Ғылыми және ғылыми- көпшілік зерттеулер

242 
қажеттігін негіздегені анық. Дегенмен зертеушілік жұмыстарды қайта
құруға тұсау болған сол кезеңдегі Сталиннің жеке басына табыну 
екені де кейін өз бағасын алды. Бұл өз кезегінде фольклортану 
ғылымының дамуына кері әсерін тигізді. Фольклорға қатысты 
ғылыми тұжырымдардың өзінің теориялық негізін жоғалта бастауы 
күрделі кемшіліктерге әкелді. Қазан төңкерісінен кейінгі кеңес 
дәуірінде шыққан еңбектерде И.В.Сталин бейнесінің маңыздылығы 
ерекше дәріптелуі, көпірме мақалалардың етек алуы т.б.- бәрі де 
кеңестік дәуірде фольклорды зерттеуге теріс әсерін тигізгені анық. 
Сондай-ақ соғыс қарбаластарының да фольклорды жинау, жариялау, 
әрі зерттеу жұмыстарын көп тежегені күмәнсыз.
Соғыстан кейінгі жылдарда Қазақ ССР Ғылым академиясы 
құрылды, Әдебиет институты ашылды. Қазақ ауыз әдебиеті 
мәселесіне арналған зерттеулер негізінде ғалымдар: Ә.Марғұлан, 
Н.С.Смирнова, 
Е.Ысмайылов. 
М.Ғабдуллиндер 
докторлық 
диссертациясын қорғаса, қырық шақты ізденушілер филология 
ғылымдарының кандидаты ретінде өсті. 
Соғыстан кейінгі жылдарда қазақ халық ауыз әдебиетін зерттеу 
саласындағы аса мәнді жетістік- «Қазақ ауыз әдебиеті тарихының»
бірінші томының жариялануы болды. Бұл үлкен еңбек қазақ 
фольклортанушы ғалымдардың қазақ фольклорын, оның әр алуан 
жанрларын зерттеу саласындағы көп жылғы ғылыми ізденістерінің 
қорытындысы іспетті болды. Баспасөз бетінде жарық көрген
фольклорға қатысты мақалалар ең алдымен алуан түрлі 
ерекшелігімен көзге түседі. Олардың бірінде- этнографиялық сипат 
басым болса, екіншілерінде- таза фольклор нұсқасын ғылыми 
түсініктемесімен бірге жариялау іске асты, ал енді бірінде бұл 
үлгілерді тек үгіт-насихат, ақпарат көзі ретінде қарастыру басым 
болды. 
ХХ ғасырдың бірінші жартысында фольклорды социалистік 
қоғамның негізін қалауда идеология құралы, үгіт-насихат көзі т.с.с. 
етіп алуы- бәрі де сол кезеңдегі қазақ фольклортану ғылымы 
ерекшеліктерін айқындауда алдымен ескерілуі керек деп санаймыз. 
Қазан төңкерісінен кейін қоғам дамуында жаңа дәуір
идеологиясының үстемдік еткені белгілі. Басқа да өнер салалары
тәрізді фольклордың дамуында да жаңа кезең басталды. Демек соны 
сипаттағы кеңестік өнердің қалыптасуына негіз қаланды. 
Социалистік талаптар өнер бойында жаңа мазмұн мен жаңа 
фольклордың, кеңес адамдары үлгі тұтуға лайық саналған жаңа 
бейнелердің т.с.с. тууына әкелді. Коммунистік партия- халықты 
социализм жолындағы күреске жұмылдырумен бірге қоғамның кез-

243 
келген саласында, яғни ғылымда, білімде, мәдениетте де т.с.с. соны 
көзқарас бастаушысы, ақылшысы, кеңесшісі т.б. болғаны тарихтан 
мәлім. Бұл өзгеріс атаулыларының бәрі бірден Қазан төңкерісінен 
кейін туған жоқ, бірте-бірте экономикадағы, әлеуметтік құрылымдағы 
т.б. түбірлі өзгерістер негізінде пайда бола отырып, халықтар
санасына түбегейлі ықпал еткені анық. 
ХХ ғасыр басында халық ауыз әдебиетін жазба әдебиеттен бөліп 
қарастырған А.Н.Белослюдов мақаласы басылды [306]. Қазақ 
халқының жай-күйін, әдет-ғұрпын, тұрмыс-тіршілігін, мәдениетін 
сипаттаған т.б. А.П.Седельников мақаласы да жарық көрді [307]. 
Белгілі Қазан университетінің профессоры Н.Ф.Катанов халық
әдебиеті үлгілерін жинаған, зерттеген. Сондай-ақ оларды орыс тіліне 
аударып, түрлі ғылыми түсініктер жазып, бастырған. Әсіресе 
М.П.Бекимовтың қазақ эпосы, Ә.Диваевтың тарих, этнография, 
фольклор, 
Н.Пантусовтың 
қазақ 
фольклоры 
турасындағы 
зерттеулеріне Н.Ф.Катановтың алғысөз жазып, бастырып шығаруға ат 
салысқаны белгілі [308]. Н.Катанов тарапынан жазылған мақалалар 
дені, көбінесе фольклорлық үлгінің жазылынып алынуына қатысты 
құнды паспорттық деректерді берумен қатар, әр кітаптағы 
фольклорлық мәтіннің мазмұнын да жариялауға арналды. Сондай-ақ 
олар жөнінде баспасөз бетінде мақала-хабарлар беріп отырған.
С.Торайғыров «Айқап» журналында жарияланған мақаласында 
«Алпамыс» жырында кездесетін ертегіге тән мифтік белгілерге, 
образдар жүйесіне назар аударады [309]. Мәселен, жырда кездесетін: 
жетібас, айдаһар, пері қыз, жалмауыз кемпір, дәу т.б. бейнелеріне 
тыңдаушы халықтың көздерін жұмып, нанып, мейірлері қанып т.б. 
мүлгісіп отыратыны сөз болады. Әсіресе жыр тілінің тазалығына, 
бөтен сөзбен былықпағандығына көңіл бөлінген. 
Белгілі фольклортанушы Ә.Диваевтың қазақ фольклорын жинау, 
жариялау, зерттеу қызметі ХІХ ғасырдың екінші жартысынан
басталатыны белгілі. Ә.Диваев жүзден аса әр түрлі мақалалар 
жариялады [310]. Қазақ фольклорына, жалпы әлемдік фольклорға тән 
басты ерекшелік- бір үлгінің бірнеше нұсқасы болатынын 
Ә.Диваевтың салыстырмалы зерттеу әдісін қолдану арқылы 
анықтағаны мәлім [311]. Мәселен, Ә.Диваев эпосты халықтың ұдайы 
сүйіп жырлап келе жатқандығын жазады. Ол батырлар жайындағы 
эпикалық жырларды ақындар: «... кешкі мезгілде киіз үйге жиналған 

жүктеу/скачать 2.24 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: