233
М.Бөжеев пікірі, «тап тартысы» талабының айнасы екені белгілі [303,
7
б.
].
Ал, ғалымның:
«Жазба әдебиет шықпастан әлде қайда бұрын
шығып, көркемдік сананың үлкен сатысына жеткен халық
творчествосы жазба әдебиетінің дамуына, ұлы-ұлы көркем
шығармалардың жазылуына негіз болады»,- деген пікірі, фольклор
мен әдебиет арасындағы байланыстың өте тереңде жатқанына дұрыс
назар аудартқанын көрсетеді.
Дегенмен халықтың шығармалардың қалыптасуына исләм
дінінің әсері дегенде, ұтымды
жақтарының дәріптелуі орнына,
керісінше, ишандар мен молдалар тарапынан елді қорқыту,
үрейлендіру, қуғындау т.б. тәрізді іс-әрекеттер кең етек жайды деп
жала жабылуы да болды.
Ал, халық шығармашылығының дұрыс өркендеп дамуына,
бостандық алған халықтың барлық шығармашылық ынта, жігерін
өсіру, өнерін артыру үшін керекті жағдай мен мүмкіншіліктердің тек
Кеңес өкіметі тұсында, тек Ленин мен Сталин арқасында ғана мүмкін
болды деп дәріптелуі т.с.с.- бәрі кезең ерекшеліктерін танытады.
Сондай-ақ фольклорда Отан қорғау, отаншылдық сезім кең орын
алатыны да, елі үшін, жері үшін айнымай шауып қамал бұзған
ұлдарын халық ел ардағы етіп жырлайтыны да
оқу құралында сөз
болады. Демек Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде кітап
авторларының бұл оқу құралын жазудағы мақсаты: бір жағынан, қазақ
халық ауыз әдебиетінің мән-маңызын орта мектеп оқушыларына
хабардар етумен қатар, олардың өзіндік бітім-болмысын түсіндіру
көзделді. Екінші жағынан, жастар бойында Кеңес өкіметіне деген
шексіз махаббат, алғыс сезімін тудыру, қалыптастыру болатын. Осы
арқылы ортақ жауға қарсы жастардың бойында Отан қорғау,
отаншылдық тәрізді игі қасиеттерді де тәрбиелеу мақсат етілді. Мысал
ретінде авторлар фольклор
бойында кездесетін батырлықты, ерлікті,
отаншылдықты т.б. дәріптейтін қазақтың мақал- мәтелдерінен,
батырлар жырларынан т.с.с. үзінділер келтіреді. Ендеше, кітап
авторлары
фольклордың
қоғамдағы
халықтың
ой-санасын
қалыптастырудағы рөлінің ерекше екендігін дұрыс танығанын
көрсетеді.
Оқу құралы авторлары жалпы фольклордың барлық жанры
туралы жалпы түсінік беруді көздегені көрініп тұр. Мұнда
фольклордың:тұрмыс-салт жырлары (жар-жар, сыңсу, беташар,
қоштасу, естірту, жоқтау), айтыс түрлері (бәдік, жұмбақ т.б.),
ертегілер, легендалар, батырлар жыры, лиро-эпос жырлары,
тарихи
жырлары төңірегінде жалпы мағлұмат берумен қатар, олардың
234
өзгешелігіне, маңызына, ондағы берілген мәтіндердің тақырыбы,
мазмұны, образдары, композициясы, стилі, тілі с.с.- бәрі алғаш оқулық
көлемінде сипатталып кетеді.
Мәселен, тұрмыс-салт жырлары дегенде, ең алдымен еңбек, кәсіп
жайындағы өлең-жырлар деп қазіргі ұстанымдағы жан-жануарлар
туралы жырлар қарастырылады. Бұл үлгілердің негізгі тақырыбы
малды бағу, мал шаруашылығы, аңшылыққа
арналған деп дұрыс
ажыратқан. Одан әрі бұл қатарға наурыз жыры жатқызылған. Бұған
дейін наурыз жырын М.Әуезов дінмен байланысты өлеңдер тобына
жатқызғаны белгілі (Әдебиет тарихы.-Алматы: Ана тілі.-1191.- Б.36).
Ал, қазіргі таңда бұл өз алдына жеке ұлыс жыры болып
қарастырылды. Ал, оқу құралында кездесетін фольклордың жар-жар,
сыңсу, беташар, қоштасу, естірту, жоқтау түрлері- бәрі дерлік бұған
дейін
шыққан
А.Байтұрсынов,
М.Әуезов,
Х.Досмұхамедұлы
еңбектерінде де жан-жақты сипатталған. Негізінен, бұлардың
көтерген тақырыбы, мазмұны, берілген мәтін үзінділері
әдебиеттану
талабы тұрғысынан жазылған. Мәселен, жоқтауға А.Байтұрсынов
1927 жылғы «Әдебиет танытқыш» кітабында мынадай анықтама
береді:
«Жоқтау өлген кісіні жоқтап сөйлеу. Жоқтау, көбінесе белгілі
Достарыңызбен бөлісу: