары (эпос, ертегі, тұрмыс-салт
жырлары т.б.) қамтылып, олардың әрқайсысының анықтамалары,
ерекшеліктері
әрі фольклортану, әрі әдебиеттану талаптары
тұрғысынан талдауға түсті. Талдау барысында зерттеудің тарихи-
типологиялық әдісі қолданылуы, сол тұстағы қазақ фольклортану
241
ғылымының жеткен жетістігі. Мұндағы берілген халықтық
шығармаларды сол кездегі ғалымдар өздерінің тұжырымына,
анықтамаларына дәлел ретінде дұрыс қолданып отырған.
Негізінен,
бұл оқу кітаптарында ғалымдар мән беріп зерттеген негізгі аспектілері
фольклорлық бейне, жырдың орындалуы, жыршының рөлі т.б.
төңірегінде болды.
Достарыңызбен бөлісу: